تفسیروایی سوره ممتحنه
تفسیروایی سوره ممتحنهثواب قرائت1(ممتحنه/ مقدمه)السّجّاد (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الْمُمْتَحِنَةِ فِی فَرَائِضِهِ وَ نَوَافِلِهِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ نَوَّرَ لَهُ بَصَرَهُ وَ لَا یُصِیبُهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ لَا جُنُونٌ فِی بَدَنِهِ وَ لَا فِی وُلْدِهِ.امام سجّاد (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی ممتحنه را در نمازهای واجب و نافله‌ی خود بخواند، خداوند قلبش را برای ایمان می-آزماید و به دیدگانش نور عطا می‌کند و هرگز به دامان فقر نمی‌افتد و نه خودش دچار جنون می¬شود و نه فرزندانش.تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص184ثواب الأعمال، ص118/ نورالثقلین/ البرهان
سوره ممتحنه
ثواب قرائت
1
(ممتحنه/ مقدمه)
السّجّاد (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الْمُمْتَحِنَةِ فِی فَرَائِضِهِ وَ نَوَافِلِهِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ نَوَّرَ لَهُ بَصَرَهُ وَ لَا یُصِیبُهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ لَا جُنُونٌ فِی بَدَنِهِ وَ لَا فِی وُلْدِهِ.
امام سجّاد (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی ممتحنه را در نمازهای واجب و نافله‌ی خود بخواند، خداوند قلبش را برای ایمان می-آزماید و به دیدگانش نور عطا می‌کند و هرگز به دامان فقر نمی‌افتد و نه خودش دچار جنون می¬شود و نه فرزندانش.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص184
ثواب الأعمال، ص118/ نورالثقلین/ البرهان
2
(ممتحنه/ مقدمه)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السَّورَهًَْ صَلَّتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَهًُْ وَ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ وَ إِذَا مَاتَ فِی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ مَاتَ شَهِیداً وَ کَانَ الْمُؤْمِنُونَ شُفَعَاؤَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ وَ مَنْ کَتَبَهَا وَ شَرِبَهَا ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ مُتَوَالِیَهًٍْ لَمْ یَبْقَ لَهُ طُحَالٌ وَ أَمِنَ مِنْ وَجَعِهِ وَ زِیَادَتِهِ وَ تَعَلَّقَ الرِّیَاحَ مُدَّهًَْ حَیَاتِهِ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس این سوره را بخواند، ملائکه بر او درود می‌فرستند و برای او طلب استغفار می‌کنند. اگر در روز یا شبی که این سوره را خوانده است بمیرد، شهید است و مؤمنان، شفیع او در روز قیامت هستند. هرکس آن را بنویسد و سه روز متوالی بنوشد، به بیماری طحال دچار نمی‌شود و از درد این بیماری و بالاگرفتن و فزونی‌یافتن آن در امان می‌ماند و به اذن خداوند تعالی، در مدّت زندگی¬اش مثل باد حرکت خواهد کرد [کنایه از سلامتی].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص184
البرهان/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
آیه یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فی سَبیلی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ [1]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید! شما نسبت به آنان اظهار محبّت می‌کنید، درحالی‌که آن‌ها به آنچه از حق برای شما آمده کافر شده‌اند و پیامبرخدا و شما را به خاطر ایمان به خداوندی که پروردگار همه‌ی شماست از شهر و دیارتان بیرون می‌رانند و اگر شما برای جهاد در راه من و جلب خشنودیم هجرت کرده‌اید [پيوند دوستى با آنان برقرار نسازيد]. شما مخفیانه با آن‌ها رابطه‌ی دوستی برقرار می‌کنید درحالی‌که من به آنچه پنهان یا آشکار می‌سازید [از همه] داناترم. و هرکس از شما چنین کند، از راه راست گمراه شده است.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید
1 -1
(ممتحنه/ 1)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ جَمِیلِ‌بْنِ‌دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ إِبْلِیسَ أَ‌کَانَ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ أَمْ کَانَ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ لَمْ یَکُنْ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ وَ لَا کَرَامَهًَْ فَأَتَیْتُ الطَّیَّارَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ فَأَنْکَرَهُ وَ قَالَ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الطَّیَّارُ فَسَأَلَهُ وَ أَنَا عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَأَیْتَ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا فِی غَیْرِ مَکَانٍ مِنْ مُخَاطَبَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ أَیَدْخُلُ فِی هَذَا الْمُنَافِقُونَ قَالَ نَعَمْ یَدْخُلُ فِی هَذَا الْمُنَافِقُونَ وَ الضُّلَّالُ وَ کُلُّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَهًِْ الظَّاهِرَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) - جمیل‌بن‌درّاج گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «آیا شیطان از فرشتگان بود یا امری از امور آسمان را می‌گرداند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «نه از فرشتگان بود و نه امری را می‌گرداند و نه عزّت و احترامی داشت». من نزد طیّار [ظاهراً مقصود حمزهًْ‌بن‌طیّار است] آمدم و آنچه را شنیده بودم به او گفتم. طیّار سخن امام (علیه السلام) را منکر شد و گفت: «چگونه او از فرشتگان نبوده است؟! درحالی‌که خداوند عزّوجلّ می‌فرماید؛ [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده و خضوع کنید»! همگی سجده کردند جز ابلیس. (بقره/34) پس خود طیّار به خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید و درآن‌هنگام که خود من هم در خدمت حضرت (علیه السلام) بودم این مطلب را جویا شد و عرض کرد: «قربانت گردم! اینکه خدای عزّوجلّ در بسیاری آیات قرآنی، مؤمنان را مورد خطاب قرار داده و می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا، آیا منافقان هم در این خطاب داخل هستند»؟ فرمود: «آری! منافقان هم در آن وارد هستند، چنانکه گمراهان و هرکسی داخل در آن است که به دعوت ظاهر اسلام، اعتراف دارد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص186
الکافی، ج8، ص274
1 -2
(ممتحنه/ 1)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَی سَبْعَهًِْ أَقْسَام… فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوصُ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ نَزَلَتْ فِی حَاطِبِ‌بْنِ‌أَبِی‌بَلْتَعَهًَْ وَ هُوَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَلَفْظُ الْآیَهًِْ عَامٌّ وَ مَعْنَاهَا خَاصٌّ وَ إِنْ کَانَتْ جَارِیَهًًْ فِی النَّاس.
امام علی (علیه السلام) - خداوند قرآن را بر هفت قسم نازل فرمود… و امّا آیه‌ای که ظاهرش عموم و معنایش خصوص است، این سخن خدای عزّوجلّ است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالمَوَدَّةِ. [این آیه] در مورد حاطب‌بن‌ابی‌بلتعهًْ نازل شد و او یک‌نفر است و لفظ آیه عام است و معنای آن خاص است، هرچند آیه [همیشه] در میان مردم جاریست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص186
بحارالأنوار، ج90، ص23
دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید! شما نسبت به آنان اظهار محبّت می‌کنید، درحالی‌که آن‌ها به آنچه از حق برای شما آمده کافر شده‌اند و پیامبرخدا و شما را به خاطر ایمان به خداوندی که پروردگار همه‌ی شماست از شهر و دیارتان بیرون می‌رانند و اگر شما برای جهاد در راه من و جلب خشنودیم هجرت کرده‌اید [پیوند دوستی با آنان برقرار نسازید]. شما مخفیانه با آن‌ها رابطه‌ی دوستی برقرار می‌کنید درحالی‌که من به آنچه پنهان یا آشکار می‌سازید [از همه] داناترم و هرکس از شما چنین کند، از راه راست گمراه شده است
2 -1
(ممتحنه/ 1)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ نَزَلَتْ فِی حَاطِبِ‌بْنِ‌أَبِی‌بَلْتَعَهًَْ وَ لَفْظُ الْآیَهًِْ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ حَاطِبَ بْنَ‌أَبِی‌بَلْتَعَهًَْ کَانَ قَدْ‌أَسْلَمَ وَ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَهًِْ وَ کَانَ عِیَالُهُ بِمَکَّهًَْ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ یَخَافُ تَخَافُ أَنْ یَغْزُوَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَصَارُوا إِلَی عِیَالِ حَاطِبٍ وَ سَأَلُوهُمْ أَنْ یَکْتُبُوا إِلَی حَاطِبٍ یَسْأَلُوهُ عَنْ خَبَرِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) هَلْ یُرِیدُ أَنْ یَغْزُوَ مَکَّهًَْ فَکَتَبُوا إِلَی حَاطِبٍ یَسْأَلُونَهُ عَنْ ذَلِکَ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ حَاطِبٌ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُرِیدُ ذَلِکَ وَ دَفَعَ الْکِتَابَ إِلَی امْرَأَهًٍْ تُسَمَّی صَفِیَّهًَْ فَوَضَعَتْهُ فِی قُرُونِهَا وَ مَرَّتْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الزُّبَیْرَ‌بْنَ‌الْعَوَّامِ فِی طَلَبِهَا فَلَحِقَاهَا فَقَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَیْنَ الْکِتَابُ فَقَالَتْ مَا مَعِی شَیْءٌ فَفَتَّشَاهَا فَلَمْ یَجِدَا مَعَهَا شَیْئاً فَقَالَ الزُّبَیْرُ مَا نَرَی مَعَهَا شَیْئاً فَقَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ اللَّهِ مَا کَذَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا کَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) وَ لَا کَذَبَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ اللَّهِ لَتُظْهِرَنَّ الْکِتَابَ أَوْ لَأُورِدَنَّ رَأْسَکِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَتْ تَنَحَّیَا حَتَّی أُخْرِجَهُ فَأَخْرَجَتِ الْکِتَابَ مِنْ قُرُونِهَا فَأَخَذَهُ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ جَاءَ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا حَاطِبُ مَا هَذَا فَقَالَ حَاطِبٌ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا نَافَقْتُ وَ لَا غَیَّرْتُ وَ لَا بَدَّلْتُ وَ إِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَقّاً وَ لَکِنْ أَهْلِی وَ عِیَالِی کَتَبُوا إِلَیَّ بِحُسْنِ صَنِیعِ قُرَیْشٍ إِلَیْهِمْ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُجَازِیَ قُرَیْشاً بِحُسْنِ مُعَاشَرَتِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ إِلَی قَوْلِهِ لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالمَوَدَّةِ؛ درباره‌ی حاطب‌بن‌ابی‌بلتعه فرود آمده لفظ آیه عموم دارد و مقصود از آن خاص است و سببش اینکه حاطب مسلمان شده بود و به مدینه مهاجرت کرد و خانواده‌ی او در مکّه بودند و قریش ترسان بودند از اینکه پیغمبر به آن‌ها یورش برد و نزد خاندان حاطب رفتند و از آن‌ها خواستند که با نامه‌ای از حاطب جویا شوند که آیا محمّد (صلی الله علیه و آله) قصد یورش به مکّه دارد؟ و او نوشت که؛ آری! و نامه را به زنی صفیّه نام داد و وی آن را در میان گیسوان خود نهاد و گذشت و جبرئیل به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر داد و آن حضرت (صلی الله علیه و آله)، امیرمؤمنان و زبیر را به‌دنبال آن زن فرستاد و به او رسیدند، به او گفت: «نامه کجاست»؟ و پاسخ داد چیزی همراه من نیست و او را وارسی کردند و چیزی نیافتند زبیر به آن حضرت (علیه السلام) گفت: «با او چیزی نیافتیم». فرمود: «به خدا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ما دروغ نگفته و به جبرئیل هم دروغ نبسته و جبرئیل هم به خدا دروغ نبسته». آن حضرت (علیه السلام) به آن زن فرمود: «به خدا باید نامه را پدیدار کنی! اگر نه سر تو را برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌برم». گفت: «شما دوتا دور شوید تا نامه را بیرون آورم». و آن را از میان گیسویش درآورد و آن حضرت (علیه السلام) آن را گرفت و نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آورد و آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای حاطب! این چیست»؟ حاطب گفت: «به خدا‌ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! من نه نفاق کردم و از عقیده برگشتم و به‌راستی شهادت می‌دهم: لا اله الا الله و اینکه تویی رسول به حق خدا. ولی خاندانم به من از خوش‌رفتاری قریش با آن‌ها نوشتند و خواستم عوضی به قریش در برابر خوش‌رفتاری آن‌ها داده باشم. و خدا عزّوجلّ به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این آیه را نازل کرد: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فی سَبیلی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ. «إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ، لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص186
بحارالأنوار، ج21، ص112/ نورالثقلین؛ «بتفاوت لفظی» / البرهان
2 -2
(ممتحنه/ 1)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَدِمَتْ سَارَهًُْ مَوْلَاهًُْ بَنِی هَاشِمٍ إِلَی الْمَدِینَهًِْ فَأَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ بَنِی‌عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ فَقَالَتْ إِنِّی مَوْلَاتُکُمْ وَ قَدْ أَصَابَنِی جَهْدٌ وَ أَتَیْتُکُمْ أَتَعَرَّضُ لِمَعْرُوفِکُمْ فَکُسِیَتْ وَ حُمِلَتْ وَ جُهِّزَتْ وَ عَمَدَتْ حَاطِبَ‌بْنَ‌أَبِی‌بَلْتَعَهًَْ أَخَا بَنِی‌أَسَدِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌الْعُزَّی فَکَتَبَ مَعَهَا کِتَاباً لِأَهْلِ مَکَّهًَْ بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَدْ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُجَهِّزُوا وَ عَرَفَ حَاطِبٌ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُرِیدُ أَهْلَ مَکَّهًَْ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ یُحَذِّرُهُمْ وَ جَعَلَ لِسَارَهًَْ جُعْلًا عَلَی أَنْ تَکْتُمَ عَلَیْهِ وَ تُبَلِّغَ رِسَالَتَهُ فَفَعَلَتْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی نَبِیِّ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبَرَهُ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ فِی أَثَرِهَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ زُبَیْرَ‌بْنَ‌الْعَوَّامِ وَ أَخْبَرَهُمَا خَبَرَ الصَّحِیفَهًِْ فَقَالَ إِنْ أَعْطَتْکُمُ الصَّحِیفَهًَْ فَخَلُّوا سَبِیلَهَا وَ إِلَّا فَاضْرِبُوا عُنُقَهَا فَلَحِقَا سَارَهًَْ فَقَالَا أَیْنَ الصَّحِیفَهًُْ الَّتِی کُتِبَتْ مَعَکِ یَا عَدُوَّهًَْ اللَّهِ فَحَلَفَتْ بِاللَّهِ مَا مَعِی کِتَابٌ فَفَتَّشَاهَا فَلَمْ یَجِدَا مَعَهَا شَیْئاً فَهَمَّا بِتَرْکِهَا ثُمَّ قَالَ أَحَدُهُمَا وَ اللَّهِ مَا کَذَبْنَا وَ لَا کُذِبْنَا فَسَلَّ سَیْفَهُ فَقَالَ أَحْلِفُ بِاللَّهِ لَا أَغْمِدُهُ حَتَّی تُخْرِجِینَ الْکِتَابَ أَوْ یَقَعَ فِی رَأْسِکِ فَزَعَمُوا أَنَّهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) قَالَتْ فَلِلَّهِ عَلَیْکُمَا الْمِیثَاقُ إِنْ أُعْطِکُمَا الْکِتَابَ لَا تَقْتُلَانِی وَ لَا تَصْلِبَانِی وَ لَا تَرُدَّانِی إِلَی الْمَدِینَهًِْ قَالَا نَعَمْ فَأَخْرَجَتْهُ مِنْ شَعْرِهَا فَخَلَّیَا سَبِیلَهَا ثُمَّ رَجَعَا إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَأَعْطَیَاهُ الصَّحِیفَهًَْ فَإِذَا فِیهَا مِنْ حَاطِبِ‌بْنِ‌أَبِی‌بَلْتَعَهًَْ إِلَی أَهْلِ مَکَّهًَْ إِنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) قَدْ نَفَرَ فَإِنِّی لَا أَدْرِی إِیَّاکُمْ أَرَادَ
أَوْ غَیْرَکُمْ فَعَلَیْکُمْ بِالْحَذَرِ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَیْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ تَعْرِفُ هَذَا الْکِتَابَ یَا حَاطِبُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَمَا وَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مَا کَفَرْتُ مُنْذُ آمَنْتُ وَ لَا أَجَبْتُهُمْ مُنْذُ فَارَقْتُهُمْ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِکَ إِلَّا وَ لَهُمْ بِمَکَّهًَْ عَشِیرَهًٌْ غَیْرِی فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَتَّخِذَ عِنْدَهُمْ یَداً وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ مُنْزِلٌ بِهِمْ بَأْسَهُ وَ نَقِمَتَهُ وَ أَنَّ کِتَابِی لَا یُغْنِی عَنْهُمْ شَیْئاً فَصَدَّقَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَذَّرَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ساره خویشاوند بنی‌هاشم به مدینه آمد و نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و کسانی که از فرزندان عبدالمطلّب با او بودند، آمد و گفت: «من خویشاوند شما هستم و مشقّتی به من رسیده است، نزد شما آمده‌ام و احسان شما را می‌خواهم». در نتیجه به او لباس داده شد و بارش حمل شد و وسایلش آماده شد و [خانه‌ی] حاطب‌بن‌ابی‌بلتعهًْ برادر بنی‌اسدبن‌عبدالعُزّی را قصد کرد و حاطب نامه‌ای به اهل مکّه نوشت و به او داد [و در نامه نوشت] که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مردم دستور داده که آماده شوند و حاطب می‌دانست که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اهل مکّه را اراده کرده است، پس [نامه‌ای] به آن‌ها نوشت و آن‌ها را برحذر داشت و بنابراین که ساره سرّ او را مخفی کند و نامه‌اش را برساند برای او مزدی قرار داد و ساره انجام داد. جبرئیل بر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شد و [جریان حاطب را] به او خبر داد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دو نفر از اصحابش امیرالمؤمنین علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) و زبیربن‌عوّام را درپی ساره فرستاد و خبر نامه را به آن‌ها اطّلاع داد و فرمود: «اگر نامه را به شما داد، او را رها سازید و درغیراین‌صورت گردنش را بزنید». به ساره رسیدند و گفتند: «ای دشمن خدا! نامه‌ای که نوشته شده و همراه توست کجاست»؟ ساره به خدا قسم یاد کرد که نامه‌ای با من نیست. او را بررسی کردند و چیزی با او پیدا نکردند و خواستند او را رها کنند سپس یکی از آن‌ها گفت: «به‌خدا سوگند! ما دروغ نگفتیم و به ما دروغ گفته نشده». و شمشیرش را درآورد و گفت: «به خدا سوگند یاد می‌کنم آن را غلاف نمی‌کنم تا نوشته را بیرون بیاوری یا بر سر تو فرود آید»! گمان کردند که او علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است ساره گفت: «عهد و پیمان الهی بر شماست که اگر نامه را به شما دادم مرا نکشید و دار نزنید و به مدینه برنگردانید». گفتند: «بله»! پس آن را از مویش بیرون آورد، در نتیجه او را رها کردند. سپس به‌سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) برگشتند و نامه را به او دادند. ناگهان دیدند در آن [نوشته شده] است: «از حاطب‌بن‌ابی‌بلتعهًْ به اهل مکّه؛ محمّد (صلی الله علیه و آله) [به‌سوی جنگ] رهسپار شده و من نمی‌دانم شما را قصد کرده یا غیر شما را؛ پس برحذر باشید»! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) [شخصی را] به‌سوی حاطب فرستاد [و او را احضار کرد] و او نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد. فرمود: «این نامه را می‌شناسی‌ای حاطب»؟! گفت: «بله»! فرمود: «پس چه چیز تو را بر آن واداشت»؟ گفت: «سوگند به کسی که قرآن را بر تو نازل کرد! از زمانی‌که ایمان آورده‌ام کافر نشدم و از زمانی‌که از آن‌ها جدا شده‌ام، به آن‌ها پاسخ نداده‌ام ولکن غیر از من هیچ‌یک از اصحاب تو نیست مگر اینکه در مکّه خویشاوندی دارد، پس دوست داشتم نزد آن‌ها نفوذ و قدرتی پیدا کنم و می‌دانستم که خداوند عذاب و کیفرش را بر آن‌ها نازل می‌کند و نوشته‌ی من چیزی را از آن‌ها دور نمی‌سازد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را تصدیق فرمود و معذور داشت و خداوند نازل فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالمَوَدَّةِ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص188
بحارالأنوار، ج21، ص136/ فرات الکوفی، ص479/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
2 -3
(ممتحنه/ 1)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ بِالْکِتَابِ وَ النَّصِیحَهًِْ لَهُمْ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ أَیُّهَا الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْحَقِّ یَعْنِی الرَّسُولَ (صلی الله علیه و آله) وَ الْکِتَابَ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ (صلی الله علیه و آله) یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ إِیَّاکُمْ یَعْنِی وَ هُمْ أَخْرَجُوا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللهِ رَبِّکُمْ وَ کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ حَاطِبٌ مِمَّنْ أُخْرِجَ مِنْ مَکَّهًَْ فَخَلَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِإِیمَانِهِ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ تُخْفُونَ إِلَیْهِمْ بِالْکِتَابِ بِخَبَرِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ تَتَّخِذُونَ عِنْدَهُمُ النَّصِیحَهًَْ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ مِنْ إِخْفَاءِ الْکِتَابِ الَّذِی کَانَ مَعَهَا وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَا قَالَهُ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) لِلزُّبَیْرِ وَ اللَّهِ لَا صَدَقَتِ الْمَرْأَهًُْ أَنْ لَیْسَ مَعَهَا کِتَابٌ بَلِ اللَّهُ أَصْدَقُ وَ رَسُولُهُ (صلی الله علیه و آله) فَأَخَذَهُ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ عِنْدَ أَهْلِ مَکَّهًَْ بِالْکِتَابِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیل.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ یعنی دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید درحالی‌که برای دوستی به آن‌ها نامه و نصیحت می¬فرستید. ای مسلمانان وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ حق یعنی رسولخدا (صلی الله علیه و آله) و قرآن. پیامبر را بیرون می‌کنند؛ یعنی محمد (صلی الله علیه و آله) و شما را یعنی امیرالمؤمنین (علیه السلام) را هم بیرون می¬کنند؛ به خاطر اینکه به الله پروردگارتان ایمان آوردید پیامبر (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) و حاطب از کسانی بودند که از مکه بیرون شدند و پیامبر به خاطر ایمانش او را رها کرد. إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی‌ای مؤمنان تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ یعنی خبر پیامبر را مخفیانه با نامه به آن‌ها می¬رسانید. و آن‌ها را دوستان خالص می¬گیرید. وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ از پنهان کردن نامه‌ای که همراه ساره بود. وَ ما أَعْلَنْتُمْ و آن را آشکار نکردید. آنچه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به زبیر گفت: به خدا زن راست نگفت که نامه‌ای همراه او نیست، بلکه خدا و رسولش راستگوترند. و نامه را از او گرفت. سپس گفت: «هر یک از شما نامه را به اهل مکه فرستاده راه راست را گم کرده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص190
بحارالأنوار، ج41، ص8/ المناقب، ج2، ص144
آیه إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ [2]
اگر آن‌ها بر شما دست یابند، دشمنانتان خواهند بود و دست و زبان خود را به بدی نسبت به شما می‌گشایند و دوست دارند کافر شوید.
آیه لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ [3]
هرگز خویشاوندان و فرزندانتان روز قیامت سودی به حالتان نخواهند داشت؛ خداوند میان شما جدایی می‌افکند و او به آنچه انجام می‌دهید بیناست.
آیه قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ إِلاَّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لِأَبیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللهِ مِنْ شَیْءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ [4]
برای شما سرمشق نیکویی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود داشت، درآن‌هنگامی‌که به قوم [مشرك] خود گفتند: «ما از شما و آنچه غیر از خدا می‌پرستید بیزاریم؛ ما نسبت به شما کافریم و میان ما و شما دشمنی و کینه‌ی آشکار شده است، تا آن‌زمان‌که به خدای یگانه ایمان بیاورید. جز آن سخن ابراهیم که به پدرش (سرپرستش که در آن زمان عمویش آزر بود) گفت: [و وعده داد] که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، و درعین‌حال در برابر خداوند برای تو مالک چیزی نیستم [و اختيارى ندارم]. پروردگارا! ما بر تو توکّل کردیم و به‌سوی تو بازگشتیم و بازگشت همه به‌سوی توست.
1
(ممتحنه/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - أَبِی‌عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ وُجُوهِ الْکُفْرِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ الْکُفْرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَهًِْ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودُ وَ الْجُحُودُ عَلَی وَجْهَیْنِ وَ الْکُفْرُ بِتَرْکِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ کُفْرُ النِّعَم… وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْکُفْرِ کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ یَحْکِی قَوْلَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ یَعْنِی تَبَرَّأْنَا مِنْکُم.
امام صادق (علیه السلام) - ابوعمرو زبیری گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مرا خبر ده به اینکه کفر در کتاب خدای عزّوجلّ (قرآن) چند وجه دارد»؟ فرمود: «کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است؛ کفر جحود [و انکار ربوبیّت] و آن بر دو قسم است و کفر به ترک‌کردن آنچه خداوند به آن فرمان داده و کفر برائت [و بیزاری جستن] و کفر نعمت‌ها… وجه پنجم از وجوه کفر؛ کفر برائت است و آن کلام خداوند عزّوجلّ است که سخن ابراهیم (علیه السلام) را بیان می‌کند: کَفَرْنَا بِکُمْ و بَدَا بَیْنَنَا و بَیْنَکُمُ العَدَاوةُ و البَغْضَاء أَبَدًا حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وحْدَهُ یعنی از شما برائت می¬جوییم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
الکافی، ج2، ص389/ البرهان/ نورالثقلین
2
(ممتحنه/ 4)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، بِالْإِسْنَادِ الْآتِی فِی کِتَابِ فَضْلِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ وَ أَمَّا الْکُفْرُ الْمَذْکُورُ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَخَمْسَهًُْ وُجُوهٍ مِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا کُفْرٌ فَقَطْ وَ الْجُحُودُ یَنْقَسِمُ عَلَی وَجْهَیْنِ وَ مِنْهَا کُفْرُ التَّرْکِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ مِنْهَا کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ مِنْهَا کُفْرُ النِّعَم… وَ أَمَّا الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْکُفْرِ فَهُوَ مَا حَکَاهُ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ فَقَوْلُهُ کَفَرْنا بِکُمْ أَیْ تَبَرَّأْنَا مِنْکُم.
امام علی (علیه السلام) - در تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می‌باشد و آن‌ها عبارتند از: کفر انکاری، کفر مطلق، کفر ترک، کفر برائت و کفر نعمت… وجه چهارم کفر؛ آن است که خداوند متعال از ابراهیم (علیه السلام) نقل می‌کند در آنجا که فرمود: کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ، مقصود از کَفَرْنا بِکُمْ در اینجا یعنی ما از شما برائت می‌جوییم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
بحارالأنوار، ج69، ص100/ بحارالأنوارج: ج61، ص90/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
3
(ممتحنه/ 4)
الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًْ أَبِی‌الْجَارُود ابوجارود عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: عَسَی اللهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللهُ قَدِیرٌ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) وَ الْمُؤْمِنِینَ بِالْبَرَاءَهًْ مِنْ قَوْمِهِمْ مَا دَامُوا کُفَّاراً فَقَالَ: قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللهُ قَدِیرٌ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ…
امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) در مورد کلام خداوند متعال: «عَسَی اللهُ أَن یَجْعَل بَیْنَکُمْ و بَیْنَ الذِینَ عَادَیْتُم مِّنْهُم مَّودَّةً و اللهُ قَدِیرٌ و اللهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ فرمود: خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و به مؤمنان دستور داد تا زمانی‌که قوم ایشان کافر هستند، از آنان برائت بجویند. خداوند تعالی فرمود: قَدْ کَانَتْ لکُمْ أُسْوةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ و الذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالوا لقَومِهِمْ إِنَّا بُرَءاؤا مِنکُمْ و مِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللهِ کَفَرْنَا بِکُمْ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
القمی، ج2، ص362/ البرهان
4
(ممتحنه/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ أَحَبَ لِلَّهِ، وَ أَبْغَضَ لِلَّهِ، وَ أَعْطَی لِلَّهِ، وَ مَنَعَ لِلَّهِ فَهُوَ مِمَّنْ کَمُلَ إِیمَانُه.
امام صادق (علیه السلام) - هرکس برای خدا دوستی کند و برای او دشمنی نماید، برای رضای خدا عطا کند و برای او ندهد، او از کسانی است که ایمانش کامل است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
الکافی، ج2، ص124/ القمی، ج2، ص362/ البرهان/ نورالثقلین
5
(ممتحنه/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - مِنْ أَوْثَقِ عُرَی الْإِیمَانِ أَنْ یُحِبَ فِی اللَّهِ وَ یُبْغِضَ فِی اللَّهِ وَ یُعْطِیَ فِی اللَّهِ وَ یَمْنَعَ فِی اللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام) - [به‌راستی] از استوارترین دستاویزهای ایمان این است که در راه خدا دوست بداری و در راه خدا دشمن بداری، در راه خدا عطا کنی و در راه خدا مضایقه نمایی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
ثواب الأعمال، ص168/ نورالثقلین
6
(ممتحنه/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - إِنَ الرَّجُلَ لَیُحِبُّکُمْ وَ مَا یَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّهًَْ بِحُبِّکُمْ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُبْغِضُکُمْ وَ مَا یَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِبُغْضِکُمُ النَّارَ.
امام صادق (علیه السلام) - مردی شما را دوست دارد و مقام و موقعیّت و افکار و عقاید شما را هم می‌داند، خداوند او را به خاطر این محبّت وارد بهشت می‌کند و مردی شما را به خاطر عقیده‌ی شما دشمنی می‌کند خداوند او را هم به خاطر دشمنی با شما وارد دوزخ می‌نماید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
الکافی، ج2، ص126/ القمی، ج2، ص362/ البرهان/ نورالثقلین
7
(ممتحنه/ 4)
الباقر (علیه السلام) - وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَبْغَضَ رَجُلًا لِلَّهِ لَأَثَابَهُ اللَّهُ عَلَی بُغْضِهِ إِیَّاهُ وَ إِنْ کَانَ الْمُبْغَضُ فِی عِلْمِ اللَّهِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهًْ.
امام باقر (علیه السلام) - اگر شخص دیگری را دشمن بدارد و با او به خاطر کارهای زشت وی ارتباط نداشته باشد خداوند او را به خاطر بغض وی پاداش می‌دهد اگرچه آن مرد در علم خداوند از اهل به بهشت باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص192
الکافی، ج2، ص127/ نورالثقلین
8
(ممتحنه/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - کُلُ مَنْ لَمْ یُحِبَ عَلَی الدِّینِ وَ لَمْ یُبْغِضْ عَلَی الدِّینِ فَلَا دِینَ لَهُ.
امام صادق (علیه السلام) - هرکس محبّت و یا بغض او برای دین نباشد او دین ندارد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص194
الکافی، ج2، ص127/ نورالثقلین
آیه رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ [5]
پروردگارا! ما را وسیله‌ی آزمایش کافران قرار مده و ما را ببخش، ای پروردگار ما! که تو توانا و حکیمی.
1
(ممتحنه/ 5)
الصّادق (علیه السلام) - مَا کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِیراً وَ لَا کَافِرٌ إِلَّا غَنِیّاً حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَقَالَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا فَصَیَّرَ اللَّهُ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَهًًْ وَ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَهًًْ.
امام صادق (علیه السلام) - در میان فرزندان آدم (علیه السلام) مؤمنی نبود که فقیر نباشد و کافری نبود که ثروتمند نباشد تا اینکه ابراهیم (علیه السلام) آمد و فرمود: رَبَّنَا لا تَجْعَلنَا فِتْنَةً للذِینَ کَفَرُوا، پس خداوند در این گروه، ثروت و فقر را قرار داد، همان‌طور که در آن گروه نیز ثروت و فقر را قرار داد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص194
الکافی، ج2، ص262/ بحارالأنوار، ج69، ص12/ نورالثقلین/ البرهان
آیه لَقَدْ کانَ لَکُمْ فیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ [6]
[آرى]! برای شما در زندگی آن‌ها اسوه‌ی حسنه [و سرمشق نيكويى] بود، برای کسانی که امید به خدا و روز قیامت دارند و هرکس سرپیچی کند [به خويشتن ضرر زده است، زيرا] خداوند بی‌نیاز و شایسته‌ی ستایش است.
آیه عَسَی اللهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللهُ قَدیرٌ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحیمٌ [7]
امید است خدا میان شما و کسانی از مشرکین که با شما دشمنی کردند [از راه اسلام] پیوند محبّت برقرار کند، خداوند توانا است و خداوند آمرزنده و مهربان است.
1
(ممتحنه/ 7)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: عَسَی اللهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللهُ قَدِیرٌ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) وَ الْمُؤْمِنِینَ بِالْبَرَاءَهًْ مِنْ قَوْمِهِمْ مَا دَامُوا کُفَّاراً فَقَالَ: قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللهُ قَدِیرٌ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ الْآیَةَ قَطَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَایَهًَْ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ وَ أَظْهَرُوا لَهُمُ الْعَدَاوَهًَْ فَقَالَ عَسَی اللهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً فَلَمَّا أَسْلَمَ أَهْلُ مَکَّهًَْ خَالَطَهُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ نَاکَحُوهُمْ وَ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أُمَّ حَبِیبٍ بِنْتَ أَبِی‌سُفْیَانَ‌بْنِ‌حَرْبٍ ثُمَّ قَالَ لا یَنْهاکُمُ اللهُ إِلَی آخِرِ الْآیَتَیْنُ.
امام باقر (علیه السلام) - امام (علیه السلام) در مورد کلام خداوند: عَسَی اللهُ أَن یَجْعَل بَیْنَکُمْ وبَیْنَ الذِینَ عَادَیْتُم مِّنْهُم مَّودَّةً و اللهُ قَدِیرٌ و اللهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ، فرمود: خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و به مؤمنان دستور داد تا زمانی‌که قوم ایشان کافر هستند، از آنان برائت بجویند. خداوند تعالی فرمود: «قَدْ کَانَتْ لکُمْ أُسْوةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ و الذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالوا لقَومِهِمْ إِنَّا بُرَءاؤا مِنکُمْ و مِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللهِ کَفَرْنَا بِکُمْ خداوند عزّوجلّ دوستی مؤمنین را نسبت به آنان قطع کرد و مؤمنان نسبت به آنان دشمنی نشان دادند. پس فرمود: عَسَی اللهُ أَن یَجْعَل بَیْنَکُمْ و بَیْنَ الذِینَ عَادَیْتُم مِّنْهُم مَّودَّةً پس آن زمان‌که اهل مکّه مسلمان شدند، اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آنان درآمیختند و با آنان ازدواج کردند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز با امّ‌حبیبه دختر ابوسفیان‌بن‌حرب ازدواج کرد. سپس فرمود: «لا یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُقْسِطین».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص194
القمی، ج2ص362/ نورالثقلین؛ «قال لاینهاکم الله الی آخر الایتین» محذوف
آیه لا یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ [8]
خدا شما را از نیکی‌کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی‌کند؛ چرا که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.
1
(ممتحنه/ 8)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نَزَلَ قَوْلُهُ لَا یَنْهَاکُمُ اللهُ… فِی خُزَاعَهًَْ وَ بَنِی مُدْلِجٍ وَ کَانُوا صَالَحُوا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی أَنْ لَا یَلُومُوا وَ لَا یُعِینُوا عَلَیْهِ أَحَداً.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سخن خداوند لایَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمقْسِطِینَ، درباره‌ی [قبیله‌ی] خزاعه و بنی‌مدلج نازل شد. با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مصالحه کرده بودند که با او نجنگند و علیه او کسی را یاری نکنند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص196
بحرالعرفان، ج16، ص6
2
(ممتحنه/ 8)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْمُسْلِمِینَ اسْتَأْمَرُوا النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) فِی أَنْ یَبَرُّوا أَقْرِبَاءَهُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ، وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُؤْمَرُوا بِقِتَالِ جَمِیعِ الْمُشْرِکِینَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ وَ هِیَ مَنْسُوخَهًْ بِقَوْلِهِ اقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مسلمانان قبل از اینکه جنگ با همه‌ی مشرکان به آن‌ها دستور داده شود از پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مورد نیکی به خویشاوندان مشرک خود مشورت و طلب تکلیف کردند و این آیه نازل شد و این آیه با این سخن خداوند نسخ شده است: مشرکان را هرجا یافتید به قتل برسانید. (توبه/5).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص196
بحرالعرفان، ج16، ص6
آیه إِنَّما یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ [9]
خداوند شما را تنها از دوستی و رابطه با کسانی نهی می‌کند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و [كسانى كه] به بیرون راندن شما کمک کردند و هرکس با آنان رابطه‌ی دوستی داشته باشد ستمکار است.
آیه یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللهُ أَعْلَمُ بِإیمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْیَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِکُمْ حُکْمُ اللهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَ اللهُ عَلیمٌ حَکیمٌ [10]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی‌که زنان باایمان به‌عنوان هجرت نزد شما آیند، آن‌ها را بیازمایید خداوند به ایمانشان آگاه‌تر است، اگر آنان را مؤمن یافتید، آن‌ها را به‌سوی کفّار بازنگردانید؛ نه آن‌ها برای کفّار حلالند و نه کفّار برای آن‌ها حلال و آنچه را همسران آن‌ها [براى ازدواج با اين زنان] پرداخته‌اند به آنان بپردازید و گناهی بر شما نیست که با آن‌ها ازدواج کنید هرگاه مَهرشان را به آنان بدهید و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید [و اگر كسى از زنان شما كافر شد و به بلاد كفر فرار كرد] حق دارید مَهری را که پرداخته‌اید مطالبه کنید آنگونه که آن‌ها نیز حق دارند مَهر [زنانشان را كه از آنان جدا شده‌اند] از شما مطالبه کنند، این حکم خداوند است که در میان شما حکم می‌کند و خداوند دانا و حکیم است.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی‌که زنان با ایمان به‌عنوان هجرت نزد شما آیند، آن‌ها را بیازمایید خداوند به ایمانشان آگاه‌تر است
1 -1
(ممتحنه/ 10)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِذَا لَحِقَتِ امْرَأَهًٌْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ بِالْمُسْلِمِینَ تُمْتَحَنُ بِأَنْ تَحْلِفَ بِاللَّهِ أَنَّهُ لَمْ یَحْمِلْهَا عَلَی اللُّحُوقِ بِالْمُسْلِمِینَ بُغْضٌ لِزَوْجِهَا الْکَافِرِ وَ لَا حُبٌّ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنَّمَا حَمَلَهَا عَلَی ذَلِکَ الْإِسْلَامُ وَ إِذَا حَلَفَ ذَلِکَ قُبِلَ إِسْلَامُهَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا یَعْنِی یَرُدُّ الْمُسْلِمُ عَلَی زَوْجِهَا الْکَافِرِ صَدَاقَهَا ثُمَّ یَتَزَوَّجُهَا الْمُسْلِمُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - اگر زنی از مشرکین به مسلمانان پیوست، باید امتحان شود و سوگند یاد کند که دشمنی‌اش نسبت به همسر کافرش، موجب پیوست او به مسلمانان نشده است و حبّ او نسبت به یکی از مسلمانان نیز عامل این امر نبوده است و فقط اسلام موجب این امر شده است. پس اگر چنین سوگندی یاد کند، اسلام آوردنش مورد قبول است. پس خداوند عزّوجلّ فرمود: فَإِنْ عَلمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلی الکفّار لا هُنَّ حِل لهُمْ ولا هُمْ یَحِلونَ لهُنَّ وآتُوهُم مَّا أَنفَقُوا؛ یعنی مرد مسلمان، مهر آن زن را به همسر کافر او بپردازد و سپس او را به ازدواج خود درآورد و این همان کلام خداوند است که فرمود: و لا جُنَاحَ عَلیْکُمْ أَن تَنکِحُوهُنَّ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص196
بحارالأنوار، ج101، ص14/ القمی، ج2، ص362؛ «بغضها» بدل «بغض» و «حلفت» بدل «حلف» / نورالثقلین
1 -2
(ممتحنه/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ الِامْتِحَانَ أَنْ یَشْهَدْنَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله).
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - امتحان [زنان] این است که شهادت بدهند که معبودی جز الله نیست و محمّد (صلی الله علیه و آله) رسول خداست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص196
بحرالعرفان، ج16، ص8
1 -3
(ممتحنه/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ امْتِحَانَهُنَّ أَنْ یَحْلِفْنَ مَا خَرَجْنَ إِلَّا لِلدِّینِ وَ الرَّغْبَهًْ فِی الْإِسْلَامِ وَ لِحُبِّ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَمْ یَخْرُجْنَ لِبُغْضِ زَوْجٍ وَ لَا لِالْتِمَاسِ دِینَارٍ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - امتحانشان این است که سوگند یاد کنند؛ جز برای دین و میل به اسلام و دوستی خدا و رسولش خارج نشده‌اند و به خاطر دشمنی با همسرشان و به دست‌آوردن دیناری خارج نشده‌اند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
بحرالعرفان، ج16، ص8
اگر آنان را مؤمن یافتید، آن‌ها را به‌سوی کفّار بازنگردانید؛ نه آن‌ها برای کفّار حلالند و نه کفّار برای آن‌ها حلال و آنچه را همسران آن‌ها [برای ازدواج با این زنان] پرداخته‌اند به آنان بپردازید و گناهی بر شما نیست که با آن‌ها ازدواج کنید هرگاه مَهرشان را به آنان بدهید
2 -1
(ممتحنه/ 10)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْفُضَیْلِ‌بْنِ‌یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ لِامْرَأَتِی أُخْتاً عَارِفَهًًْ عَلَی رَأْیِنَا وَ لَیْسَ عَلَی رَأْیِنَا بِالْبَصْرَهًِْ إِلَّا قَلِیلٌ فَأُزَوِّجُهَا مِمَّنْ لَا یَرَی رَأْیَهَا قَالَ لَا وَ لَا نِعْمَهًَْ وَ لَا کَرَامَهًَْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ.
امام صادق (علیه السلام) - فضیل‌بن‌یسار گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «همسرم خواهری دارد که عقیده‌ی ما را دارد و در بصره، تعداد کسانی که با ما هم عقیده هستند، اندک است. آیا من می¬توانم او را به ازدواج کسی درآورم که با او هم عقیده نیست»؟ فرمود: «خیر و نعمت نیست، زیرا خداوند عزّوجلّ فرمود: فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلی الکفّار لا هُنَّ حِل لهُمْ ولا هُمْ یَحِلونَ لهُنَّ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
الکافی، ج5، ص349/ وسایل الشیعهًْ، ج20، ص550/ عوالی اللآلی، ج3، ص341/ نورالثقلین؛ «عازمهًْ» بدل «عارفه» / البرهان
2 -2
(ممتحنه/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ آتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا أَیْ وَ آتُوا أَزْوَاجَهُنَّ الْکُفَّارَ مَا أَنْفَقُوا عَلَیْهِنَّ مِنَ الْمَهْرِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَآتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا یعنی آنچه از مهریه به این زنان پرداخت کرده‌اند، به همسران کافرشان بپردازید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
بحرالعرفان، ج16، ص8
و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید
3 -1
(ممتحنه/ 10)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ‌بْنِ‌أَعْیَنَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ لَا یَنْبَغِی نِکَاحُ أَهْلِ الْکِتَابِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ أَیْنَ تَحْرِیمُهُ قَالَ قَوْلُهُ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ.
امام باقر (علیه السلام) - زراره گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ازدواج با اهل کتاب، شایسته نیست». گفتم: «فدایت شوم! در کجای [قرآن] این نوع ازدواج حرام دانسته شده است»؟ فرمود: «براساس این کلام خداوند تبارک‌وتعالی: و لاتُمْسِکُوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
الکافی، ج5، ص358/ تهذیب الأحکام، ج7، ص297/ الإستبصار، ج3، ص178/ وسایل الشیعهًْ، ج02، ص534/ بحارالأنوار، ج2، ص279/ نورالثقلین/ البرهان
3 -2
(ممتحنه/ 10)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ‌بْنِ‌أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ فَقَالَ هَذِهِ مَنْسُوخَهًٌْ بِقَوْلِهِ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ.
امام باقر (علیه السلام) - زراره گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند تعالی و زنان پاکدامن از کسانی که پیش از شما کتاب (آسمانی) به آنان داده شده. (مائده/5) پرسیدم، فرمود: «این آیه با کلام خداوند متعال: و لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ، منسوخ شده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
الکافی، ج5، ص358/ الإستبصار، ج3، ص179/ وسایل الشیعهًْ، ج20، ص533/ بحارالأنوار، ج2، ص279/ بحارالأنوار، ج100، ص382/ نورالثقلین/ البرهان
3 -3
(ممتحنه/ 10)
الباقر (علیه السلام) - قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ بِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّی یُؤْمِنَّ وَ بِقَوْلِهِ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر.
امام باقر (علیه السلام) - سخن خدای عزّوجلّ: و زنان پاکدامن از کسانی که پیش از شما به آن‌ها کتاب آسمانی داده شده، [برای شما] حلالند. (مائده/5) با این سخن خداوند متعال: و با زنان مشرک و بت‌پرست، تا ایمان نیاورده‌اند، ازدواج نکنید! . (بقره/221) و با این سخن خداوند متعال: وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر نسخ شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
وسایل الشیعهًْ، ج20، ص535/ نورالثقلین
3 -4
(ممتحنه/ 10)
الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ یَقُولُ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ امْرَأَهًٌْ کَافِرَهًٌْ یَعْنِی عَلَی غَیْرِ مِلَّهًِْ الْإِسْلَامِ وَ هُوَ عَلَی مِلَّهًِْ الْإِسْلَامِ فَلْیَعْرِضْ عَلَیْهَا الْإِسْلَامَ فَإِنْ قَبِلَتْ فَهِیَ امْرَأَتُهُ وَ إِلَّا فَهِیَ بَرِیَّهًٌْ مِنْهُ فَنَهَاهُ اللَّهُ أَنْ یُمْسِکَ بِعِصَمِهَا.
امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند متعال: و لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ، فرمود: «هرکس زنی کافر یعنی غیر مسلمان دارد و خود او مسلمان است، باید اسلام را به او عرضه دارد؛ اگر پذیرفت، او همسرش باشد و اگر نپذیرفت، آن زن از وی بری و دور است و خداوند از اینکه او را به همسری بگزیند، نهی کرده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص198
بحارالأنوار، ج101، ص14/ القمی، ج2، ص363 و البرهان/ وسایل الشیعهًْ، ج20، ص542/ نورالثقلین
3 -5
(ممتحنه/ 10)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - إِنَّمَا أَحَلَّ اللَّهُ نِسَاءَ أَهْلِ الْکِتَابِ لِلْمُسْلِمِینَ إِذَا کَانَ فِی نِسَاءِ الْمُسْلِمِینَ قِلَّهًٌْ فَلَمَّا کَثُرَتِ الْمُسْلِمَاتُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّی یُؤْمِنَّ وَ قَالَ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ وَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَتَزَوَّجَ الْمُسْلِمُ غَیْرَ الْمُسْلِمَهًِْ وَ هُوَ یَجِدُ مُسْلِمَهًًْ وَ لَا یَنْکِحُ مُشْرِکٌ مُسْلِمَهًْ.
امام علی (علیه السلام) - خداوند زنان اهل کتاب را فقط زمانی برای مسلمانان حلال کرده که زنان مسلمان کم باشند و هنگامی‌که زنان مسلمان زیاد شدند، خدای عزّوجلّ فرمود: و با زنان مشرک و بت‌پرست، تا ایمان نیاورده‌اند، ازدواج نکنید! . (بقره/221) و فرمود: وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نهی فرمود که مرد مسلمان درحالی‌که زن مسلمان پیدا می‌کند با زن غیرمسلمان ازدواج کند و مرد مشرک با زن مسلمان ازدواج نمی‌کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص200
مستدرک الوسایل، ج14، ص433/ دعایم الإسلام، ج2، ص249
3 -6
(ممتحنه/ 10)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ بِتَوْحِیدِهِ وَ طَاعَهًِْ مَنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُطِیعُوهُ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ وَ لَا یَجْنَحْ بِکُمُ الْغَیُّ فَتَضِلُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِاتِّبَاعِ أُولَئِکَ الَّذِینَ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.
امام علی (علیه السلام) - و با یکتاپرستی و اطاعت از کسی که خدا امر فرموده، به خداوند نزدیکی جویید و به پیوندهای قبلی کافران متمسّک نشوید [و پایبند نباشید] گمراهی شما را منحرف نکند که با پیروی از کسانی که گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند، از راه خدا گمراه شوید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص200
بحارالأنوار، ج94، ص116/ نورالثقلین؛ «ولاینجح… الی آخر» محذوف
[و اگر کسی از زنان شما کافر شد و به بلاد کفر فرار کرد] حق دارید مَهری را که پرداخته‌اید مطالبه کنید آنگونه که آن‌ها نیز حق دارند مَهر [زنانشان را که از آنان جدا شده‌اند] از شما مطالبه کنند، این حکم خداوند است که در میان شما حکم می‌کند و خداوند دانا و حکیم است
4 -1
(ممتحنه/ 10)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ یَعْنِی إِذَا لَحِقَتِ امْرَأَهًٌْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بِالْکُفَّارِ فَعَلَی الْکَافِرِ أَنْ یَرُدَّ عَلَی الْمُسْلِمِ صَدَاقَهَا فَإِنْ لَمْ یَفْعَلِ الْکَافِرُ وَ غَنِمَ الْمُسْلِمُونَ غَنِیمَهًًْ أُخِذَ مِنْهَا قَبْلَ الْقِسْمَهًِْ صَدَاقُ الْمَرْأَهًِْ اللَّاحِقَهًِْ بِالْکُفَّار.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و اسْأَلوا مَا أَنفَقْتُمْ؛ یعنی اگر زنی از مسلمانان به کفّار پیوست، کافر باید مهر او را به مرد مسلمان بپردازد. اگر فرد کافر چنین نکرد و مسلمانان از آن‌ها غنیمت گرفتند، قبل از تقسیم‌کردن آن غنایم، آن مرد مسلمان باید مهر آن زنی را که به کفّار پیوسته است، بگیرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص200
بحارالأنوار، ج101، ص14/ مستدرک الوسایل، ج15، ص83/ القمی، ج2، ص363/ نورالثقلین/ البرهان
4 -2
(ممتحنه/ 10)
الباقر (علیه السلام) - وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ فَلَحِقْنَ بِالْکُفَّارِ مِنْ أَهْلِ عَهْدِکُمْ فَاسْأَلُوهُمْ صَدَاقَهَا وَ إِنْ لَحِقْنَ بِکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ شَیْءٌ فَأَعْطُوهُمْ صَدَاقَهَا ذلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ.
امام باقر (علیه السلام) - وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ و به کافران هم‌پیمان با شما ملحق شوند، از آن‌ها مهریه‌ی آن زن را درخواست کنید و اگر از زنان آن‌ها کسی به شما ملحق شد، مهریه‌ی آن زن را به آن‌ها بدهید؛ ذلِکُمْ حُکْمُ اللهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص200
بحارالأنوار، ج101، ص15/ القمی، ج2، ص363/ نورالثقلین
آیه وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ [11]
و اگر بعضی از همسران شما به‌سوی کفّار بروند و شما در جنگی بر آنان پیروز شدید و غنایمی گرفتید، به کسانی که همسرانشان رفته‌اند، همانند مَهری را که پرداخته‌اند بدهید و از [مخالفت] خداوندی که شما به او ایمان دارید بپرهیزید.
1
(ممتحنه/ 11)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ ابْنِ أُذَیْنَهًَْ وَ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ لَحِقَتِ امْرَأَتُهُ بِالْکُفَّارِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا مَا مَعْنَی الْعُقُوبَهًِْ هَاهُنَا قَالَ أَنْ یُعَقِّبَ الَّذِی ذَهَبَتِ امْرَأَتُهُ عَلَی امْرَأَهًٍْ غَیْرِهَا یَعْنِی یَتَزَوَّجُهَا بِعَقِبٍ فَإِذَا هُوَ تَزَوَّجَ امْرَأَهًًْ أُخْرَی غَیْرَهَا فَإِنَّ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یُعْطِیَهُ مَهْرَهَا مَهْرَ امْرَأَتِهِ الذَّاهِبَهًِْ قُلْتُ فَکَیْفَ صَارَ الْمُؤْمِنُونَ یَرُدُّونَ عَلَی زَوْجِهَا بِغَیْرِ فِعْلٍ مِنْهُمْ فِی ذَهَابِهَا وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَرُدُّوا عَلَی زَوْجِهَا مَا أَنْفَقَ عَلَیْهَا مِمَّا یُصِیبُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَرُدُّ الْإِمَامُ عَلَیْهِ أَصَابُوا مِنَ الْکُفَّارِ أَوْ لَمْ یُصِیبُوا لِأَنَّ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یُجِیزَ جَمَاعَهًًْ مِنْ تَحْتِ یَدِهِ وَ إِنْ حَضَرَتِ الْقِسْمَهًُْ فَلَهُ أَنْ یَسُدَّ کُلَّ نَائِبَهًٍْ تَنُوبُهُ قَبْلَ الْقِسْمَهًِْ وَ إِنْ بَقِیَ بَعْدَ ذَلِکَ شَیْءٌ یَقْسِمُهُ بَیْنَهُمْ وَ إِنْ لَمْ یَبْقَ شَیْءٌ لَهُمْ فَلَا شَیْءَ عَلَیْهِ.
امام صادق (علیه السلام) - از ابن‌اذنیه و ابن‌سنان نقل شده است: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی زنی پرسش کردم که به کفّار پیوسته است و خدا در کتاب خود گفته است: وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکفّار فَعاقَبْتُمْ، فَآتُوا الَّذِینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا گفتم: «معنی عقوبت در این آیه فَعاقَبْتُمْ چیست»؟ گفت: «اینکه آن مرد که زن خود را از دست داده است، درپی آن، زن دیگری به همسری خود برگزیند و چون چنین کرد بر امام [حاکم] است که مهر زنش را که از دست داده است به او بدهد». گفتم: «چگونه مؤمنان که در رفتار آن زن نقشی نداشته‌اند مهر او را به شوهرش بازگردانند و حال آنکه بر مؤمنان است که به شوهر آن زن از آنچه نصیب مؤمنان می‌شود از غنایم جنگ مهری را که داده است بازگردانند»؟ گفت: «امام می‌دهد، خواه از کفّار چیزی بهره‌ی مؤمنان بشود یا نشود، زیرا که بر امام واجب است که جبران خسارت زیردستان خود را بکند و چون بنای قسمت غنایم شود، نخست باید زیان‌هایی که رسیده است جبران شود و پس از آن اگر چیزی بماند تقسیم می‌شود و اگر مالی برجای نماند چیزی بر عهده‌ی او نیست».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص200
تهذیب الأحکام، ج6، ص313/ وسایل الشیعهًْ، ص21، ص286/ بحارالأنوار، ج101، ص15/ البرهان/ نورالثقلین
2
(ممتحنه/ 11)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ یَقُولُ یَلْحَقْنَ بِالْکُفَّارِ الَّذِینَ لَا عَهْدَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ فَأَصَبْتُمْ غَنِیمَهًًْ فَآتُوا الَّذِینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ قَالَ وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِ ذَلِکَ أَنَّ عُمَرَ‌بْنَ‌الْخَطَّابِ کَانَتْ عِنْدَهُ قَاطِبَهًُْ بِنْتُ‌أَبِی‌أُمَیَّهًَْ‌بْنِ‌الْمُغِیرَهًِْ فَکَرِهَتِ الْهِجْرَهًَْ مَعَهُ وَ أَقَامَتْ مَعَ الْمُشْرِکِینَ فَنَکَحَهَا مُعَاوِیَهًُْ‌بْنُ‌أَبِی‌سُفْیَانَ فَأَمَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یُعْطِیَ عُمَرَ مِثْلَ صَدَاقِهَا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خداوند فرمود: و إِن فَاتَکُمْ شَیْءٌ مِّنْ أَزْواجِکُمْ إِلی الکفّار؛ یعنی زنانی که به کفّار پیوستند و کفّار از کسانی بودند که میان شما و آنان عهدی نبود، پس غنیمتی از آنان به دست آوردید، فَآتُوا الذِینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُم مِّثْل مَا أَنفَقُوا و اتَّقُوا اللهَ الذِی أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ، سبب نزول این آیه این بود که عمربن‌خطّاب، فاطمه دختر ابیّّامیّه‌بن‌مغیره را به زنی داشت که با او هجرت نکرد و با مشرکان در مکّه ماند و معاویه‌بن‌ابی‌سفیان با او ازدواج کرد. پس خداوند به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور داد که مهر آن زن را به عمر بدهد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص202
بحارالأنوار، ج101، ص14/ القمی، ج2، ص363/ البرهان؛ «فعاقبتم» محذوف
3
(ممتحنه/ 11)
الباقر (علیه السلام) - وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ فَلَحِقْنَ بِالْکُفَّارِ مِنْ أَهْلِ عَهْدِکُمْ فَاسْأَلُوهُمْ صَدَاقَهَا وَ إِنْ لَحِقْنَ بِکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ شَیْءٌ فَأَعْطُوهُمْ صَدَاقَهَا ذلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ.
امام باقر (علیه السلام) - وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ؛ و به کافران هم پیمان با شما ملحق شوند، از آن‌ها مهریه‌ی آن زن را درخواست کنید و اگر از زنان آن‌ها کسی به شما ملحق شد، مهریه‌ی آن زن را به آن‌ها بدهید. ذلِکُمْ حُکْمُ اللهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص202
بحارالأنوار، ج101، ص14/ القمی، ج2، ص363؛ «بتفاوت»
آیه یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرینَهُ بَیْنَ أَیْدیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ [12]
ای پیامبر! هنگامی‌که زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که چیزی را همتای خدا قرار ندهند و دزدی و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و تهمت و افترایی را که ساخته‌اند به کسی نسبت ندهند و در هیچ کار شایسته‌ای مخالفت فرمان تو نکنند، با آن‌ها بیعت کن و برای آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان است.
1
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَکَّهًَْ بَایَعَ الرِّجَالَ ثُمَّ جَاءَ النِّسَاءُ یُبَایِعْنَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَقَالَتْ هِنْدٌ أَمَّا الْوَلَدُ فَقَدْ رَبَّیْنَا صِغَاراً وَ قَتَلْتَهُمْ کِبَاراً وَ قَالَتْ أُمُّ حَکِیمٍ‌بِنْتُ‌الْحَارِثِ‌بْنِ‌هِشَامٍ وَ کَانَتْ عِنْدَ عِکْرِمَهًَْ‌بْنِ‌أَبِی‌جَهْلٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا ذَلِکَ الْمَعْرُوفُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ أَنْ لَا نَعْصِیَنَّکَ فِیهِ قَالَ لَا تَلْطِمْنَ خَدّاً وَ لَا تَخْمِشْنَ وَجْهاً وَ لَا تَنْتِفْنَ شَعْراً وَ لَا تَشْقُقْنَ جَیْباً وَ لَا تُسَوِّدْنَ ثَوْباً وَ لَا تَدْعِینَ بِوَیْلٍ فَبَایَعَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی هَذَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَیْفَ نُبَایِعُکَ قَالَ إِنَّنِی لَاأُصَافِحُ النِّسَاءَ فَدَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَأَدْخَلَ یَدَهُ ثُمَّ أَخْرَجَهَا فَقَالَ أَدْخِلْنَ أَیْدِیَکُنَّ فِی هَذَا الْمَاءِ فَهِیَ الْبَیْعَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام) - هنگامی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مکّه را فتح کرد، مردان بیعت کردند سپس زنان آمدند تا با او بیعت کنند. در آن هنگام خداوند عزّوجلّ این آیه را نازل کرد: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ المُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلی أَن لا یُشْرِکْنَ بِاللهِ شَیْئًا ولا یَسْرِقْنَ ولا یَزْنِینَ ولا یَقْتُلنَ أَولادَهُنَّ ولا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وأَرْجُلهِنَّ ولا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ واسْتَغْفِرْ لهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ، هند گفت: «فرزندانمان را بزرگ کردیم، آنگاه شما آنان را کشتید». امّ‌حکیم بنت‌حارث‌بن‌هشام که نزد عکرمهًْ‌بن‌ابی‌جهل بود، گفت: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! آن معروفی که خداوند ما را به آن امر فرموده است و نباید تو را در آن نافرمانی کنیم، چیست»؟ فرمود: «بر صورت خود سیلی نزنید، گونه‌ی خود را نخراشید، موهای خود را چنگ نزنید، لباس‌های خود را پاره مکنید، لباس سیاه نپوشید و نفرین نکنید». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آنان بیعت کرد. گفت: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! چگونه با تو بیعت کنیم»؟ فرمود: «من با زنان دست نمی‌دهم». کاسه‌ای از آب را طلب کرد، دستش را وارد آن کرد و درآورد و فرمود: «دستتان را وارد آب کنید، این چنین بیعت می‌کنید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص202
الکافی، ج5، ص527/ وسایل الشیعهًْ، ج20، ص211/ بحارالأنوار، ج21، ص134/ نورالثقلین/ البرهان
2
(ممتحنه/ 12)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) بَایَعَهُنَّ وَ کَانَ عَلَی الصَّفَا وَ کَانَ عُمَرُ أَسْفَلَ مِنْهُ وَ هِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَهًَْ مُتَنَقِّبَهًًْ مُتَنَکِّرَهًًْ مَعَ النِّسَاءِ خَوْفاً أَنْ یَعْرِفَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ أُبَایِعُکُنَّ عَلَی أَنْ لَا تُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً فَقَالَتْ هِنْدٌ إِنَّکَ لَتَأْخُذُ عَلَیْنَا أَمْراً مَا رَأَیْنَاکَ أَخَذْتَهُ عَلَی الرِّجَالِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ بَایَعَ الرِّجَالَ یَوْمَئِذٍ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ الْجِهَادِ فَقَطْ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا تَسْرِقْنَ فَقَالَتْ هِنْدٌ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَجُلٌ مُمْسِکٌ وَ إِنِّی أَصَبْتُ مِنْ مَالِهِ هَنَاتٍ فَلَا أَدْرِی أَ یَحِلُّ لِی أَمْ لَا فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ مَا أَصَبْتِ مِنْ شَیْءٍ فِیمَا مَضَی وَ فِیمَا غَبَرَ فَهُوَ لَکِ حَلَالٌ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَرَفَهَا فَقَالَ لَهَا وَ إِنَّکِ لَهِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَهًَْ قَالَتْ نَعَمْ فَاعْفُ عَمَّا سَلَفَ یَا نَبِیَّ اللَّه (صلی الله علیه و آله) عَفَا اللَّهُ عَنْکَ فَقَالَ وَ لَا تَزْنِینَ فَقَالَتْ هِنْدٌ أَ وَ تَزْنِی الْحُرَّهًُْ فَتَبَسَّمَ عُمَرُ‌بْنُ‌الْخَطَّابِ لِمَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا فِی الْجَاهِلِیَّهًِْ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا تَقْتُلْنَ أَوْلَادَکُنَّ فَقَالَتْ هِنْدٌ رَبَّیْنَاهُمْ صِغَاراً وَ قَتَلْتُمُوهُمْ کِبَاراً فَأَنْتُمْ وَ هُمْ أَعْلَمُ وَ کَانَ ابْنُهَا حَنْظَلَهًُْ‌بْنُ‌أَبِی‌سُفْیَانَ قَتَلَهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) یَوْمَ بَدْرٍ فَضَحِکَ عُمَرُ حَتَّی اسْتَلْقَی وَ تَبَسَّمَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ لَمَّا قَالَ وَ لَا تَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ قَالَتْ هِنْدٌ وَ اللَّهِ إِنَّ الْبُهْتَانَ قَبِیحٌ وَ مَا تَأْمُرُنَا إِلَّا بِالرُّشْدِ وَ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ لَمَّا قَالَ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ قَالَتْ هِنْدٌ مَا جَلَسْنَا مَجْلِسَنَا هَذَا وَ فِی أَنْفُسِنَا أَنْ نَعْصِیَکَ فِی شَیْءٍ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - روایت شده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با زنان در صفا بیعت کرد. عمر پایین‌تر از او ایستاده بود، هند دختر عتبه نقاب زده و خود را در میان زنان پنهان کرده بود، از ترس اینکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را بشناسد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «با شما بیعت می‌کنم که به خداوند شرک نورزید». هند گفت: «تو از ما چیزی را می‌خواهی که ندیدیم از مردان بخواهی»! چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در همان روز با مردان بیعت کرده بود که فقط اسلام و جهاد را بپا دارند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «دزدی نکنید». هند گفت: «ابوسفیان مردی آزمند و تبهکار است و من از مال او بسیار به‌دست آورده‌ام، نمی‌دانم آن‌ها حلال است یا حرام»؟ ابوسفیان گفت: «مالی که پیش از این و در گذشته از آن تو شده است، بر تو حلال است». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خندید، او را شناخت و به او فرمود: «تو هند هستی، دختر عتبه»؟ گفت: «بله! پس از آنچه گذشته است، بگذر و ما را ببخشای. خداوند از تو بگذرد». فرمود: «زنا نکنید» هند گفت: «مگر زن آزاد زنا می¬کند»؟ عمربن‌خطّاب به خاطر آنچه میان او و هند در جاهلیّت گذشته بود، لبخند زد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «فرزندانتان را مکشید». هند گفت: «ما آنان را در کودکی تربیت کردیم و شما آنان را کشتید، پس شما و ایشان بهتر می‌دانید». پسرش حنظلهًْ‌بن‌ابی‌سفیان به دست علی (علیه السلام) در جنگ بدر کشته شده بود. عمر آنقدر خندید که از شدّت خنده بر زمین افتاد و به پشت دراز کشید. پیامبر (صلی الله علیه و آله) لبخند زد و فرمود: «و بهتان نزنید». هند گفت: «به خدا سوگند! بهتان کار زشتی است و تو فقط ما را به هدایت و مکارم اخلاق دستور می‌دهی». هنگامی‌که آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «در امر معروف از دستورم نافرمانی مکنید». هند گفت: «اگر می¬خواستیم از دستورات تو سرپیچی و نافرمانی کنیم، به این مجلس نمی¬آمدیم و در حضور تو نمی¬نشستیم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص204
بحارالأنوار، ج21، ص98/ نورالثقلین/ البرهان
3
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ سَعْدَانَ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) أ تَدْرِی کَیْفَ بَایَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) النِّسَاءَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ جَمَعَهُنَ حَوْلَهُ ثُمَ دَعَا بِتَوْرِ بِرَامٍ فَصَبَّ فِیهِ نَضُوحاً ثُمَّ غَمَسَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ قَالَ اسْمَعْنَ یَا هَؤُلَاءِ أُبَایِعُکُنَّ عَلَی أَنْ لَا تُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا تَسْرِقْنَ وَ لَا تَزْنِینَ وَ لَا تَقْتُلْنَ أَوْلَادَکُنَّ وَ لَا تَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ تَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیکُنَّ وَ أَرْجُلِکُنَّ وَ لَا تَعْصِینَ بُعُولَتَکُنَّ فِی مَعْرُوفٍ أَقْرَرْتُنَّ قُلْنَ نَعَمْ فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنَ التَّوْرِ ثُمَّ قَالَ لَهُنَّ اغْمِسْنَ أَیْدِیَکُنَّ فَفَعَلْنَ فَکَانَتْ یَدُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الطَّاهِرَهًُْ أَطْیَبَ مِنْ أَنْ یَمَسَّ بِهَا کَفَّ أُنْثَی لَیْسَتْ لَهُ بِمَحْرَمٍ.
امام صادق (علیه السلام) - سعدان‌بن‌مسلم گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «می‌دانی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با زنان چگونه بیعت کرد»؟ گفتم: «خداوند عزّوجلّ و فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، بهتر می¬دانند». فرمود: آن‌ها را اطراف خود جمع کرد. سپس ظرفی را که در آن وضو می‌گرفت، طلب کرد و امر کرد که در آن آب ریختند و دستش را در آن فرو برد. سپس فرمود: «گوش فرا دهید، ای زنان! با شما بیعت می‌کنم که به خداوند شرک نورزید، دزدی نکنید، زنا نکنید، فرزندانتان را نکشید، بچّه¬های حرام‌زاده پیش دست و پای خودتان را با بهتان و حیله به شوهر نبندید، از همسرانتان در کار نیک نافرمانی نکنید. آیا می‌پذیرید»؟ گفتند: «آری»! پس دستش را از ظرف درآورد و به آنان گفت: «دستتان را در این ظرف آب بزنید»، آنان هم‌چنان کردند. دست رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاک‌تر از آن بود که دست زن نامحرمی را لمس کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص204
الکافی، ج5، ص526/ نورالثقلین/ البرهان
4
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) کَیْفَ مَاسَحَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) النِّسَاءَ حِینَ بَایَعَهُنَّ قَالَ دَعَا بِمِرْکَنِهِ الَّذِی کَانَ یَتَوَضَّأُ فِیهِ فَصَبَّ فِیهِ مَاءً ثُمَّ غَمَسَ یَدَهُ الْیُمْنَی فَکُلَّمَا بَایَعَ وَاحِدَهًْ مِنْهُنَّ قَالَ اغْمِسِی یَدَکِ فَتَغْمِسُ کَمَا غَمَسَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَکَانَ هَذَا مُمَاسَحَتَهُ إِیَّاهُنَّ.
امام صادق (علیه السلام) - مفضّل گوید: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چگونه عمل کرد، هنگامی‌که زنان خواستند با او بیعت کنند»؟ فرمود: «ظرفی که در آن وضو می‌گرفت را طلب کرد. در آن آب ریخت. دست راستش را در آن فرو برد و هرگاه زنی می‌خواست با او بیعت کند، می‌فرمود: «دستت را در این آب فرو کن» و آن زن دستش را همچون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن آب فرو می‌کرد و این‌گونه با آن زنان دست می‌داد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص204
الکافی، ج5، ص526/ البرهان/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
5
(ممتحنه/ 12)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - الزُّبَیْرُ‌بْنُ‌الْعَوَّامِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَدْعُو النِّسَاءَ إِلَی الْبَیْعَهًْ حِینَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فَکَانَتْ فَاطِمَهًُْ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَوَّلَ امْرَأَهًْ بَایَعَتْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از زبیربن‌عوام گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که در هنگام نزول این آیه، زنان را به بیعت فراخواند و فاطمه‌بنت‌اسد، مادر امیرالمؤمنین (علیه السلام) اوّلین کسی بود که بیعت کرد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
بحارالأنوار، ج36، ص122/ البرهان
6
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ فَاطِمَهًَْ بِنْتَ أَسَدٍ أُمَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ کَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَهًْ هَاجَرَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ مَکَّهًَْ إِلَی الْمَدِینَهًْ عَلَی قَدَمَیْهَا.
امام صادق (علیه السلام) - فاطمه بنت‌اسد، اوّلین زنی بود که خودش پیاده از مکّه به مدینه به‌سوی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مهاجرت کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
الکافی، ج1، ص453/ البرهان
7
(ممتحنه/ 12)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَه بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ أَیْ لَا یَلْحَقْنَ بِأَزْوَاجِهِنَّ غَیْرِ أَوْلَادُهُمْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَه بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ، یعنی اولادی که از شوهران آن‌ها نیست به آن‌ها ملحق نکنند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
بحارالأنوار، ج21، ص97
معروف
1
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌أَیُّوبَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ قَالَ الْمَعْرُوفُ أَنْ لَا یَشْقُقْنَ جَیْباً وَ لَا یَلْطِمْنَ خَدّاً وَ لَا یَدْعُونَ وَیْلًا وَ لَا یَتَخَلَّفْنَ عِنْدَ قَبْرٍ وَ لَا یُسَوِّدْنَ ثَوْباً وَ لَا یَنْشُرْنَ شَعْراً.
امام صادق (علیه السلام) - ابو ایوب از مردی از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که درباره‌ی این کلام خداوند عزّوجلّ: و لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ، فرمود: «معروف این است که زنان گریبان چاک ندهند، برگونه‌های خود چنگ نزنند، نفرین نکنند، در کنار قبر نمانند، لباس سیاه نپوشند، موهای خود را آشفته و پریشان نکنند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
الکافی، ج5، ص526/ وسایل الشیعهًْ، ج20، ص210/ نورالثقلین/ البرهان
2
(ممتحنه/ 12)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ عَمْرِوبْنِ‌أَبِی‌الْمِقْدَامِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُولُ تَدْرُونَ مَا قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لِفَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) إِذَا أَنَا مِتُّ فَلَا تَخْمِشِی عَلَیَّ وَجْهاً وَ لَا تَنْشُرِی عَلَیَّ شَعْراً وَ لَا تُنَادِی بِالْوَیْلِ وَ لَا تُقِیمِی عَلَیَّ نَائِحَهًًْ قَالَ ثُمَّ قَالَ هَذَا الْمَعْرُوفُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ.
امام باقر (علیه السلام) - عمروبن‌ابی‌المقدام گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «می‌دانید که خداوند در آیه: و لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ، چه فرموده است»؟ گفتم: «نه»! فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به فاطمه (سلام الله علیها) فرمود: هنگامی‌که من از دنیا رفتم، به خاطر من صورتت را چنگ نزن، موهایت را آشفته و پریشان نساز و نفرین نکن و آه فراوان نکش». سپس فرمود: «این همان المَعْرُوفُ است که خداوند به آن امر فرموده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
الکافی، ج5، ص527/ بحارالأنوار، ج496، ص22؛ «لاترخی» بدل «لاتنشری» / وسایل الشیعهًْ، ج3، ص272؛ «لاترخی» بدل «لاتنشری» و «تقیمن» بدل «تقیمی» / نورالثقلین؛ «لاترخی» بدل «لاتنشری» / البرهان/ بحارالأنوار، ج22، ص460
3
(ممتحنه/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌سِنَانٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ، قَالَ: هُوَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِنَ مِنَ الصَّلَاهًْ وَ الزَّکَاهًْ وَ مَا أَمَرَهُنَّ بِهِ مِنْ خَیْر.
امام باقر (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌سنان گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند عزّوجلّ: و لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ، پرسیدم. فرمود: «مقصود؛ نماز و زکات و امور خیری است که زنان را به انجام آن‌ها دستور داده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
القمی، ج2، ص364/ بحارالأنوار، ج79، ص76/ نورالثقلین/ البرهان؛ «افترض» بدل «فرض»
آیه یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُور [13]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! با قومی که خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستی نکنید؛ آنان از آخرت مأیوسند همان‌گونه که کفّار از کسانی که در قبرها مدفونند مأیوس می‌باشند.
1
(ممتحنه/ 13)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - وَا عَجَبَا کُلَّ الْعَجَبِ بَیْنَ جُمَادَی وَ رَجَبٍ قَالَ أَیْضاً رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) مَا هَذَا الْعَجَبُ الَّذِی لَا تَزَالُ تَعْجَبُ مِنْهُ قَالَ ثَکِلَتِ الْآخَرَ أُمُّهُ وَ أَیُّ عَجَبٍ یَکُونُ أَعْجَبَ مِنْهُ أَمْوَاتٌ یَضْرِبُونَ هَامَ الْأَحْیَاءِ قَالَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّهًَْ وَ بَرَأَ النَّسَمَهًَْ کَأَنِّی أَنْظُرُ قَدْ تَخَلَّلُوا سِکَکَ الْکُوفَهًِْ وَ قَدْ شَهَرُوا سُیُوفَهُمْ عَلَی مَنَاکِبِهِمْ یَضْرِبُونَ کُلَّ عَدُوٍّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُور.
امام علی (علیه السلام) - شگفتا! بین جمادی و رجب [از فاصله‌ی میان ماه جمادی و رجب واقعاً در شگفت هستم و تعجّب می-کنم]. مردی برخاست و گفت: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام)! این چیست که اینقدر از آن در عجب هستی»؟ فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند! کدامین موضوع شگفت‌آورتر از مردگانیست که با خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) او، عداوت و دشمنی می‌کنند؟ و این تأویل این آیه است که می¬فرماید: یَا أَیُّهَا الذِینَ آمَنُوا لا تَتَولوا قَومًا غَضِبَ اللهُ عَلیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الآخِرَةِ کَمَا یَئِسَ الکفّار مِنْ أَصْحَابِ القُبُورِ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص206
بحارالأنوار، ج53، ص81/ بحارالأنوار، ج53، ص60/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص659/ البرهان
2
(ممتحنه/ 13)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ مَعْطُوفٌ عَلَی قَوْلِهِ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ، بر این سخن خداوند: لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیا عطف شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص208
البرهان
3
(ممتحنه/ 13)
الصّادق (علیه السلام) - قَالَ وَهْبُ‌بْنُ‌وَهْبٍ الْقُرَشِیُّ سَمِعْتُ الصَّادِقَ (علیه السلام) یَقُول قَدِمَ وَفْدٌ مِنْ فِلَسْطِینَ عَلَی الْبَاقِرِ (علیه السلام) فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُمْ ثُمَّ سَأَلُوهُ عَنِ الصَّمَدِ فَقَال… لَوْ وَجَدْتُ لِعِلْمِیَ الَّذِی آتَانِیَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ حَمَلَهًًْ لَنَشَرْتُ التَّوْحِیدَ وَ الْإِسْلَامَ وَ الْإِیمَانَ وَ الدِّینَ وَ الشَّرَائِعَ مِنَ الصَّمَدِ وَ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ وَ لَمْ یَجِدْ جَدِّی أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) حَمَلَهًًْ لِعِلْمِهِ حَتَّی کَانَ یَتَنَفَّسُ الصُّعَدَاءَ وَ یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَإِنَّ بَیْنَ الْجَوَانِحِ مِنِّی عِلْماً جَمّاً هَاهْ هَاهْ أَلَا لَا أَجِدُ مَنْ یَحْمِلُهُ أَلَا وَ إِنِّی عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُجَّهًُْ الْبَالِغَهًُْ فَ لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ.
امام صادق (علیه السلام) - وهب‌بن‌وهب قرشی گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: گروهی از فلسطینیان نزد امام باقر (علیه السلام) آمدند و از او درباره‌ی مسائلی پرسیدند. و امام (علیه السلام) به آن‌ها پاسخ داد. سپس درباره‌ی صمد از او پرسیدند، فرمود: «اگر برای علمم که خدای عزّوجلّ به من داده حاملانی پیدا می‌کردم؛ توحید، اسلام، ایمان، دین و شریعت‌ها را از طریق صمد نشر می‌دادم و چگونه این امکان برای من وجود دارد درحالی‌که جدّم امیرالمؤمنین (علیه السلام) حاملانی برای علم خود پیدا نکرد تا جایی که آه می‌کشید و بالای منبر می‌فرمود: قبل از اینکه مرا از دست بدهید از من بپرسید؛ چون در وجود من علم بسیار است. آه! آه! کسی که آن را حمل کند نمی‌یابم. آگاه باشید، که من از سوی خدا دلیل رسا [و قاطع] بر شما هستم! پس لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکفّار مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص208
بحارالأنوار، ج3، ص224
4
(ممتحنه/ 13)
أمیرالمومنین (علیه السلام) - وَ أَمَّا مَا تَأْوِیلُهُ مَعَ تَنْزِیلِهِ فَمِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ فَوَجَبَ عَلَی الْأُمَّهًِْ أَنْ یَعْرِفُوا هَؤُلَاءِ الْمُنَزَّلَ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَاتُ مَنْ هُمْ وَ مَنْ غَضِبَ اللَّهِ عَلَیْهِمْ لِیُعْرَفُوا بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّی یَتَبَرَّءُوا مِنْهُمْ وَ لَا یَتَوَلَّوْهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ وَ مِثْلُ ذَلِکَ کَثِیرٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْأَمْرِ بِطَاعَهًِْ الْأَصْفِیَاءِ وَ نَعْتِهِمْ وَ التَّبَرِّی مِمَّنْ خَالَفَهُمْ وَ قَدْ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِمَّا وَجَبَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَمْضِ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی بَیَّنَ لِلْأُمَّهًِْ حَالَ الْأَوْلِیَاءِ مِنْ أُولِی الْأَمْرِ وَ نَصَّ عَلَیْهِمْ وَ أَخَذَ الْبَیْعَهًَْ عَلَی الْأُمَّهًِْ بِالسَّمْعِ لَهُمْ وَ الطَّاعَهًِْ وَ أَبَانَ لَهُمْ أَیْضاً أَسْمَاءَ مَنْ نَهَاهُمْ عَنْ وَلَایَتِهِمْ فَمَا أَقَلَّ مَنْ أَطَاعَ فِی ذَلِکَ وَ مَا أَکْثَرَ مَنْ عَصَی فِیهِ وَ مَالَ إِلَی الدُّنْیَا وَ زُخْرُفِهَا فَالْوَیْلُ لَهُم.
امام علی (علیه السلام) - و امّا آیاتی که تأویل آن با نزول آن است، مانند این سخن خداوند است: لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکفّار مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ؛ بنابراین بر امّت واجب است که کسانی که این آیات در مورد آن‌ها نازل شده است بشناسند؛ [واجب است بدانند] آن‌ها چه کسانی هستند و خداوند بر چه کسانی غضب کرده است؟ تا آن‌ها را با اسم‌هایشان بشناسند و از آن‌ها بیزاری بجویند و با آن‌ها دوستی نکنند. خدای تعالی فرمود: و آنان (فرعونیان) را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش [دوزخ] دعوت می‌کنند و روز رستاخیز یاری نخواهند شد. (قصص/41) و مانند آن در کتاب خدای تعالی زیاد است که دستور به اطاعت از برگزیدگان می‌دهد و آن‌ها را مدح می‌کند و به بیزاری از کسانی که با آن‌ها مخالفت کرده‌اند دستور می‌دهد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنچه بر او واجب شده بود به خوبی انجام داد و از دنیا نرفت تا اینکه برای امّت حال اولیایی که اولوا الامر هستند بیان فرمود و بر آن‌ها تصریح کرد [و امامت آن‌ها را آشکار نمود] و از امّت در مورد گوش فرا دادن به آن‌ها و اطاعت [از آن‌ها] بیعت گرفت و اسم کسانی که آن‌ها را از ولایتشان نهی کرده بود آشکار ساخت؛ پس چقدر کم بودند کسانی که در مورد آن اطاعت کردند و چقدر زیاد بودند کسانی که نافرمانی کردند و به دنیا و زینت آن مایل شدند؛ پس وای بر آنان»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص208
بحارالأنوار، ج90، ص79
5
(ممتحنه/ 13)
الصّادق (علیه السلام) - لَا یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یُشَارِکَ الذِّمِّیَ وَ لَا یُبْضِعَهُ بِضَاعَهًْ وَ لَا یُودِعَهُ وَدِیعَهًْ وَ لَا یُصَافِیَهُ الْمَوَدَّهًَْ لِقَولِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) - علی‌بن‌رئاب گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم می‌فرمود: سزاوار نیست که مردی از شما با شخصی ذمّی (اهل کتاب که در پناه اسلامند) شرکت کند، و جنسی برای فروش به او بدهد یا ودیعه‌ای نزد او بگذارد و یا دوستی و صمیمیّت کند. یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص208
فقه القرآن، ج2، ص68
مطالب مرتبط
