تفسیر روایی سوره ضحی
کلّیات1(ضحی/ مقدمه)الصّادق (علیه السلام) - لَا تَجْمَعْ بَیْنَ سُورَتَیْنِ فِی رَکْعَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ إِلَّا الضُّحَی وَ أَ لَمْ نَشْرحْ وَ سُورَهًَْ الْفِیلِ وَ لِإِیلَافِ قُرَیْشٍ.امام صادق (علیه السلام) - در یک رکعت بین [خواندنِ] دو سوره جمع مکن مگر سوره‌های ضحی و شرح و (نیز) سوره‌های فیل و قریش.تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172بحارالأنوار، ج82، ص45/ نورالثقلین
تفسیر روایی سوره ضحی
کلّیات
1
(ضحی/ مقدمه)
الصّادق (علیه السلام) - لَا تَجْمَعْ بَیْنَ سُورَتَیْنِ فِی رَکْعَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ إِلَّا الضُّحَی وَ أَ لَمْ نَشْرحْ وَ سُورَهًَْ الْفِیلِ وَ لِإِیلَافِ قُرَیْشٍ.
امام صادق (علیه السلام) - در یک رکعت بین [خواندنِ] دو سوره جمع مکن مگر سوره‌های ضحی و شرح و (نیز) سوره‌های فیل و قریش.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172
بحارالأنوار، ج82، ص45/ نورالثقلین
2
(ضحی/ مقدمه)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: صَلَّی بِنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) الْفَجْرَ فَقَرَأَ الضُّحَی وَ أَ لَمْ نَشْرَحْ فِی رَکْعَهًٍْ.
امام صادق (علیه السلام) - زید شحّام گوید: ما با امام صادق (علیه السلام) نماز صبح را به جماعت خواندیم، ایشان سوره: ضحی و الم نشرح را در یک رکعت خواند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172
الإستبصار، ج1، ص317/ نورالثقلین
ثواب قرائت
1
(ضحی/ مقدمه)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ أَکْثَرَ قِرَاءَهًَْ و الشمس. و اللیل اذا یغشی. وَ الضُّحَی وَ أَ لَمْ نَشْرَحْ فِی یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ لَمْ یَبْقَ شَیْءٌ بِحَضْرَتِهِ إِلَّا شَهِدَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ حَتَّی شَعْرُهُ وَ بَشَرُهُ وَ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ وَ عُرُوقُهُ وَ عَصَبُهُ وَ عِظَامُهُ وَ جَمِیعُ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنْهُ وَ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبِلْتُ شَهَادَتَکُمْ لِعَبْدِی وَ أَجَزْتُهَا لَهُ انْطَلِقُوا بِهِ إِلَی جَنَّاتِی حَتَّی یَتَخَیَّرَ مِنْهَا حَیْثُ أَحَبَّ فَأَعْطُوهُ مِنْ غَیْرِ مَنٍّ (مِنِّی) وَ لَکِنْ رَحْمَهًًْ مِنِّی وَ فَضْلًا عَلَیْهِ فَهَنِیئاً هَنِیئاً لِعَبْدِی.
امام صادق (علیه السلام) - هرکه سوره: شمس، لیل، ضحی و انشراح را در روز یا شب بسیار تلاوت کند، چیزی پیرامون او نباشد جز آنکه در روز رستاخیز بر او گواهی دهد حتّی مو، پوست، گوشت، خون، رگ‌ها، اعصاب، استخوان‌ها و همهی اعضا و جوارح او که زمین بر روی خود می‌گیرد بر او گواهی دهند و پروردگار متعال فرماید: «گواهی شما بر بنده‌ام را پذیرفتم و آن را روا دانستم. او را به بهشتم ببرید تا هرکجا را که دوست دارد برگزیند و آنجا را بدون منّتی از من و تنها به‌سبب رحمت و لطف من به او ارزانی نمایید. گوارای بنده‌ام باشد»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172
وسایل الشیعهًْ، ج51، ص258/ نورالثقلین/ البرهان؛ «بتفاوت»
2
(ضحی/ مقدمه)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ الْمُسْلِمِینَ قَالُوا: مَا یَنْزِلُ عَلَیْکَ الْوَحْیُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: وَ کَیْفَ یَنْزِلُ عَلَیَّ الْوَحْیُ وَ أَنْتُمْ لَا تَتَّقُونَ بَرَاجِمَکُمْ وَ لَا تُقَلِّمُونَ أَظْفَارَکُمْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکه این سوره را بخواند، شفاعت محمّد (صلی الله علیه و آله) در روز قیامت بر او واجب می‌شود و به‌شمار هر نیازمند و یتیمی، ده کردار نیک برایش نوشته می¬شود و اگر این سوره را بر نام کسی که در جمع نیست و گم شده بنویسند، تندرست به نزد یارانش باز می¬گردد و هرکس چیزی را در جایی گذارد و سپس آن چیز را به خاطر آورد و این سوره را بخواند، خداوند آن را برایش حفظ می‌کند تا اینکه به دستش برسد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172
نور نورالثقلین
3
(ضحی/ مقدمه)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَتَهَا عَلَی اسْمِ صَاحِبٍ لَهُ رَجَعَ إِلَیْهِ صَاحِبُهُ سَرِیعاً سَالِماً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکه پیوسته این سوره را بر نام دوست خود بخواند، دوستش به‌سرعت و تندرست به نزد او باز می-گردد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص172
البرهان
آیه وَ الضُّحی [1]
سوگند به روز درآن‌هنگام که آفتاب برآید و گسترده شود.
1
(ضحی/ 1)
علیّبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - قَالَ: الضُّحَی إِذَا ارْتَفَعَتِ الشَّمْس.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَالضُّحَی؛ منظور هنگامی است که خورشید فراز شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
القمی، ج2، ص427/ البرهان
آیه وَ الَّیْلِ إِذا سَجی [2]
و سوگند به شب هنگامیکه آرام گیرد.
1
(ضحی/ 2)
علیّبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی، قَالَ: إِذَا أَظْلَم.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَی؛ هنگامی است که تاریک شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
القمی، ج2، ص427
آیه ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی [3]
که پروردگارت هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده.
1
(ضحی/ 3)
الباقر (علیه السلام) - وَ فِی رِوَایَهًِْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی وَ ذَلِکَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَبْطَأَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَنَّهُ کَانَتْ أَوَّلَ سُورَهًٍْ نَزَلَتْ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ ثُمَّ أَبْطَأَ عَلَیْهِ، فَقَالَتْ خَدِیجَهًُْ لَعَلَّ رَبَّکَ قَدْ تَرَکَکَ فَلَا یُرْسِلُ إِلَیْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی.
امام باقر (علیه السلام) - ابوالجارود از حضرت امام محمّد باقر (علیه السلام) روایت کرده است که ایشان درباره‌ی کلام خداوند متعال؛ مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَی، فرمود: «این از آن قرار بود که جبرئیل (علیه السلام) بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تأخیر کرد، حال آنکه نخستین سوره یعنی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ؛ بخوان به نام پروردگارت که آفرید. (علق/1). نازل شده بود و سپس جبرئیل (علیه السلام) تأخیر کرد، حضرت خدیجه (سلام الله علیها) عرض کرد: «شاید پروردگارت تو را واگذاشته و فرشته-اش را بر تو نفرستاده است»!؟ آنگاه خداوند تبارک و تعالی نازل فرمود: مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
القمی، ج2، ص428/ البرهان/ نورالثقلین
2
(ضحی/ 3)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ: وَ لَمَّا نَزَلَتِ السُّورَهًُْ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِجَبْرَائِیلَ: مَا جِئْتَ حَتَّی اشْتَقْتُ إِلَیْکَ. فَقَالَ جَبْرَائِیلُ: وَ أَنَا کُنْتُ أَشَدَّ إِلَیْکَ شَوْقاً وَ لَکِنِّی عَبْدٌ مَأْمُورٌ وَ مَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در مجمع البیان آمده است: وقتی این سوره نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جبرئیل (علیه السلام) فرمود: «نیامدی تا اینکه مشتاق به [دیدارِ] تو گشتم». جبرئیل (علیه السلام) عرض کرد: «من به [دیدارِ] شما مشتاق‌تر بودم، ولی من بنده‌ای مأمورم؛ وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلّا بِأَمْرِ رَبِّکَ؛ ما جز به فرمان پروردگار تو، نازل نمی‌شویم. (مریم/64)
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
نورالثقلین
3
(ضحی/ 3)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ الْمُسْلِمِینَ قَالُوا: مَا یَنْزِلُ عَلَیْکَ الْوَحْیُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: وَ کَیْفَ یَنْزِلُ عَلَیَّ الْوَحْیُ وَ أَنْتُمْ لَا تَتَّقُونَ بَرَاجِمَکُمْ وَ لَا تُقَلِّمُونَ أَظْفَارَکُمْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مسلمانان عرض کردند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! چرا وحی بر شما نازل نمی‌شود»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چگونه وحی بر من نازل شود درحالی‌که شما مفاصل انگشتان خود را پاکیزه نمی‌کنید و ناخن‌های خود را نمی‌گیرید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
نورالثقلین
آیه وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی [4]
و به یقین آخرت برای تو از دنیا بهتر است.
1
(ضحی/ 4)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن جَابِر (رحمة الله علیه) قَالَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) وَ هِیَ تَطْحَنُ بِالرَّحَی وَ عَلَیْهَا کِسَاءٌ مِنْ أَجِلَّهًِْ الْإِبِلِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا بَکَی وَ قَالَ لَهَا: یَا فَاطِمَهًُْ (سلام الله علیها) تَعَجَّلِی مَرَارَهًَْ الدُّنْیَا لِنَعِیمِ الْآخِرَهًِْ غَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ: وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - جابر (رحمة الله علیه) گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) وارد شد، حال آنکه ایشان به آسیاب کردن گندم مشغول بود و ردایی از زین شتر بر تن داشت. چون پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) به ایشان نگریست، گریست و فرمود: «ای فاطمه! تلخی دنیا را برای آسایش فردا در آخرت زود پشت سربگذار». آنگاه خداوند متعال بر حضرت (صلی الله علیه و آله) نازل فرمود: وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَی، وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص174
بحارالأنوار، ج16، ص143/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص783/ البرهان
2
(ضحی/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی قَالَ: یَعْنِی الْکَرَّهًَْ هِیَ الْآخِرَهًُْ لِلنَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله).
امام صادق (علیه السلام) - وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَی یعنی رجعت برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) همان آخرت است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
بحارالأنوار، ج53، ص59/ القمی، ج2، ص427/ نورالثقلین/ البرهان
3
(ضحی/ 4)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ یَقُولُ لَلْجَزَاءُ لَکَ فِی الْآخِرَهًِْ خَیْرٌ مِنَ الْأُولی یَقُولُ ثَوَابُ الْآخِرَهًِْ خَیْرٌ لَکَ مِمَّا أُعطِیتَ مِنَ الدُّنْیَا.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ یعنی پاداش تو در آخرت بهتر است. مِنَ الْأُولی یعنی پاداش آخرت برای تو از آنچه از [نعمت‌هایِ] دنیا به تو داده شده، بهتر است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
فرات الکوفی، ص569
آیه وَ لَسَوْفَ یُعْطیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی [5]
و به‌زودی پروردگارت آن‌قدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی.
سبب نزول
1
(ضحی/ 5)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِی (رحمة الله علیه) أَنَّهُ رَأَی النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) وَ عَلَیْهَا کِسَاءٌ مِنْ أَجِلَّهًِْ الْإِبِلِ وَ هِیَ تَطْحَنُ بِیَدَیْهَا وَ تُرْضِعُ وُلْدَهَا فَدَمَعَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ: یَا بِنْتَاهْ تَعَجَّلِی مَرَارَهًَْ الدُّنْیَا بِحَلَاوَهًِْ الْآخِرَهًِْ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (سلام الله علیها) الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی نَعْمَائِهِ وَ الشُّکْرُ لِلَّهِ عَلَی آلَائِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - جابر (رحمة الله علیه) گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را دید حال آنکه ایشان ردایی از زین شتر بر تن داشت و با دست¬های خود گندم آسیاب می¬کرد و فرزندش را شیر می¬داد. چشمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پر از اشک شد و فرمود: «ای دخترم! تلخی دنیا را برای شیرینی آخرت زود پشت سر بگذار». حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پاسخ داد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! ستایش مخصوص خداست به ¬خاطر نعمت-هایش و سپاس برای اوست به خاطر موهباتش». آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
بحارالأنوار، ج43، ص85/ مکارم الأخلاق، ص235/ المناقب، ج3، ص342/ نورالثقلین/ البرهان؛ «جلهًْ» بدل «أجلهًْ»
و به‌زودی پروردگارت آن‌قدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی
1 -1
(ضحی/ 5)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ بِشْرِبْنِشُرَیْحٍ الْبَصْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِبْنِعَلِیٍّ (علیه السلام) أَیَّهًُْ آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَی قَالَ: مَا یَقُولُ فِیهَا قَوْمُکَ. قَالَ: قُلْتُ یَقُولُونَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ قَالَ: لَکِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا نَقُولُ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَأَیَّ شَیْءٍ تَقُولُونَ فِیهَا قَالَ نَقُولُ: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی الشَّفَاعَهًُْ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَهًُْ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَهًُْ.
امام باقر (علیه السلام) - از بشربن‌شریح بصری نقل شده که گفت: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «امیدوار کننده‌ترین آیه‌ی قرآن کدام است»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «اطرافیانت دراین‌باره چه نظری دارند»؟ عرض کردم: «معتقدند [امیدوار کننده‌ترین آیه، این آیه است]: بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید. (زمر/53)». امام (علیه السلام) فرمود: «ولی ما اهل بیت (علیهم السلام) چنین نظری نداریم»! عرض کردم: «پس نظر شما دراین‌باره چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «ما معتقدیم [امیدوار کننده‌ترین آیه، این آیه است]: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی؛ (مراد از این مژده، مقامِ) شفاعت است، به خدا سوگند شفاعت است! به خدا سوگند شفاعت است»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
بحارالأنوار، ج8، ص57/ فرات الکوفی، ص570/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
1 -2
(ضحی/ 5)
الصّادق (علیه السلام) - رِضَاءُ جَدِّی أَنْ لَا یَبْقَی فِی النَّارِ مُوَحِّدٌ.
امام صادق (علیه السلام) - خشنودی جدّم (رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ) در این است که هیچ یکتاپرستی در دوزخ باقی نماند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
بحرالعرفان، ج17، ص59
1 -3
(ضحی/ 5)
الصّادق (علیه السلام) - یُعْطِیکَ مِنَ الْجَنَّهًِْ فَتَرْضَی.
امام صادق (علیه السلام) - خدا به‌زودی بهشت را به تو می‌دهد تا خشنود گردی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
بحارالأنوار، ج53، ص59/ القمی، ج2، ص427
ولایت
1
(ضحی/ 5)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ لَسَوْفَ وَ هَذِهِ عِدَهًٌْ مِنْهُ یُعْطِیکَ رَبُّکَ مِنَ الثَّوَابِ فِی الْآخِرَهًِْ فَتَرْضی یَقُولُ فَتَقْنَعُ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - تعدای از آن افراد هستند که به‌زودی پروردگار آن‌قدر به آن‌ها عطا خواهد کرد که قانع شوند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص176
فرات الکوفی، ص569
2
(ضحی/ 5)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ رِضَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِدْخَالُ اللَّهِ أَهْلَ بَیْتِهِ (علیهم السلام) وَ شِیعَتَهُمُ الْجَنَّهًَْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خشنودی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این بود که اهل بیت (علیهم السلام) و شیعیان ایشان به بهشت درآیند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج16، ص143/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص784/ البرهان
3
(ضحی/ 5)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - رِضَاءُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) أَنْ لَا یَدْخُلَ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ النَّارَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خشنودی محمّد (صلی الله علیه و آله) این است که کسی از اهل بیت (علیهم السلام) او داخل آتش نشود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
شواهدالتنزیل، ج2، ص447
4
(ضحی/ 5)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - یَعْنِی: وَ لَسَوْفَ یُشَفِّعُکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ فِی جَمِیعِ أَهْلِ بَیْتِکَ فَتُدْخِلُهُمْ کُلَّهُمُ الْجَنَّهًَْ تَرْضَی بِذَلِکَ عَنْ رَبِّکَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مراد از آیه این است: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! به‌زودی خداوند در روز قیامت شفاعت تو را در مورد تمام اهل بیتت خواهد پذیرفت و تمامی آن‌ها را داخل بهشت خواهد نمود تا با این کار از پروردگارت خشنود شوی».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج8، ص43/ المناقب، ج2، ص165
آیه أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَآوی [6]
آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد؟!
1
(ضحی/ 6)
الرّضا (علیه السلام) - أَ لَمْ یَجِدْکَ وَحِیداً فَآوَی إِلَیْکَ النَّاس.
امام رضا (علیه السلام) - آیا تو را یگانه نیافت و مردم را به‌سویت پناه داد؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج11، ص81/ بحارالأنوار، ج16، ص142/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص198/ البرهان/ نورالثقلین
2
(ضحی/ 6)
الصّادقین (علیها السلام) - أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی أَیْ فَآوَی إِلَیْکَ النَّاسَ.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) - أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَی؛ مردم را به‌سوی تو پناه داد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج16، ص142
3
(ضحی/ 6)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - الیَتِیمُ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَتِ الدُّرَّهًُْ الْیَتِیمَهًَْ لِأَنَّهُ لَا مِثْلَ لَهَا.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یتیمی که همانندی نداشت و از همین رو دُرّ یتیم نام گرفته است، چرا که همانند و نظیری ندارد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج16، ص142/ القمی، ج2، ص427/ نورالثقلین/ البرهان
4
(ضحی/ 6)
الرّضا (علیه السلام) - رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَی قَالَ: (علیه السلام) فَرْداً لَا مِثْلَ لَکَ فِی الْمَخْلُوقِینَ فَآوَی النَّاسَ إِلَیْکَ.
امام رضا (علیه السلام) - أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی یعنی آیا خداوند تو را بی‌همتایی [نیافت] که مانند تو در میان جهانیان وجود ندارد، پس مردمان را به دورت جمع نمود؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج16، ص138/ نورالثقلین
5
(ضحی/ 6)
الصّادقین (علیها السلام) - فَآوَی إِلَیْکَ النَّاس.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) - مردم را به‌سوی تو پناه داد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
القمی، ج2، ص427/ البرهان/ نورالثقلین
6
(ضحی/ 6)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ ابْنِعَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ یَتِیماً لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ نَظِیرٌ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ مُمْتَنّاً عَلَیْهِ نِعَمَهُ أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً أَیْ وَحِیداً لَانَظِیرَ لَکَ فَآوی إِلَیْکَ النَّاسَ وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَکَ حَتَّی عَرَفُوک.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَی؛ ازآن‌رو پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) یتیم نامیده شد که بر روی زمین نه از پسینیان و نه از پیشینیان، هیچکس همتای ایشان نبود، پس خداوند عزّوجلّ به¬ خاطر نعمت¬هایش بر حضرت (صلی الله علیه و آله) منّت گذاشت و فرمود: أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا یعنی یگانه بودی و هیچ همتایی نداشتی. مردم را به‌سوی تو پناه داد. و برتری تو را به آنان شناساند تا اینکه تو را شناختند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج16، ص141/ معانی الأخبار، ص52؛ «بنعمته» بدل «نعمه» / علل الشرایع، ج1، ص130/ البرهان؛ «قال انما سمی یتیما لانه» محذوف
7
(ضحی/ 6)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً عِنْدَ أَبِیطَالِبٍ (رحمة الله علیه) فَآوی إِلَی أَبِیطَالِبٍ (رحمة الله علیه) یَحْفَظُکَ وَ یُرَبِّیکَ وَ وَجَدَکَ فِی قَوْمِ ضَلَالٍ فَهَدَاهُمْ بِکَ إِلَی التَّوْحِید.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - آیا او تو را نزد ابوطالب (علیه السلام) یتیم نیافت. نزد ابوطالب (علیه السلام) پناه داد و الهام کرد که از تو مراقبت کند و پرورش دهد. و تو را در میان قومی گمراه یافت و آن‌ها را به‌دست تو به‌سوی توحید هدایت نمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
بحارالأنوار، ج35، ص425/ المناقب، ج3، ص99
8
(ضحی/ 6)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً عِنْدَ أَبِی طَالِبٍ (رحمة الله علیه) فِی حَجْرِهِ یَتِیماً فَآوی یَقُولُ یَکْفُلُ عَنْهُ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - آیا او تو را نزد ابوطالب (علیه السلام) یتیم نیافت. فَآوی یعنی [خداوند، عشق و محبّت تو را در قلب ابوطالب (علیه السلام) قرار داده و افزون ساخت تا] ابوطالب (علیه السلام) سرپرستی تو را عهده‌دار شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص178
فرات الکوفی، ص569
9
(ضحی/ 6)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) لِمَ أُوتِمَ النَّبِیُ (صلی الله علیه و آله) مِنْ أَبَوَیْهِ قَالَ لِئَلَّا یَجِبَ عَلَیْهِ حَقٌّ لِمَخْلُوقٍ.
امام رضا (علیه السلام) - امام جعفر (علیه السلام) از پدران ارجمند خود نقل فرمود: از امام سجاد (علیه السلام) پرسیدند: «چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) از پدر و مادر یتیم شد»؟ ایشان فرمود: «برای آنکه از هیچ مخلوقی حقّی بر حضرت واجب نباشد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
عیون أخبارالرضا، ج2، ص46/ بحارالأنوار، ج16، ص136/ نورالثقلین
10
(ضحی/ 6)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله): لَقَدْ سَأَلْتُ رَبِّی مَسْأَلَهًًْ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَسْأَلْهُ. قُلْتُ: أَیْ رَبِّ إِنَّهُ قَدْ کَانَتْ أَنْبِیَاءُ (علیهم السلام) قَبْلِی، مِنْهُمْ مَنْ سَخَّرْتَ لَهُ الرِّیحَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَانَ یُحْیِی الْمَوْتَی؟ قَالَ: فَقَالَ: أَ لَمْ أَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَیْتُکَ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَی. قَالَ: أَ لَمْ أَجِدْکَ ضَالًّا فَهَدَیْتُکَ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَی أَیْ رَبِّ. قَالَ: أَ لَمْ أَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْتُ عَنْکَ وِزْرَکَ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَی أَیْ رَبِّ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از پروردگارم درخواستی نمودم که‌ای کاش از او چنین درخواستی نکرده بودم، (درخواستم این بود که به محضر خداوند) عرض کردم: «پروردگارا! برای برخی از پیامبرانی که قبل از من بودند باد را مطیع ساختی و برخی از ایشان، مردگان را زنده می‌کردند [برای من چه در نظر گرفته‌ای]؟ خداوند فرمود: «آیا من تو را یتیم نیافتم و پناه دادم»؟ عرض کردم: «آری»! فرمود: «آیا من تو را گمشده نیافتم و هدایتت کردم»؟ عرض کردم: «آری پروردگارا»! فرمود: «آیا من سینه‌ی تو را گشاده نساختم و بار سنگینت را از [دوش] تو برنداشتم»؟ عرض کردم: «آری پروردگارا»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
نورالثقلین
آیه وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدی [7]
و تو را گمشده یافت و هدایت کرد.
1
(ضحی/ 7)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - الضَّلَالَهًُْ عَلَی وُجُوهٍ فَمِنْهُ مَحْمُودٌ وَ مِنْهُ مَذْمُومٌ وَ مِنْهُ مَا لَیْسَ بِمَحْمُودٍ وَ لَا مَذْمُومٍ وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْیَانِ… أَمَّا الضَّلَالُ الَّذِی هُوَ النِّسْیَانُ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْری وَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی الضَّلَالَ فِی مَوَاضِعَ مِنْ کِتَابِهِ فَمِنْهُمْ مَا نَسَبَهُ إِلَی نَبِیِّهِ عَلَی ظَاهِرِ اللَّفْظِ کَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی مَعْنَاهُ وَجَدْنَاکَ فِی قَوْمٍ لَایَعْرِفُونَ نُبُوَّتَکَ فَهَدَیْنَاهُمْ بِک.
امام علی (علیه السلام) - گمراهی [در قرآن] بر چند گونه است؛ نوعی از آن پسندیده و نوعی دیگر نکوهیده و نوعی از آن نه پسندیده است و نه نکوهیده و نوع دیگر گمراهیِ فراموشی است… امّا آن گمراهی که به‌معنای فراموشی است این کلام خداوند متعال است [که فرمود]: تا اگر یکی از آن دو زن [واقعیّت را] فراموش کرد، آن دیگری او را یادآوریکند. (بقره/282) و خداوند متعال، گمراهی را در چندین جای از کتابش بیان فرموده و در برخی از این موارد گمراهی را در ظاهر به پیامبرش نسبت داده است، مانند آیه: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی که معنای حقیقی‌اش چنین است؛ ما تو را در میان مردمانی یافتیم که از پیامبریِ تو آگاهی نداشتند و ایشان را به‌سوی تو هدایت (و راهنمایی) کردیم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
بحارالأنوار، ج5، ص208/ بحارالأنوار، ج90، ص12؛ «و استشهدوا شهیدین… من الشهداء» زیادهًْ
2
(ضحی/ 7)
الصّادقین (علیها السلام) - وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی أَیْ هَدَی إِلَیْکَ قَوْماً لَا یَعْرِفُونَکَ حَتَّی عَرَفُوک.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) - وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَی یعنی قومی را که تو را نمی‌شناختند، به‌سویت هدایت کرد تا اینکه تو را شناختند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
بحارالأنوار، ج16، ص142/ القمی، ج2، ص427؛ «بتفاوت»
3
(ضحی/ 7)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - وَجَدَکَ ضَالًّا فِی قَوْمٍ لَا یَعْرِفُونَ فَضْلَ نُبُوَّتِکَ فَهَدَاهُمُ اللَّهُ بِک.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَجَدَکَ ضَالًّا تو را در میان قومی ناشناخته یافت که برتری پیامبری تو را نمی‌شناختند، سپس خداوند به¬وسیلهی تو آنان را هدایت فرمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
بحارالأنوار، ج16، ص142/ القمی، ج2، ص427؛ «ضالا» محذوف
4
(ضحی/ 7)
الرّضا (علیه السلام) - وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَعْنِی عِنْدَ قَوْمِکَ فَهَدی أَیْ هَدَاهُمْ إِلَی مَعْرِفَتِک.
امام رضا (علیه السلام) - وَوَجَدَکَ ضَالًّا یعنی نزد قومت. فَهَدَی یعنی آنان را به‌سوی شناختن تو هدایت کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
بحارالأنوار، ج11، ص81/ بحارالأنوار، ج16، ص142/ الاحتجاج، ج2، ص428؛ «بالتفاوت» / القمی، ج2، ص427/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص200/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص16
5
(ضحی/ 7)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّه… وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَقُولُ مَنْسُوباً عِنْدَ قَوْمِکَ إِلَی الضَّلَالَهًِْ فَهَدَاهُمْ بِمَعْرِفَتِک.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَوَجَدَکَ ضَالًّا؛ نزد قومت به گمراهی منسوب بودی، پس خداوند آنان را به¬وسیلهی شناختن تو هدایت کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
بحارالأنوار، ج16، ص141/ معانی الأخبار، ص52/ علل الشرایع، ج1، ص130
6
(ضحی/ 7)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ وَجَدَکَ ضَالًّا عَنْ النُّبُوَّهًِْ فَهَدی إِلَی النُّبُوَّهًْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ وَجَدَکَ ضَالًّا؛ [تو را ناآگاه] از [مقامِ] نبوّت [و شریعت، یافت)]. فَهَدی؛ [پس] به‌سوی نبوّت [و شریعت، هدایتت کرد].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص180
فرات الکوفی، ص569
7
(ضحی/ 7)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَقُولُ فِی قَوْمٍ ضَالٍ یَعْنِی بِهِ الْکُفَّارَ فَهَدی لِلتَّوْحِید.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَوَجَدَکَ ضَالًّا یعنی تو را میان گروهی گمراه یعنی کافران یافت. فَهَدی؛ (پس ایشان را) به‌سوی توحید و یکتاپرستی (هدایت کرد) ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
فرات الکوفی، ص569
آیه وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنی [8]
و تو را نیازمند یافت و بی‌نیاز نمود.
1
(ضحی/ 8)
الرّضا (علیه السلام) - أَغْنَاکَ بِأَنْ جَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً.
امام رضا (علیه السلام) - دعای تو را مستجاب کرد و به این وسیله تو را غنی نمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
بحارالأنوار، ج11، ص81/ بحارالأنوار، ج16، ص142/ الاحتجاج، ج2، ص429/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص200/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص16
2
(ضحی/ 8)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّه… وَ وَجَدَکَ عائِلًا یَقُولُ: فَقِیراً عِنْدَ قَوْمِکَ یَقُولُونَ لَا مَالَ لَکَ فَأَغْنَاکَ اللَّهُ بِمَالِ خَدِیجَهًَْ (سلام الله علیها) ثُمَّ زَادَکَ مِنْ فَضْلِهِ فَجَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً حَتَّی لَوْ دَعَوْتَ عَلَی حَجَرٍ أَنْ یَجْعَلَهُ اللَّهُ لَکَ ذَهَباً لَنَقَلَ عَیْنَهُ إِلَی مُرَادِکَ وَ أَتَاکَ بِالطَّعَامِ حَیْثُ لَا طَعَامَ وَ أَتَاکَ بِالْمَاءِ حَیْثُ لَا مَاءَ وَ أَعَانَکَ بِالْمَلَائِکَهًِْ حَیْثُ لَا مُغِیثَ فَأَظْفَرَکَ بِهِمْ عَلَی أَعْدَائِک.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از ابن‌عبّاس درباره‌ی کلام خداوند متعال: وَ وَجَدَکَ عائِلاً پرسیده شد. گفت: «[یعنی] نزد قومت فقیر بودی و می¬گفتند هیچ مالی نداری، امّا خداوند تو را با مال خدیجه (سلام الله علیها) بی¬نیاز کرد سپس از فضل خود بر تو افزود و دعایت را مستجاب کرد آن¬چنان که اگر نزد سنگی دعا می¬کردی که خداوند آن را برایت طلا کند هر آینه همان سنگ را به خواسته¬ات تبدیل می¬کرد، او آنجایی که هیچ غذایی نبود برایت غذا می¬رساند و آن ایی که هیچ آبی نبود برایت آب می¬رساند و آنجایی که هیچ فریادرسی نبود با فرشتگان تو را یاری می¬کرد و این¬چنین با فرشتگانش تو را بر دشمنانت پیروز گرداند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
بحارالأنوار، ج16، ص141/ علل الشرایع، ج1، ص130؛ «أغاثک» بدل «أعانک» / معانی الأخبار، ص52؛ «أغاثک» بدل «أعانک» / بحارالأنوار، ج35، ص425؛ «یقول فقیرا… لامال لک» محذوف و «ثم زادک من فضله… الی آخر» محذوف
3
(ضحی/ 8)
الصّادقین (علیهم السلام) - وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی أَیْ وَجَدَکَ تَعُولُ أَقْوَاماً فَأَغْنَاهُمْ بِعِلْمِکَ.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) - وَ وَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَی؛ یعنی تو را چنان یافت که سرپرست اقوام بودی، پس آنان را به-وسیلهی دانش تو بی¬نیاز کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
بحارالأنوار، ج16، ص142/ القمی، ج2، ص427/ القمی، ج2، ص427؛ «بتفاوت»
4
(ضحی/ 8)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی بِالْوَحْیِ فَلَا تَسْأَلُ عَنْ شَیْءٍ أَحَداً.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و تو را نیازمند یافت و به¬وسیلهی وحی بی‌نیاز نمود، پس درباره‌ی هیچ‌چیز نپرسیدی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
بحارالأنوار، ج16، ص142/ القمی، ج2، ص427؛ «بتفاوت» / القمی، ج2، ص427
5
(ضحی/ 8)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ وَجَدَکَ عائِلًا یَقُولُ فَقِیراً فَأَغْنی یَقُولُ قَنَّعَکَ بِمَا أَعْطَاکَ مِنَ الرِّزْقِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَوَجَدَکَ عائِلًا یعنی تو را فقیر و نیازمند [یافت]. فَأَغْنی یعنی تو را به‌واسطه‌ی روزی‌هایی که ارزانی‌ات داشت، بی‌نیاز کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
فرات الکوفی، ص569
آیه فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ [9]
حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن.
1
(ضحی/ 9)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ أَیْ لَا تَظْلِمْ وَ الْمُخَاطَبَهًُْ لِلنَّبِیِّ وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ یعنی به او ستم روا مدار، در اینجا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مخاطب است، امّا منظور آیه مردم می¬باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
القمی، ج2، ص427/ نورالثقلین
2
(ضحی/ 9)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ: کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) یُحْسِنُ إِلَی الْیَتَامَی وَ یَبَرُّهُمْ وَ یُوصِی بِهِمْ، وَ جَاءَ فِی حَدِیثٍ عَنِ ابْنِ أَبِی أَوفَی قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَتَاهُ غُلَامٌ فَقَالَ: غُلَامٌ یَتِیمٌ وَ أُخْتٌ لِی یَتِیمَهًٌْ وَ أُمٌّ لِی أَرْمَلَهًٌْ، أَطْعِمْنَا مِمَّا أَطْعَمَکَ اللَّهُ، أَعْطَاکَ اللَّهُ مِمَّا عِنْدَهُ حَتَّی تَرْضَی. قَالَ: مَا أَحْسَنَ مَا قُلْتَ یَا غُلَامُ! اذْهَبْ یَا بِلَالُ فَأْتِنَا بِمَا کَانَ عِنْدَنَا. فَجَاءَ بِوَاحِدَهًٍْ وَ عِشْرِینَ تَمْرَهًًْ. فَقَالَ: سَبْعٌ لَکَ وَ سَبْعٌ لِأُخْتِکَ وَ سَبْعٌ لِأُمِّکَ. فَقَامَ إِلَیْهِ مَعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَالَ: جَبَرَ اللَّهُ یُتْمَکَ وَ جَعَلَکَ خَلَفاً مِنْ أَبِیکَ وَ کَانَ مِنْ أَبْنَاءِ الْمُهَاجِرِینَ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله): رَأَیْتُکَ یَا مُعَاذُ وَ مَا صَنَعْتَ؟ قَالَ: رَحِمْتُهُ. قَالَ: لَا یَلِی مِنْکُمْ یَتِیماً فَیُحْسِنُ وَلَایَتَهُ وَ یَضَعُ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَهًٍْ حَسَنَهًًْ وَ مَحَی عَنْهُ بِکُلِّ شَعْرَهًٍْ سَیِّئَهًًْ، وَ رَفَعَ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَهًٍْ دَرَجَهًًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در مجمع البیان آمده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیوسته به یتیمان نیکی و مهربانی می‌کرد و سفارش آن‌ها را می‌فرمود و در روایتی از ابو أوفی چنین آمده: در محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بودیم که پسر بچّه‌ای نزد حضرت (صلی الله علیه و آله) آمده و عرض کرد: «کودکی یتیم هستم و خواهری یتیم و مادری بیوه دارم، از آنچه خداوند به شما داده به ما عنایت کن تا خداوند از آنچه نزد اوست آن‌قدر به شما ببخشد که خشنود شوی». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «پسر جان! چه نیکو سخن گفتی»! [بعد خطاب به بلال فرمود]: «ای بلال! هرچه در منزل داریم نزد ما بیاور». بلال [رفت و] بیست‌ویک عدد خرما آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) [خطاب به پسر بچّه] فرمود: «هفت خرما برای تو، هفت خرما برای خواهرت و هفت خرما برای مادرت». معاذبنجبل کنار آن یتیم که از فرزندان مهاجران بود، رفت و دستی بر سرش کشید و گفت: «خداوند یتیمیِ تو را جبران کرده و تو را جانشین صالحی برای پدرت قرار دهد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای معاذ! تو و آنچه کردی را مشاهده کردم [انگیزه‌ات برای این کار چه بود]»؟ معاذ عرض کرد: «بر او ترحّم و مهربانی کردم». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکس از شما سرپرستی یتیمی را بر عهده گیرد و حقّ آن را به‌خوبی به‌جا آورد و دست بر سر یتیم کشد خداوند به تعداد هر مویی [از سر آن یتیم] حسنه‌ای برای او می‌نویسد، به تعداد هر مویی گناهی از او محو می‌کند و به تعداد هر مویی درجه‌ای به او می‌بخشد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص182
نورالثقلین
3
(ضحی/ 9)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ مَسَحَ عَلَی رَأْسِ یَتِیمٍ کَانَ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَهًٍْ تَمُرُّ بِهِ عَلَی یَدِهِ، نُورٌ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - بنده‌ی خدایی نباشد که از مهر دست بر سر یتیمی کشد جز آنکه خدا به هر تار مو در قیامت نوری به او عطا کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
نورالثقلین
4
(ضحی/ 9)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَا وَ کَافِلُ الْیَتِیمِ کَهَاتَیْنِ فِی الْجَنَّهًِْ وَ أَشَارَ بِإِصْبَعَیْهِ السَّبَّابَهًِْ وَ الْوُسْطَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - من و سرپرست یتیم مانند این دو (درحالی‌که اشاره به انگشتش می‌کرد) در بهشت هستیم، به شرط آنکه سرپرست یتیم از خدا پروا داشته باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
مستدرک الوسایل، ج2، ص474/ نورالثقلین
آیه وَ أَمَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ [10]
و سائل را از خود مران.
1
(ضحی/ 10)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ أَیْ لَا تَطْرُد.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ یعنی او را مران.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
القمی، ج2، ص427/ نورالثقلین
2
(ضحی/ 10)
الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه السلام) عَنِ السَّائِلِ یَسْأَلُ وَ لَا یُدْرَی مَا هُوَ فَقَالَ أَعْطِ مَنْ وَقَعَتْ فِی قَلْبِکَ الرَّحْمَهًُْ لَه.
امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی گدایی سؤال شد که درخواست کمک می‌کند و حقیقت حال او معلوم نیست [که واقعاً محتاج است یا نه]. امام (علیه السلام) فرمود: «به گدایی که در دل خود نسبت به او احساس مهربانی و دلسوزی کردی، کمک کن».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
من لایحضره الفقیه، ج2، ص68/ نورالثقلین
3
(ضحی/ 10)
السّجاد (علیه السلام) - أَبُوخَالِدٍ الْکَابُلِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ زَیْنَ الْعَابِدِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) یَقُول… الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ غَیْثَ السَّمَاء… ظُلْمُ الْیَتِیمِ وَ الْأَرْمَلَهًِْ وَ انْتِهَارُ السَّائِلِ وَ رَدُّهُ بِاللَّیْلِ.
امام سجّاد (علیه السلام) - ابوخالد کابلی گوید: از امام سجّاد (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «… گناهانی که باران آسمان را حبس می‌کند از جمله: ظلم کردن به یتیمان و بیوگان و رد کردن سائل در شب است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
معانی الأخبار، ص271/ نورالثقلین
4
(ضحی/ 10)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِذَا طَرَقَکُمْ سَائِلٌ ذَکَرٌ بِلَیْلٍ فَلَا تَرُدُّوهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هروقت گدایی شبانه در خانهی شما را کوبید و چیزی خواست، مبادا ردّش کنید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
الکافی، ج4، ص8/ نورالثقلین
5
(ضحی/ 10)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ مُوسَی (علیه السلام) قَالَ یَا مُوسَی أَکْرِمِ السَّائِلَ بِبَذْلٍ یَسِیرٍ أَوْ بِرَدٍّ جَمِیلٍ لِأَنَّهُ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ مَلَائِکَهًٌْ مِنْ مَلَائِکَهًِْ الرَّحْمَنِ یَبْلُونَک فِیمَا خَوَّلْتُکَ وَ یَسْأَلُونَکَ عَمَّا نَوَّلْتُکَ فَانْظُرْ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ یَا ابْنَ عِمْرَانَ.
امام باقر (علیه السلام) - در ضمن مناجات موسی (علیه السلام) با خدا عزّوجلّ این بود که خدا به او فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! سائل را گرامی بدار، ببخش هرچند کم است یا پاسخی نیک بده، که آن شخصی که نزد تو می‌آید، نه آدمی و نه پری، بلکه از فرشته‌های خداست تا تو را در آنچه من به تو دادم، آزمایش کنند. و از تو آنچه را که من به تو وا نهادم، می‌خواهند. ای پسر عمران! مراقب باش که چه می‌کنی»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
الکافی، ج4، ص15/ نورالثقلین
6
(ضحی/ 10)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَا تَقْطَعُوا عَلَی السَّائِلِ مَسْأَلَتَهُ فَلَوْلَا أَنَّ الْمَسَاکِینَ یَکْذِبُونَ مَا أَفْلَحَ مَنْ رَدَّهُمْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - درخواست سائل را رد نکنید که اگر دروغ مساکین و بیچارگان نبود، ردّکنندگان آنان بدبخت می‌شدند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص184
الکافی، ج4، ص15/ نورالثقلین
7
(ضحی/ 10)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْوَلِیدِ‌بْنِ‌صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: کُنْتُ عِنْدَهُ وَ عِنْدَهُ جَفْنَهًٌْ مِنْ رُطَبٍ فَجَاءَ سَائِلٌ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ سَائِلٌ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَ جَاءَ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَقَالَ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْکَ.
امام صادق (علیه السلام) - ولیدبن‌صبیح گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم و گدائی آمد، حضرت (علیه السلام) به او خرما داد سپس گدای دیگری رسید، حضرت (علیه السلام) به او [نیز] خرما داد. سپس گدای دیگر آمد به او هم خرما داد. سپس گدای دیگر آمد فرمود: «خداوند گشایشی به کارت دهد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص186
بحارالأنوار، ج90، ص354/ نورالثقلین
آیه وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ [11]
و نعمت‌های پروردگارت را بازگو کن!
و نعمت‌ها
1 -1
(ضحی/ 11)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِیعَمْرٍو الْکِنْدِیِّ قَالَ کُنَّا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَوَافَقَ النَّاسُ مِنْهُ طِیبَ نَفْسٍ وَ مِزَاجٍ، فَقَالُوا یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) حَدِّثْنَا عَنْ أَصْحَابِک قَالَ: عَنْ أَیِّ أَصْحَابِی تَسْأَلُونَنِی قَالُوا عَنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله). قَالَ کُلُّ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) أَصْحَابِی، فَعَنْ أَیِّهِمْ تَسْأَلُونَنِی… قُلْنَا فَحَدِّثْنَا عَنْ نَفْسِکَ قَالَ مَهْلًا، نَهَانَا اللَّهُ عَنِ التَّزْکِیَهًِْ. {فَ} قَالَ لَهُ رَجُلٌ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قَالَ: فَإِنِّی أُحَدِّثُ بِنِعْمَهًِْ رَبِّی؛ کُنْتُ وَ اللَّهِ إِذَا سَأَلْتُ أُعْطِیتُ، وَ إِذَا سَکَتُّ ابْتُدِیتُ، وَ إِنَّ تَحْتَ الْجَوَانِحِ مِنِّی عِلْماً جَمّاً فَاسْأَلُونِی.
امام علی (علیه السلام) - ابوعمرو کندی گفت: روزی در محضر امام علی (علیه السلام) بودیم، اطرافیان حضرت (علیه السلام) را سرحال و بانشاط دیده و عرض کردند: «ای امیرمؤمنان (علیه السلام)! با ما در مورد یارانت سخن بگو». امام (علیه السلام) فرمود: «در مورد کدام‌یک از ایشان سؤال می‌کنید»؟ عرض کردند: «از یاران محمّد (صلی الله علیه و آله)». امام (علیه السلام) فرمود: «تمامی یاران [حقیقیِ] محمّد (صلی الله علیه و آله) یاران من نیز هستند، در مورد کدام‌یک می‌پرسید»؟ … عرض کردیم: «در مورد خودت با ما سخن بگو». فرمود: «آرام باشید! خداوند ما را از خودستایی نهی فرموده است». یک نفر به حضرت (علیه السلام) گفت: «خداوند می‌فرماید: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ». حضرت (علیه السلام) فرمود: «من نیز نعمت‌های پروردگارم را بازگو می‌کنم. به خدا سوگند! هرگاه [از پیامبر (صلی الله علیه و آله)] سؤال می‌کردم، پاسخ می‌گرفتم و هرگاه سکوت اختیار می‌کردم، پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود شروع به سخن [و تعلیمِ من] می‌نمود. بدانید که در سینه‌ی من دانش فراوانی وجود دارد پس [هرچه می‌خواهید] از من سؤال نمایید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص186
بحارالأنوار، ج34، ص317/ الغارات، ج1، ص101؛ «تسألوننی» محذوف و «قلنا فحدثنا عن نفسک… عن التزکیه» محذوف
1 -2
(ضحی/ 11)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قَالَ: الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْکَ بِمَا فَضَّلَکَ وَ أَعْطَاکَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْکَ ثُمَّ قَالَ: فَحَدَّثَ بِدِینِهِ وَ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ وَ مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْهِ.
امام صادق (علیه السلام) - فضل بقباق گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند عزّوجلّ: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ، پرسیدم. و ایشان فرمود: «کسی که تو را نعمت داد و بدان برتری¬ات بخشید و به تو عطا کرد و نیکی نمود، و حضرت (صلی الله علیه و آله) از دین خود و از آنچه خداوند به او عطا کرد و از نعمتی که به او بخشید، سخن گفت».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص186
الکافی، ج2، ص94/ بحارالأنوار، ج68، ص28/ نورالثقلین/ البرهان
1 -3
(ضحی/ 11)
الحسین (علیه السلام) - عَنْ عُمَرَ‌بْنِ‌أَبِی نَصْرٍ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَهًِْ قَال: … قُلْتُ لِلْحُسَیْنِبْنِعَلِیٍّ (علیه السلام) قَوْلُ اللَّهِ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قَالَ: أَمَرَهُ أَنْ یُحَدِّثَ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ دِینِهِ.
امام حسین (علیه السلام) - عمربن‌ابی‌نصر گوید: مردی از اهالی بصره برای من حدیث کرد: از امام حسین (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند متعال: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ، پرسیدم. و ایشان فرمود: «خداوند به حضرت (صلی الله علیه و آله) امر فرمود تا از نعمت دین خود که خداوند به او بخشیده، سخن گوید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص186
بحارالأنوار، ج24، ص53/ بحارالأنوار، ج75، ص118/ تحف العقول، ص246/ المحاسن، ج1، ص218/ نورالثقلین/ البرهان
1 -4
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ ذَکَرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: لَوْ لَا آیَهًٌْ فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا ذَکَرْتُ مَا أَنَا ذَاکِرُهُ فِی مَقَامِی هَذَا یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی نِعَمِکَ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ فَضْلِکَ الَّذِی لَا یُنْسَی.
امام علی (علیه السلام) - حضرت به سخنرانی پرداخت و خطبه‌ای ایراد کرد. پس از حمد و ثنای الهی و نثار درود بر پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) و بیان شمّه‌ای از نعمت‌هایی که خداوند بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و او ارزانی داشت، چنین فرمود: «اگر این آیه در قرآن مجید نبود که خداوند می‌فرماید: وَ امّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ؛ افتخاراتی را که خدا نصیب من نموده و مقام‌هائی را که به من داده است بیان نمی‌کردم، ولی به‌جهت این گفته‌ی الهی سخن را آغاز می‌کنم». [ابتدا دست به دعا برداشت و گفت]: «پروردگارا تو را بر نعمت‌های بی‌شمارت و فضل بی‌کران و از یاد نرفتنی‌ات سپاسگزارم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص186
بحارالأنوار، ج33، ص282/ بحارالأنوار، ج35، ص45/ بشارهًْالمصطفی، ص12/ معانی الأخبار، ص58/ نورالثقلین
1 -5
(ضحی/ 11)
علیبنإبراهیم (رحمة الله علیه) - وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قَالَ: بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ أَمَرَکَ بِهِ مِنَ الصَّلَاهًِْ وَ الزَّکَاهًِْ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَهًِْ وَ بِمَا فَضَّلَکَ اللَّهُ بِهِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ؛ آنچه را که خداوند بر تو نازل فرمود و تو را بدان امر کرد یعنی نماز و زکات و روزه و حجّ و ولایت و آنچه را که خداوند با آن به تو برتری بخشید، بازگو».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
القمی، ج2، ص428
1 -6
(ضحی/ 11)
الصّادق (علیه السلام) - مَعْنَاهُ فَحَدِّثْ بِمَا أَعْطَاکَ اللَّهُ وَ فَضَّلَکَ وَ رَزَقَکَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْکَ وَ هَدَاکَ.
امام صادق (علیه السلام) - یعنی آنچه را که خدا به تو عطا نموده و تو را بر همه برتری داده و احسان کرده و تو را به صراط مستقیم هدایت و راهنمائی فرموده، بازگو کن.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
بحارالأنوار، ج68، ص29/ نورالثقلین
بازگو
2 -1
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَالَ، وَ یُحِبُ أَنْ یَری أَثَرَ النِّعْمَهًِْ عَلی عَبْدِه.
امام علی (علیه السلام) - خدا زیباست و زیبایی را دوست می‌دارد و دوست می‌دارد که آثار نعمت را بر بنده‌ی خویش ببیند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
الکافی، ج6، ص438/ نورالثقلین
2 -2
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - وَ لْیُرَ عَلَیْکَ أَثَرُ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْک.
امام علی (علیه السلام) - باید اثر نعمتی که خداوند به تو عطا کرده است در تو دیده شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
نهج البلاغه، ص459/ نورالثقلین
2 -3
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - فِی احْتِجَاجِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَلَی عَاصِمِبْنِزِیَادٍ حِینَ لَبِسَ الْعَبَاءَ وَ تَرَکَ الْمُلَاءَ وَ شَکَاهُ أَخُوهُ الرَّبِیعُبْنُزِیَادٍ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُ قَدْ غَمَّ أَهْلَهُ وَ أَحْزَنَ وُلْدَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَلَیَّ بِعَاصِمِبْنِزِیَادٍ فَجِیءَ بِهِ فَلَمَّا رَآهُ عَبَسَ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ أَمَا اسْتَحْیَیْتَ مِنْ أَهْلِکَ أَمَا رَحِمْتَ وُلْدَکَ أَتَرَی اللَّهَ أَحَلَّ لَکَ الطَّیِّبَاتِ وَ هُوَ یَکْرَهُ أَخْذَکَ مِنْهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِک… فَبِاللَّهِ لَابْتِذَالُ نِعَمِ اللَّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنِ ابْتِذَالِهَا بِالْمَقَالِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث.
امام علی (علیه السلام) - از امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره‌ی احتجاج آن حضرت (علیه السلام) بر عاصمبنزیاد که عبا پوشیده و جامهی نرم را از تن دور کرده روایت شده که برادرش ربیعبنزیاد شکایت او را به امیرالمؤمنین (علیه السلام) نمود و گفت: «با این روش خاندان خود را غم داده و فرزندان خود را اندوهناک ساخته». امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «عاصمبنزیاد را نزد من بیاورید». او را آوردند، چون او را دید روی به او ترش کرد و به او فرمود: «از خانوادهی خود شرم نکردی و به فرزندانت رحم نکردی، تو معتقدی که خدا طیّبات را برای تو حلال کرده و نخواسته تو از آن‌ها بهره‌ای بگیری، تو در پیش خدا از این زبونتری، به خدا سوگند! پذیرش نعمت‌های خدا به کردار نزد او دوست‌تر است از پذیرش آن‌ها به گفتار (یعنی به ذکر و دعا) و خدای عزّوجلّ فرموده است: امّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
الکافی، ج1، ص410/ وسایل الشیعهًْ، ج5، ص112/ بحارالأنوار، ج41، ص123/ بحارالأنوار، ج42، ص173؛ «بتفاوت لفظی» / بحارالأنوار، ج67، ص121؛ «بتفاوت لفظی» / نورالثقلین/ تحف العقول، ص222/ بحارالأنوار، ج75، ص62
2 -4
(ضحی/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ أظهر القرآن و حدثهم بما أنعم الله به علیک.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - امّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث؛ قرآن را آشکار کن و در مورد نعمتی که خداوند به تو ارزانی داشته، سخن بگو.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
المناقب، ج3، ص99/ بحارالأنوار، ج35، ص425
2 -5
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - تفسیر فرات‌بن‌إبراهیم عُبَیْدُ‌بْنُ‌کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِین (علیه السلام) قَالَ: خُلِقَتِ الْأَرْضُ لِسَبْعَهًٍْ بِهِمْ یُرْزَقُونَ وَ بِهِمْ یُمْطَرُونَ وَ بِهِمْ یُنْظَرُونَ وَ هُمْ عَبْدُاللَّهِبْنُمَسْعُودٍ وَ أَبُوذَرٍّ (رحمة الله علیه) وَ عَمَّارٌ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ (رحمة الله علیه) وَ مِقْدَادُبْنُالْأَسْوَدِ وَ حُذَیْفَهًُْ وَ أَنَا إِمَامُهُمْ السَّابِعُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ صَلَّوْا عَلَی فَاطِمَهًَْ الزَّهْرَاءِ (سلام الله علیها).
امام علی (علیه السلام) - زمین به خاطر هفت نفر خلق شده که مردم به‌واسطه‌ی آنان رزق و روزی داده می‌شوند و باران برای آنان می‌آید و یاری می‌شوند. [آن هفت نفر عبارتند از]؛ ابوذر، سلمان، مقداد، عمّار، حذیفه و عبداللَّهبنمسعود (حضرت امیر (علیه السلام) می‌فرماید: «من امام آنان هستم، ایشان بودند که بر بدن فاطمه (سلام الله علیها) نماز خواندند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
بحارالأنوار، ج22، ص345/ فرات الکوفی، ص570
2 -6
(ضحی/ 11)
الصّادق (علیه السلام) - إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدِهِ بِنِعْمَهًٍْ فَظَهَرَتْ عَلَیْهِ سُمِّیَ حَبِیبَ اللَّهِ مُحَدِّثاً بِنِعْمَهًِْ اللَّهِ وَ إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بِنِعْمَهًٍْ فَلَمْ تَظْهَرْ عَلَیْهِ سُمِّیَ بَغِیضَ اللَّهِ مُکَذِّباً بِنِعْمَهًِْ اللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام) - هنگامیکه خداوند بر بنده‌ی خود نعمتی ارزانی کند و [آثار و نشانه‌های] آن نعمت در او آشکار شود، چنین بنده‌ای را محبوب خدا و بازگو کننده‌ی نعمت‌هایش نامند و هنگامیکه خداوند بر بنده‌ی خود نعمتی ارزانی کند و [آثار و نشانه‌های] آن نعمت در او آشکار نشود چنین بنده‌ای را دشمن خدا و انکارکننده‌ی نعمت‌هایش می‌نامند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص188
الکافی، ج6، ص438/ نورالثقلین
2 -7
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَسْبَاطٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِ ابْنِ‌دَأْبٍ قَالَ لَقِیتُ النَّاسَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ الْعَرَبَ کَانَتْ تَقُولُ إِنْ یَبْعَثُ اللَّهُ فِینَا نَبِیّاً یَکُونُ فِی بَعْضِ أَصْحَابِهِ سَبْعُونَ خَصْلَهًًْ مِنْ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ فَنَظَرُوا وَ فَتَّشُوا هَلْ یَجْتَمِعُ عَشْرُ خِصَالٍ فِی وَاحِدٍ فَضْلًا عَنْ سَبْعِینَ… لَمْ یَجْتَمِعْ فِی أَحَدٍ خِصَالٌ مَجْمُوعَهًٌْ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا بِالِاضْطِرَارِ عَلَی مَا أَحَبُّوا وَ کَرِهُوا إِلَّا فِی عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) … طُعْمُهُ أَدْنَی مَا تَأْکُلُ الرَّعِیَّهًُْ وَ لِبَاسُهُ أَدْنَی مَا یَلْبَسُ أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِین. . ثُمَّ اللِّبَاسُ اسْتَعْدَی زِیَادُبْنُشَدَّادٍ الْحَارِثِیُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی أَخِیهِ عَبْدِاللَّهِبْنِشَدَّادٍ فَقَالَ: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) ذَهَبَ أَخِی فِی الْعِبَادَهًِْ وَ امْتَنَعَ أَنْ یُسَاکِنَنِی فِی دَارِی وَ لَبِسَ أَدْنَی مَا یَکُونُ مِنَ اللِّبَاسِ قَالَ: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) تَزَیَّنْتُ بِزِینَتِکَ وَ لَبِسْتُ لِبَاسَکَ قَالَ: لَیْسَ لَکَ ذَلِکَ إِنَّ إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ إِذَا وَلِیَ أُمُورَهُمْ لَبِسَ لِبَاسَ أَدْنَی فَقِیرِهِمْ لِئَلَّا یَتَبَیَّغَ بِالْفَقِیرِ فَقْرُهُ فَیَقْتُلَهُ فَلَأُعْلِمَنَّ مَا لَبِسْتَ إِلَّا مِنْ أَحْسَنِ زِیِّ قَوْمِکَ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ فَالْعَمَلُ بِالنِّعْمَهًِْ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْحَدِیثِ بِهَا.
امام علی (علیه السلام) - علی‌بن‌اسباط از چند نفر از اصحاب ابن‌دأب [ابوالولید عیسیبن یزیدبن بکرابندأب؛ هم‌عصر امام صادق و امام کاظم (علیها السلام)) نقل کرده است: ... دیدم مردم چنین می‌گویند: «عرب‌ها [در گذشته] اعتقاد داشتند: «اگر خداوند پیامبری را در میان ما مبعوث کند برخی از یارانش هفتاد ویژگی از صفات نیکوی دنیا و آخرت را خواهند داشت»؛ برهمین اساس دقّت و بررسی کردند تا ببینند آیا ده ویژگی در یک نفر [از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله)] جمع می‌گردد چه برسد به هفتاد ویژگی!؟ و [چون فکر نمی‌کردند یک نفر به تنهایی دارای ویژگی‌هایی باشد که همه‌اش نیکو و مثبت باشد] به ناچار هر ویژگی که [به نظرشان می‌آمد و آن را]می‌پسندیدند یا نمی‌پسندیدند در نظر گرفتند و درنهایت به این نتیجه رسیدند که جز علیّبنابیطالب (علیه السلام) کسی دیگر دارای صفات نیکوی دنیا و آخرت نیست…؛ [برخی از ویژگی‌های حضرت (علیه السلام) این بود]؛ خوراکی‌ای که علی (علیه السلام) استفاده می‌کرد ساده‌ترین غذایی بود که مردم عادی می‌خوردند و لباسی که می‌پوشید ساده‌ترین لباسی بود که یکی از مسلمانان می‌پوشید… امّا لباس پوشیدنِ حضرت (علیه السلام)؛ زیادبنشدّاد حارثی که از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود در مورد برادرش عبدااللهبنشدّاد از علی (علیه السلام) یاری خواست و گفت: «ای امیرمؤمنان (علیه السلام)! برادرم فقط به عبادت می‌پردازد و از اینکه با من در خانه‌ام سکونت گزیند، دوریکرده و ساده‌ترین لباسی که یافت می‌شود را بر تن کرده است». برادرش عرض کرد: «ای امیرمؤمنان (علیه السلام)! من خودم را همچون شما آراسته و همچون شما لباس پوشیده‌ام». امام (علیه السلام) فرمود: «تو چنین حقّی [و وظیفه‌ای] نداری، هنگامیکه پیشوای مسلمانان، متولّی امور آن‌ها می‌شود باید همچون فقیرترین ایشان لباس بپوشد تا فقر بر آن فقیر فشار نیاورده و هلاکش نسازد. من به‌خوبی می‌دانم که تو بهترین لباس‌های قبیله‌ات را پوشیده‌ای [بااین‌حال تظاهر به ساده زیستی می‌کنی]، وَ امّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ؛ بدان که نزد من استفاده کردن از نعمت‌ها محبوب‌تر از سخن راندن از آن‌هاست».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص190
بحارالأنوار، ج40، ص106/ الاختصاص، ص152؛ «لم یجتمع فی احد… اللباس استعدی» محذوف/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
2 -8
(ضحی/ 11)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - أَحْسِنُوا صُحْبَهًَْ النِّعَمِ قَبْلَ فَوَاتِهَا فَإِنَّهَا تَزُولُ وَ تَشْهَدُ عَلَی صَاحِبِهَا بِمَا عَمِلَ فِیهَا.
امام علی (علیه السلام) - نعمت‌ها را پیش از جدائی از آن‌ها، نیکو دارید. زیرا از بین می‌روند و گواه صاحبش در آنچه با آن‌ها [رفتار] می‌کند، می‌باشند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج18، ص190
تحف العقول، ص107/ نورالثقلین
مطالب مرتبط
