تفسیر روایی سوره سجدة

 

سوره سجدة

ثواب قرائت

1 (سجدة/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ السَّجْدَهًِْ فِی کُلِ لَیْلَهًِْ جُمُعَهًٍْ أَعْطَاهُ اللَّهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ لَمْ یُحَاسِبْهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ وَ کَانَ مِنْ رُفَقَاءِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِه (علیهم السلام).

 

امام صادق (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی سجده را در هر شب جمعه تلاوت کند، خداوند [در روز قیامت] نامه‌ی اعمال او را به دست راستش می‌دهد و بابت کارهایش از او بازخواست نمی‌کند و او از دوستان محمّد (صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش (علیهم السلام) خواهد بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 بحار الأنوار، ج7، ص204/ نورالثقلین/ البرهان

2 (سجدة/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّهًِْ وَ إِلَی صِفَتِهَا فَلْیَقْرَأِ الْوَاقِعَهًَْ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی صِفَهًِْ النَّارِ فَلْیَقْرَأْ سَجْدَهًَْ {وَ} لُقْمَانَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - کسی که مشتاق است تا بهشت و چگونگی آن را دریابد سوره‌ی واقعه را تلاوت کند و هرکس دوست دارد چگونگی دوزخ را دریابد، سوره‌ی سجده و لقمان را قرائت نماید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 بحار الأنوار، ج89، ص307/ نورالثقلین

3 (سجدة/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ الم تَنْزِیلُ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ فَکَأَنَّمَا أَحْیَی لَیْلَهًَْ الْقَدْرِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - کسی‌که الم تنزیل (سوره‌ی سجده) و تبارک الذی بیده الملک (سوره‌ی ملک) را بخواند مانند این است که در شب قدر، شب زنده‌داری کرده باشد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 نورالثقلین/ البرهان؛ فیه: «و هذه السورهًْ» محذوفٌ و فی موضعه: «و الم… الملک»

4 (سجدة/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ کَتَبَهَا وَ جَعَلَهَا عَلَیْهِ أَمِنَ الْحُمَّی وَ وَجَعَ الرَّأْسِ وَ وَجَعَ الْمَفَاصِلِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس آن (سوره‌ی سجده) را بنویسد و با خود همراه داشته باشد، از تب و سردرد و درد مفاصل در امان خواهد بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 البرهان

5 (سجدة/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ کَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَیْهِ أَمِنَ مِنْ وَجَعِ الرَّأْسِ وَ الْحُمَّی وَ الْمَفَاصِلِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس آن (سوره‌ی سجده) را بنویسد و به [گردن] خود بیاویزد، از سردرد، تب و درد مفاصل در امان خواهد بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 البرهان

6 (سجدة/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ کَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَیْهِ أَمِنَ مِنَ الْحُمَّی وَ إِنْ شَرِبَ مَائَهَا زَالَ عَنْهُ الزَّیْغُ وَ الْمثلثهًُْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

 

امام صادق (علیه السلام) - هرکس آن را بنویسد و به خود بیاویزد، از تب در امان می‌ماند و اگر آب آن را [که این سوره بر آن خوانده شده است] بنوشد، از انحراف و [شرّ] سخن‌چینی [دیگران در حقّ او] به اذن خدای متعال به دور خواهد بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 البرهان

فضیلت سوره

1 (سجدة/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) لَا یَنَامُ حَتَّی یَقْرَأَ الم تَنْزِیلُ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - جابر (رحمة الله علیه) می‌گوید: رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) هر شب پیش از خواب سوره‌های سجده و ملک را قرائت می‌کرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص594 نورالثقلین

2 (سجدة/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَ الْعَزَائِمَ أَرْبَعٌ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ وَ النَّجْمُ وَ تَنْزِیلُ السَّجْدَهًِْ وَ حم السَّجْدَهًْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - عزائم (سوره‌هایی که آیات سجده‌ی واجب در آن‌هاست)، چهار سوره است: سوره‌ی اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ، سوره‌ی نجم، سوره‌ی فصّلت و سوره‌ی حم سجده.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص596 الخصال، ج1، ص252/ نورالثقلین

آیه الم [1]

 

الم

 

آیه تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ [2]

 

این کتابی است که از سوی پروردگار جهانیان نازل شده و شکّ و تردیدی در آن نیست.

 

1 (سجدة/ 2)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لا رَیْبَ فِیهِ أَیْ لَا شَکَ فِیه.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لَا رَیْبَ فِیه؛ یعنی هیچ شک و تردیدی در آن نیست.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص596 القمی، ج2، ص167/ البرهان

آیه أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ [3]

 

ولی آنان می‌گویند: «[محمّد] آن را به دروغ به خدا بسته است»، امّا این سخن حقّی است از سوی پروردگارت تا گروهی را انذار کنی که پیش از تو هیچ انذارکننده‌ای برای آنان نیامده است، شاید [پند گیرند و] هدایت شوند.

 

1 (سجدة/ 3)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ یَعْنِی قُرَیْشاً یَقُولُونَ: هَذَا کَذِبُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ یعنی قبیله‌ی قریش می‌گویند: «این دروغ محمد (صلی الله علیه و آله) است [که به خدا نسبت می‌دهد]». ولی خداوند [کلام] آن‌ها را رد کرده و می‌فرماید: بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص596 القمی، ج2، ص167

آیه أَللهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ [4]

 

خداوند کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را میان این دو است در شش روز (شش دوران) آفرید، سپس بر عرش (قدرت و تدبیر جهان هستی) قرار گرفت؛ هیچ سرپرست و شفاعت‌کننده‌ای برای شما جز او نیست؛ آیا متذکّر نمی‌شوید؟!

 

1 (سجدة/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَیْرَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ مَا کَانَ لِیَخْلُقَ الشَّرَّ قَبْلَ الْخَیْرِ وَ فِی یَوْمِ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ خَلَقَ الْأَرَضِینَ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ.

 

امام صادق (علیه السلام) - خداوند خیر و نیکی را در روز یکشنبه آفرید و شایسته‌ی او نبود که شرّ و بدی را پیش از نیکی بیافریند؛ و در روزهای یکشنبه و دوشنبه زمین‌ها و در روز سه شنبه، روزی‌های آن‌ها را آفرید؛ و در روزهای چهارشنبه و پنجشنبه آسمان‌ها و در روز جمعه، روزی‌های آن‌ها را آفرید، چنانکه خود فرموده است: خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص596 الکافی، ج8، ص145/ البرهان؛ فیه: «الثلثا» بدلٌ «الثّلاثاء»

آیه یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمّا تَعُدُّونَ [5]

 

امور [این جهان] را از آسمان به‌سوی زمین تدبیر می‌کند؛ سپس در روزی‌که مقدار آن هزار سال از سال‌هایی است که شما می‌شمرید به‌سوی او بالا می‌رود [و دنیا پایان مى‌یابد].

 

1 (سجدة/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - حَفْصُ بْنُ غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّه (علیه السلام) فَحَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَیْهَا فَإِنَّ لِلْقِیَامَهًِْ خَمْسِینَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَهًٍْ ثُمَّ تَلَا فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - حفص‌بن‌غیاث گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: پیش از آنکه [در روز قیامت] به حساب شما برسند [در همین دنیا] از خود حساب بکشید، زیرا در قیامت پنجاه توقّفگاه است که درنگ در هرکدام [برای حسابرسی] هزار سال به طول می‌انجامد؛ سپس امام (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص598 الکافی، ج8، ص143/ وسایل الشیعهًْ، ج16، ص95/ بحار الأنوار، ج67، ص64/ نورالثقلین؛ بتفاوت یسیر

2 (سجدة/ 5)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ یَعْنِی الْأُمُورَ الَّتِی یُدَبِّرُهَا وَ الْأَمْرَ وَ النَّهْیَ الَّذِی أَمَرَ بِهِ وَ أَعْمَالَ الْعِبَادِ کُلُّ هَذَا یُظْهِرُهُ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ فَیَکُونُ مِقْدَارُ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَلْفَ سَنَهًٍْ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ؛ یعنی خداوند، اموری که آن‌ها را تدبیر می‌کند، امر و نهی‌ای که بدان فرمان داده و اعمال بندگان، تمامشان را در روز قیامت آشکار می‌کند. بنابراین اندازه‌ی آن روز، برابر هزار سال از سال‌های این دنیاست.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص598 بحار الأنوار، ج7، ص103/ القمی، ج2، ص167/ نورالثقلین/ البرهان

3 (سجدة/ 5)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ: فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ مُنْتَهَی أَمْرِهِ مِنْ أَسْفَلِ الْأَرَضِینَ إِلَی مُنْتَهَی أَمْرِهِ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهًٍْ وَ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ یَعْنِی بِذَلِکَ یُنَزِّلُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مِنَ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَذَلِکَ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَهًٍْ لِأَنَّ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ مَسِیرَهًُْ خَمْسِمِائَهًِْ عَامٍ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - در روزی که مقدارش پنجاه‌هزار سال است (معارج/4)، فاصله‌ی میان نهایت امر او در فروترین زمین‌ها تا نهایت امر او در بالای هفت‌آسمان، پنجاه‌هزار سال است. و یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ؛ به این معناست‌که فرمانش را از آسمان به زمین و از آنجا به آسمان در یک‌روز می‌فرستد که اندازه‌ی آن یک‌روز، هزار سال [از سال‌های دنیا] می‌باشد؛ چرا که فاصله‌ی میان آسمان و زمین، پانصدسال راه است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص598 بحار الأنوار، ج55، ص106

آیه ذالِکَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ [6]

 

او خداوندی است که از پنهان و آشکار باخبر است، و توانا و مهربان است.

 

1 (سجدة/ 6)

الصّادق (علیه السلام) - الْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ وَ الشَّهَادَهًُْ مَا قَدْ کَان.

 

امام صادق (علیه السلام) - الْغَیْبِ آن است که واقع نشده و الشَّهادَةِ آن است که واقع شده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص598 بحار الأنوار، ج4، ص80/ البرهان

آیه أَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ [7]

 

همان کسی‌که هرچه را آفرید نیکوآفرید و آفرینش انسان را از گِل آغازکرد.

 

1 (سجدة/ 7)

الرّضا (علیه السلام) - عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ قَال: قَدِمَ سُلَیْمَانُ الْمَرْوَزِیُّ مُتَکَلِّمُ خُرَاسَانَ عَلَی الْمَأْمُونِ فَأَکْرَمَهُ… ثُم وَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا (علیه السلام) فَقَالَ إِنَّهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَرْوَ وَ هُوَ وَاحِدُ خُرَاسَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْکَلَامِ وَ یُنْکِرُ الْبَدَاءَ قَالَ (علیه السلام) وَ مَا أَنْکَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ یَا سُلَیْمَانُ (علیه السلام) وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ أَوَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً وَ یَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ یَقُولُ بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَقُولُ عَزَّوَجَلَّ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ وَ یَقُولُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ.

 

امام رضا (علیه السلام) - حسن‌بن‌محمّد نوفلی نقل می‌کند که سلیمان‌مروزی دانشمند [متخصّص در] علم کلام از خراسان بر مأمون وارد شد و مأمون او را گرامی داشت… سپس مأمون رو به امام رضا (علیه السلام) کرد و گفت: «مردی از اهل مرو به محضر ما رسیده که یگانه‌ی خراسان در میان علمای علم کلام است…» [سلیمان منکر بداء بود. بداء یعنی چیزی که در ظاهر و به گمان ما مورد خواست و اراده خدا بوده ولی پس از گذشت برهه‌ای از زمان، خلافش ظاهر شود که البته در امور تشریعی و احکام، معمولاً به آن نسخ و در امور تکوینی بداء می‌گویند؛] امام (علیه السلام) فرمود: «ای سلیمان! چگونه اعتقادی به بداء نداری؟ و حال آنکه خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: و آدمی به یاد ندارد که او را پیش از این آفریده‌ایم و او خود چیزی نبوده است؟ (مریم/67) و می‌فرماید: اوست که موجودات را می‌آفریند، سپس آن‌ها را بازمی‌گرداند. (روم/27) و می‌فرماید: آفریننده‌ی آسمانها و زمین است. (بقره/117) و می‌فرماید: در آفرینش هر چه بخواهد می‌افزاید. (فاطر/1) و نیز می‌فرماید: آفرینش انسان را از گِل آغازکرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص598 بحار الأنوار، ج10، ص330/ بحار الأنوار، ج4، ص95؛ فیه: «قدم سلیمان… البداء» محذوف/ التوحید، ص441/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص179؛ فیه: «و انّه یزعم… البداء» محذوفٌ و فی موضعه: «وهو واحد… البداء»

2(سجدة/ 7)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ قَالَ هُوَآدَمُ (علیه السلام).

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) [منظور از انسان در] الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِینٍ، حضرت آدم (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج57، ص370/ القمی، ج2، ص167/ نورالثقلین/ القمی، ج2، ص167/ نورالثقلین

آیه ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ [8]

 

سپس نسل او را از عصاره‌ای از آب ناچیز و بی‌قدر آفرید.

 

1 (سجدة/ 8)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ أَیْ وُلْدَهُ مِنْ سُلالَةٍ وَ هُوَ الصَّفْوَهًُْ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ قَالَ النُّطْفَهًُْ الْمَنِیُّ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ، یعنی فرزندانش را، مِنْ سُلالَةٍ [یعنی] از آمیزه‌ای [تشکیل یافته] از خوردنی و نوشیدنی [قرار داد]. [منظور از] مِنْ ماءٍ مَهِینٍ، نطفه‌ی منی است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج57، ص370/ القمی، ج2، ص167/ نورالثقلین

آیه ثُمَّ سَوّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ [9]

 

سپس [اندام] او را نظام بخشید و از روح خویش [روحى شریف و برجسته] در وی دمید؛ و برای شما گوش‌ها و چشم‌ها و دل‌ها (عقل‌ها) قرار داد؛ امّا کمتر شکر [نعمت‌هاى او را] به جا می‌آورید.

 

سپس [اندام] او را نظام بخشید

1 -1 (سجدة/ 9)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ سَوَّاهُ أَیْ اسْتَحَالَهُ مِنْ نُطْفَهًٍْ إِلَی عَلَقَهًٍْ وَ مِنَ الْعَلَقَهًِْ إِلَی مُضْغَهًٍْ ثُمَّ نَفَخَ فِیهِ الرُّوحَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - [یعنی آن را] از نطفه، به علقه و از علقه، به مضغه دگرگون ساخت و سپس جان در او دمید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج57، ص370/ نورالثقلین

و از روح خویش [روحی شریف و برجسته] در وی دمید؛ و برای شما گوش‌ها و چشم‌ها و دل‌ها عقل‌ها) قرارداد؛ امّا کمتر شکر [نعمت‌های او را] به جا می‌آورید

2 -1 (سجدة/ 9)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) وَ مِیکَائِیلَ (علیه السلام) وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّهًِْ یُفَقِّهُهُمْ قُلْتُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ قَالَ مِنْ قُدْرَتِهِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - از ابوبصیر نقل شده که گفت: «از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی روح [در این آیه]: بگو: روح جزیی از فرمان پروردگار من است. (إسراء/85) پرسیدم». فرمود: «آفریده‌ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است و او با ائمّه (علیهم السلام) است و احکام دین را به آن‌ها می‌آموزد». گفتم: «وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ [یعنی چه]»؟ فرمود: «یعنی از قدرت خود [می‌دمد]» ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج25، ص68/ بصایرالدرجات، ص462

2 -2 (سجدة/ 9)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ (علیه السلام) وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ عَطَسَ فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِین.

 

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - وقتی خدا آدم (علیه السلام) را آفرید و از روح خود در او دمید، آدم (علیه السلام) عطسه‌ای زد و خداوند به او الهام فرمود: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِین.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج26، ص325

ولایت

1 (سجدة/ 9)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) الْمَحْسُودُونَ وَ أَنْتَ الْحَاسِدُ لَنَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ (علیه السلام) بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ الْمَلَائِکَهًَْ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا وَ اصْطَفَاهُ عَلَی الْعَالَمِینَ فَحَسَدَهُ الشَّیْطَان0

 

امام علی (علیه السلام) - [خطاب به معاویه فرمود:] ما خاندان حضرت ابراهیم (علیه السلام) هستیم که مورد حسد قرار گرفته‌ایم و تو کسی هستی که به ما حسادت می‌ورزی. [چون] خداوند به دست قدرت خویش، آدم (علیه السلام) را آفرید و از روح خویش در وی دمید و فرشتگان را برای او به سجده واداشت و تمامی نام‌ها را به او آموخت و وی را بر جهانیان برگزید، شیطان نیز به او حسادت ورزید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص600 بحار الأنوار، ج33، ص133

2 (سجدة/ 9)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ قَال: خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَهًِْ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ قَالُوا انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی هَذَا الْکَاهِنِ الْکَذَّابِ حَتَّی نُوَبِّخَهُ فِی وَجْهِهِ وَ نُکَذِّبَهُ بِأَنَّهُ یَقُولُ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) رَبِّ الْعَالَمِینَ فَکَیْفَ یَکُونُ رَسُولًا وَ آدَمُ خَیْرٌ مِنْهُ وَ نُوحٌ (علیه السلام) خَیْرٌ مِنْهُ وَ ذَکَرُوا الْأَنْبِیَاءَ (علیه السلام) … فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ التَّوْرَاهًُْ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فَرَضِیَتِ الْیَهُودُ بِالتَّوْرَاهًِْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ آدَمُ (علیه السلام) خَیْرٌ مِنْکَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) آدَمُ (علیه السلام) النَّبِیُّ أَبِی وَ قَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ آدَمُُ (علیه السلام) فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّ الْمُنَادِی یُنَادِی کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) رَسُولُ اللهِ وَ لَمْ یَقُلْ آدَمُ (علیه السلام) رَسُولُ اللَّهِ وَ لِوَاءَ الْحَمْدِ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ لَیْسَ بِیَدِ آدَمَ (علیه السلام) فَقَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله).

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عباس (رحمة الله علیه) نقل می‌کند: چهل نفر از یهودیان مدینه گفتند: «نزد این پیشگوی دروغگو برویم و رو در رویش او را سرزنش نماییم و تکذیبش کنیم. چراکه او مدّعی است: من پیامبر خدای جهانیانم! چگونه او می‌تواند پیامبر باشد، با اینکه آدم (علیه السلام) از او بهتر است؛ نوح (علیه السلام) از او بهتر است»؟! و یکایک پیامبران (علیهم السلام) را نام بردند. … پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) به عبدالله‌بن‌سلام فرمود: «بین من و شما تورات حاکم باشد». یهودیان به تورات راضی شدند. و گفتند: «آدم (علیه السلام) از تو بهتر است زیرا خداوند او را به دست خویش آفریده و از روح خود در او دمیده است». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آدم (علیه السلام) پدر من است ولی بهتر از آنچه به آدم (علیه السلام) داده شده، به من داده‌اند». پرسیدند: «چه چیزی»؟ فرمود: «ندادهنده‌ای در هر روز پنج مرتبه فریاد می‌زند: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا الله وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله، ولی نمی‌گوید آدم (علیه السلام) رسول خداست. و پرچم حمد در روز قیامت در اختیار من است نه در دست آدم (علیه السلام)». گفتند: «راست گفتی‌ای محمد (صلی الله علیه و آله)»!

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص602 بحار الأنوار، ج16، ص327

آیه وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ [10]

 

آن‌ها گفتند: «آیا هنگامی‌که ما [مُردیم و] در زمین ناپدید شدیم، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت»؟! بلکه آنان لقای پروردگارشان را انکارمی‌کنند [تا به هوسرانى خویش ادامه ‌دهند].

 

1 (سجدة/ 10)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهًِْ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَالَ لَوْلَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ مَا هُوَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ وَ قَوْلُهُ فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَه… قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ وَ قَوْلُهُ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ قَوْلُهُ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ وَ قَوْلُهُ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً یَعْنِی الْبَعْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ لِقَاء.

 

امام علی (علیه السلام) - زندیقی نزد امام علی (علیه السلام) آمد و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقضی نبود، من به دین شما در می‌آمدم». امام (علیه السلام) فرمود: «آن [اختلاف و تناقض] چیست»؟ زندیق گفت: «… و [این] سخن خداوند: بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ و [نیز] این سخنش: و از آن پس تا روزی که همراه با آن خلف وعده با خدا و آن دروغ‌ها که می‌گفتند با او ملاقات کنند، دل‌هایشان را جای نفاق ساخت. (توبه/77) و…»! امام (علیه السلام) فرمود: «اما این سخن خداوند [که فرمود:] آنان که بی‌گمان می‌دانند که با پروردگار خود دیدار خواهند کرد. (بقره/46) و تا روزی که با او ملاقات کنند. (توبه/77) و هرکس دیدار پروردگار خویش را امید می‌بندد، باید کرداری شایسته داشته باشد. (کهف/110) [منظور از آن روز]، «[روزِ] برانگیختن» است که خداوند آن را لقاء (دیدار) نامیده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص602 بحار الأنوار، ج90، ص103/ الاحتجاج، ج1، ص244/ التوحید، ص267؛ فیه: «بتفاوتٍ یسیرٍ» / البرهان

2 (سجدة/ 10)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی جَوَامِعِ الْجَامِعِ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ ابْنِ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) «صَلِلْنَا» بِالصَّادِ وَ کَسْرِ اللَّامِ، مِنْ صَلَّ اللَّحْمُ وَ أَصَلَّ إِذَا أَنْتَنَ.

 

امام علی (علیه السلام) - در «جوامع الجامع» از امام علی (علیه السلام) و ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) روایت است: [آنچه در آیه درست است] صلِلنا [می‌باشد] که از لغت، صلّ اللحم و اصلّ اذا انتن گرفته شده است. [وقتی گوشت بگندد و بو بگیرد می‌گویند: صل اللحم. طبق این قرائت، معنای آیه چنین می‌شود: «آیا هنگامی‌که ما [مُردیم و جنازه‌هایمان] در زمین گندید و بدبو شد، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت]؟!

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص602 نورالثقلین

آیه قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ [11]

 

بگو: «فرشته‌ی مرگ که بر شما مأمورشده، [روح] شما را می‌گیرد؛ سپس به‌سوی پروردگارتان بازگردانده می‌شوید».

 

1 (سجدة/ 11)

الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ ألصّادق (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ. وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی‌أَنْفُسِهِمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ وَ قَدْ یَمُوتُ فِی السَّاعَهًِْ الْوَاحِدَهًِْ فِی جَمِیعِ الْآفَاقِ مَا لَا یُحْصِیهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَکَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ یَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَهًِْ صَاحِبِ الشُّرْطَهًِْ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنْسِ یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِ فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ وَ یَتَوَفَّاهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ مَلَکِ الْمَوْت.

 

امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خداوند عزّوجلّ: خدا جان‌ها را به هنگام مردنشان می‌گیرد. (زمر/42) و از [این] آیه: بگو: فرشته مرگ که موکّل بر شماست، شما را می‌میراند. و از [این] آیه: آنان‌که فرشتگان جانشان را می‌ستانند درحالی‌که [از همه‌ی بدی‌ها و زشتی‌ها] طیّب و پاکیزه‌اند. (نحل/32) و آنان‌که فرشتگان جانشان را می‌گیرند درحالی‌که بر خویشتن ستم‌کنندگانند. (نحل/28) و از [این] کلام خداوند عزّوجلّ: رسولان و فرستادگان ما او را قبض روح می‌کنند. (انعام/61) و از [این] کلام خداوند عزّوجلّ: و اگر ببینی که فرشتگان چگونه کسانی را که کافرند قبض روح می‌کنند [حتما تعجّب خواهی‌کرد]. (انفال/50) سؤال شد: با توجّه به اینکه در یک زمان تعداد زیادی انسان در اطراف جهان از دنیا می‌روند که شمارش آن‌ها را جز خدا نتواند؛ [اگر تنها ملک‌الموت قبض روح می‌کند با توجه به مضمون آیات یاد شده] چگونه چنین چیزی ممکن است؟ آن حضرت (علیه السلام) پاسخ داد: «خداوند تبارک‌وتعالی برای ملک‌الموت (عزرائیل (علیه السلام) ) دستیاران و کمک‌کارانی از فرشتگان قرار داده است که آن‌ها جان‌ها را می‌ستانند مانند رئیس پلیس که دارای مددکاران و دستیارانی از میان انسان‌هاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریّت می‌دهد [و آنان را به نقاط مختلف گسیل می‌دارد]، فرشتگان نیز [به همین ترتیب از طرف ملک‌الموت اعزام می‌شوند و] جان انسان‌ها را می‌گیرند و ملک‌الموت نیز علاوه بر جان‌هایی که خود گرفته جان‌های گرفته شده را از فرشتگان دریافت می‌کند و جملگی را خداوند عزّوجلّ از ملک‌الموت می‌ستاند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص604 من لایحضره الفقیه، ج1، ص136/ بحار الأنوار، ج6، ص144/ نورالثقلین

2 (سجدة/ 11)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلِهِ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ. وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ رُسُلًا وَ سَفَرَهًًْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ اللهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَهًِْ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ الرَّحْمَهًِْ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِیَهًِْ تَوَلَّی قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَهًُْ النَّقِمَهًِْ وَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِکَهًِْ الرَّحْمَهًِْ وَ النَّقِمَهًِْ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَهُ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ الْمَوْتِ فِعْلُ اللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ کَمَا قَالَ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ.

 

امام علی (علیه السلام) - در کتاب الإحتجاج در خبری‌که از شخصی زندیق که ادّعا می‌کرد در قرآن تناقض وجود دارد آمده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خداوند: خداوند است که در هنگام مرگ جان‌ها را می‌گیرد. (زمر/42) و کلام دیگرش: فرستادگان ما[روح] او را می‌گیرند. (انعام/61) و فرشتگان روحشان را می‌گیرند درحالیکه پاک و پاکیزه‌اند. (نحل/32) و همان‌ها که فرشتگان روحشان را می‌گیرند درحالی‌که به خود ظلم کرده بودند. (نحل/28) فرمود: «او (خداوند تبارک‌وتعالی) والاتر و بزرگتر از آن است که این کار (گرفتن روح و جان) را خودش عهده‌دار شود و آنچه فرستادگان و فرشتگانش انجام می‌دهند گویا خودش انجام داده است چراکه آن‌ها به دستور او کار انجام می‌دهند. [از این رو] [خداوند] عزّوجلّ از میان فرشتگان، رسولان و سفیرانی میان خود و مخلوقاتش برگزید که اینان همان‌هایی هستند که خدا درباره‌ی ایشان فرمود: خدا از میان فرشتگان و مردمان رسولانی برمی‌گزیند (حج/75). اگر کسی اهل فرمانبرداری [از خداوند] باشد گرفتن روحش را فرشتگان رحمت برعهده می‌گیرند. و اگر از اهل معصیت و نافرمانی باشد، گرفتن روحش را فرشتگان عذاب برعهده می‌گیرند و فرشته‌ی مرگ، مددکارانی از فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب دارد که به دستور او کار می‌کنند و آنچه آنان انجام می‌دهند گویا او (عزرائیل) انجام داده است و هرآنچه انجام دهند به او نسبت داده می‌شود و وقتی‌که کار آن‌ها همان کار فرشته‌ی مرگ است و کار فرشته‌ی مرگ همان کار خداست، زیرا اوست که جان‌ها را با دست هرکس که بخواهد می‌گیرد و با دست هرکس که بخواهد می‌بخشد و بازمی‌دارد و پاداش و کیفر می‌دهد و کار امانت‌دارانِ او همان کار خداست، در نتیجه آن‌ها (فرشتگان)، اراده و خواستی جز اراده‌ی خدا، نخواهند داشت.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص604 بحار الأنوار، ج6، ص140/ الاحتجاج، ج1، ص247

آیه وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنّا مُوقِنُونَ [12]

 

و اگر ببینی مجرمان را هنگامی‌که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده، [و مى‌گویند]: «پروردگارا! [آنچه وعده‌ کرده‌ بودى] دیدیم و شنیدیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته انجام دهیم؛ ما [به قیامت] یقین داریم».

 

1 (سجدة/ 12)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فِی الدُّنْیَا وَ لَمْ نَعْمَلْ بِهِ فَارْجِعْنَا إِلَی الدُّنْیَا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَلَوْ تَرَی إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا؛ [آنچه وعده کرده بودی] در دنیا [دیدیم و شنیدیم ولی] به آن‌ها عمل نکردیم. فَارْجِعْنَا؛ [یعنی ما را] به دنیا [برگردان تا] نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص606 نورالثقلین/ البرهان

2 (سجدة/ 12)

ألکاظم (علیه السلام) - عَنْ فَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ یَعْلَمُ الْقَدِیمُ الشَّیْءَ الَّذِی لَمْ یَکُنْ أَنْ لَوْ کَانَ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ قَالَ وَیْحَکَ إِنَّ مَسْأَلَتَکَ لَصَعْبَهًٌْ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا وَ قَوْلَهُ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ قَالَ یَحْکِی قَوْلَ أَهْلِ النَّارِ أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ وَ قَالَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ فَقَدْ عَلِمَ الشَّیْءَ الَّذِی لَمْ یَکُنْ أَنْ لَوْ کَانَ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ.

 

امام کاظم (علیه السلام) - فتح‌بن‌یزید گرگانی گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «آیا خداوند قدیم [که پیش از همه‌ی موجودات، وجود داشته] نسبت به چیزی که وجود ندارد، علم و آگاهی دارد [و می‌داند که] اگر آن چیز وجود می‌یافت، چگونه می‌بود»؟ حضرت فرمود: «وای بر تو که پرسش‌هایت، سخت است! آیا نشنیدی که خداوند در قرآن می‌فرماید: اگر در زمین و آسمان خدایانی جز اللَّه می‌بود، هر دو تباه می‌شدند. (انبیاء/22) و فرموده است: [اگر خدایان متعددی بودند] بعضی بر بعض دیگر برتری پیدا می‌کردند. (مؤمنون/91) و در مقام نقل سخن دوزخیان، فرمود: ما را [از دوزخ] خارج کن تا عمل صالحی انجام دهیم غیر از آنچه انجام می‌دادیم. (فاطر/37) و فرمود: و اگر آن‌ها را به دنیا بازگردانند، باز هم به همان کارها که منعشان کرده بودند باز می‌گردند (انعام/28)، پس خداوند نسبت به چیزی که وجود ندارد نیز، علم و آگاهی دارد [و می‌داند که] اگر آن چیز وجود می‌یافت، چگونه می‌بود [چنان‌که می‌داند اگر دوزخیان به دنیا بازگردند، همان کارهای قبلی خویش را انجام خواهند داد]».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص606 بحار الأنوار، ج4، ص82/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِینَ [13]

 

و اگر می‌خواستیم به هر انسانی هدایت لازمش را [از روى اجبار بدهیم] می‌دادیم؛ ولی [من آن‌ها را آزاد گذارده‌ام و] سخن و وعده‌ام حق است که دوزخ را [از افراد بى‌ایمان و گنهکار] از جنّ و انس همگی پرکنم!

 

1 (سجدة/ 13)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قَوْلُهُ وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَ نَفْسٍ هُداها قَالَ: لَوْ شِئْنَا أَنْ نَجْعَلَهُمْ کُلَّهُمْ مَعْصُومِینَ لَقَدَرْنَا.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - [درباره‌ی سخن خداوند] وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها گفت: [یعنی] اگر می‌خواستیم که تمامی انسان‌ها را معصوم قرار دهیم، می‌توانستیم.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص606 القمی، ج2، ص168

2 (سجدة/ 13)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ: قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخْبَرَنِی عَنْکَ بِأَمْرٍ قَرَّتْ بِهِ عَیْنِی وَ فَرِحَ بِهِ قَلْبِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَقْرِئْ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) مِنِّی السَّلَامَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) إِمَامُ الْهُدَی وَ مِصْبَاحُ الدُّجَی وَ الْحُجَّهًُْ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَنَّهُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ أَنِّی آلَیْتُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی أَنْ لَا أُدْخِلَ النَّارَ أَحَداً تَوَالَاهُ وَ سَلَّمَ لَهُ وَ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ وَ أَطْبَاقَهَا مِنْ أَعْدَائِهِ وَ لَأَمْلَأَنَّ الْجَنَّهًَْ مِنْ أَوْلِیَائِهِ وَ شِیعَتِه.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: ای علی (علیه السلام)! جبرئیل درباره‌ی تو خبری به من داد که چشمم روشن شد و قلبم شاد گشت. او گفت: «ای محمد (صلی الله علیه و آله)! خداوند عزّوجلّ فرمود: «سلام مرا به محمد (صلی الله علیه و آله) برسان و او را آگاه کن که علی (علیه السلام)، امام هدایت، چراغ تاریکی و حجّت خدا بر اهل دنیاست و اوست راستگوی بزرگ و جداکننده‌ی بزرگ حق از باطل؛ و من به عزّت و جلالم سوگند خورده‌ام هرگز کسی که ولایت او را بپذیرد و تسلیم او و جانشینان پس از او باشد را داخل آتش [جهنّم] نکنم. سخن و وعده‌ام حق است که دوزخ و طبقات آن را از دشمنان او و بهشت را از دوستان و شیعیان او پرکنم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص606 بحار الأنوار، ج27، ص132

آیه ذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا إِنّا نَسِیناکُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [14]

 

[و به آن‌ها مى‌گویم:] بچشید [عذاب جهنّم را]! به خاطر اینکه دیدار امروزتان را فراموش‌کردید، ما نیز شما را فراموش‌کردیم؛ و بچشید عذاب جاودان را به خاطر آنچه که انجام می‌دادید!

 

1 (سجدة/ 14)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا نَسِیناکُمْ أَی تَرَکنَاکُم.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا نَسِینَاکُمْ؛ یعنی ما رهایتان کردیم.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص608 القمی، ج2، ص168/ نورالثقلین

آیه إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لایَسْتَکْبِرُونَ [15]

 

تنها کسانی به آیات ما ایمان می‌آورند که هر وقت این آیات به آنان یادآوری شود به سجده می‌افتند و تسبیح و حمد پروردگارشان را می‌گویند، و تکبّر نمی‌کنند.

 

1 (سجدة/ 15)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّهًَْ فَرَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَهًًْ یَبْنُونَ لَبِنَهًًْ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَهًًْ مِنْ فِضَّهًٍْ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا لَکُمْ رُبَّمَا بَنَیْتُمْ وَ رُبَّمَا أَمْسَکْتُمْ فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَهًُْ فَقُلْتُ لَهُمْ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ فَقَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا أَمْسَکَ أَمْسَکْنَا.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امام صادق (علیه السلام) از پدرانش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل نمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: زمانی‌که در شب معراج مرا به آسمان بردند وارد بهشت شدم و فرشتگانی را در آن دیدم که با خشتی از طلا و خشتی از نقره عمارتی می‌سازند و گاهی از کار دست می‌کشند. به آنان گفتم: «چه می‌شود شما را که گاهی می‌سازید و گاهی از کار دست می‌کشید»؟! گفتند: «منتظر مصالح [و مواد ساختمانی] هستیم»! به آنان گفتم: «مصالح کار شما چیست»؟ گفتند: «اینکه مؤمن در دنیا بگوید سبحان اللهِ و الحمد للهِ و لا اله الا اللهُ و اللهُ اکبر؛ هر زمان که [مؤمن]، به گفتن این ذکرها مشغول باشد، ما هم مشغول می‌شویم و چون بازایستد ما نیز بازمی‌ایستیم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص608 بحار الأنوار، ج8، ص123

2 (سجدة/ 15)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ قِیلَ أَی عَن الإیمَانِ وَ الطَّاعَهًِْ.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ؛ یعنی از ایمان و فرمانبرداری [از خدا تکبّر نمی‌ورزند].

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص608 بحار الأنوار، ج70، ص187

آیه تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ [16]

 

پهلوهایشان از بسترها دور می‌شود [و شبانگاه به پا مى‌خیزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند] و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند، و از آنچه به آنان روزی‌داده‌ایم انفاق می‌کنند.

 

1 (سجدة/ 16)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ سُلَیْمَانَ‌بْنِ‌خَالِدٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال أَلَا أُخْبِرُکَ بِالْإِسْلَامِ أَصْلِهِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَهًِْ سَنَامِهِ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَمَّا أَصْلُهُ فَالصَّلَاهًُْ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاهًُْ وَ ذِرْوَهًُْ سَنَامِهِ الْجِهَادُ ثُمَّ قَالَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّهًٌْ مِنَ النَّارِ وَ الصَّدَقَهًُْ تَذْهَبُ بِالْخَطِیئَهًِْ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِذِکْرِ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ (علیه السلام) تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.

 

امام باقر (علیه السلام) - سلیمان‌بن‌خالد گوید که: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آیا تو را از ریشه‌ی اسلام، شاخه و بلندای آن آگاه سازم»؟ عرض کردم: «آری، فدایت شوم»! فرمود: «ریشه‌ی آن، نماز و شاخه‌اش زکات است و بلندایش جهاد در راه خدا»! سپس فرمود: «آیا می‌خواهی تو را از دروازه‌های خیر آگاه نمایم»؟ عرض کردم: «بله، فدایت شوم»! فرمود: «روزه، سپری است [در برابر آتش جهنّم] و صدقه گناه را پاک می‌کند. هم چنین مشغول شدن به یاد خدا در دل‌شب. سپس [این آیه را] تلاوت نمود: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص608 الکافی، ج2، ص23/ بحار الأنوار، ج84، ص124/ المحاسن، ج1، ص289/ نورالثقلین/ البرهان

2 (سجدة/ 16)

الصّادق (علیه السلام) - مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاهًَْ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِیمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِلَی قَوْلِهِ یَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ کَرَامَهًًْ فِی عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَهًٍْ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ بَعَثَ اللَّهُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مَلَکاً مَعَهُ حُلَّهًٌْ فَیَنْتَهِی إِلَی بَابِ الْجَنَّهًِْ فَیَقُولُ اسْتَأْذِنُوا لِی عَلَی فُلَانٍ فَیُقَالُ لَهُ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ عَلَی الْبَابِ فَیَقُولُ لِأَزْوَاجِهِ أَیَّ شَیْءٍ تَرَیْنَ عَلَیَّ أَحْسَنَ فَیَقُلْنَ یَا سَیِّدَنَا وَ الَّذِی أَبَاحَکَ الْجَنَّهًَْ مَا رَأَیْنَا عَلَیْکَ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا بَعَثَ إِلَیْکَ رَبُّکَ فَیَتَّزِرُ بِوَاحِدَهًٍْ وَ یَتَعَطَّفُ بِالْأُخْرَی فَلَا یَمُرُّ بِشَیْءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْمَوْعِدِ فَإِذَا اجْتَمَعُوا تَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَیَقُولُ عِبَادِی ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ سُجُودٍ وَ لَا یَوْمَ عِبَادَهًٍْ قَدْ رَفَعْتُ عَنْکُمُ الْمَئُونَهًْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - هیچ عمل خوبی نیست که بنده انجام دهد، مگر این که ثواب آن در قرآن بیان شده‌است، جز نماز شب که به دلیل عظمت آن نزد خداوند، ثواب آن را بیان نکرده است. سپس این آیات را تلاوت کرد: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ* فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ سپس فرمود: خداوند [روز قیامت] در هر روز جمعه کرامتی [خاص] به بندگان مؤمن خود عنایت می‌فرماید؛ چون روز جمعه شود، خداوند فرشته‌ای را با دو جامه به‌سوی بنده‌ی مؤمن می‌فرستد و آن فرشته به دروازه‌ی بهشت رفته و می‌گوید: «به من اجازه‌ی دیدار فلانی را بدهید». پس به آن مؤمن گفته می‌شود: «اینک فرستاده‌ی پروردگارت بر در بهشت منتظر توست». پس آن‌مؤمن رو به همسرانش کرده و می‌گوید: «کدام یک از این دو جامه را برای من نیکوتر می‌دانید». گویند: «سرور ما! قسم به آن که بهشت را برای تو روا داشته، جامه‌ای زیباتر از این که خداوند برایت فرستاده ندیده‌ایم». پس آن مؤمن، [دو جامه را از فرشته می‌گیرد و] یکی از آن دو را به‌عنوان پایین‌پوش بر تن کرده و دیگری را به‌عنوان بالاپوش بر دوش خود می‌افکند و از کنار هر چیزی‌که گذر می‌کند، برای او روشن می‌گردد تا اینکه به وعده‌گاه می‌رسد. پس هنگامی‌که تمام مؤمنان گردهم می‌آیند، پروردگار تبارک‌وتعالی بر آنان جلوه می‌کند و چون نگاه آنان به جلوه‌ی الهی می‌افتد، به خاطر او به سجده می‌افتند. پس خداوند به آنان می‌فرماید: «ای بندگان من! سرهایتان را بالا بگیرید، چراکه امروز، روز سجده و عبادت نیست و من، بار زحمت و مشقّت را از شانه‌هایتان برداشته‌ام».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص608 بحار الأنوار، ج8، ص126/ وسایل الشیعهًْ، ج8، ص163 و بحار الأنوار، ج84، ص140و القمی، ج2، ص168؛ فیهم: «ثم قال أن… المیونهًْ» محذوف/ نورالثقلین/ البرهان

3 (سجدة/ 16)

الباقر (علیه السلام) - رَوَی أَبُوعُبَیْدَهًَْ الْحَذَّاءُ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ فَقَالَ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَکُونُوا یَنَامُونَ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (صلی الله علیه و آله) أَعْلَمُ فَقَالَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْبَدَنِ أَنْ تُرِیحَهُ حَتَّی یَخْرُجَ نَفْسُهُ فَإِذَا خَرَجَ النَّفْسُ اسْتَرَاحَ الْبَدَنُ وَ رَجَعَتِ الرُّوحُ فِیهِ وَ فِیهِ قُوَّهًٌْ عَلَی الْعَمَلِ فَإِنَّمَا ذَکَرَهُمْ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً أُنْزِلَتْ فِی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ أَتْبَاعِهِ مِنْ شِیعَتِنَا یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ طَامِعِینَ فِیمَا عِنْدَهُ فَذَکَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ لِنَبِیِّهِ (علیه السلام) وَ أَخْبَرَهُمْ بِمَا أَعْطَاهُمْ وَ أَنَّهُ أَسْکَنَهُمْ فِی جِوَارِهِ وَ أَدْخَلَهُمْ جَنَّتَهُ وَ آمَنَ خَوْفَهُمْ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُمْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ أَنَا قُمْتُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَیَّ شَیْءٍ أَقُولُ إِذَا قُمْتُ فَقَالَ قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی‌وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَهَا ذَهَبَ عَنْکَ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ وَسْوَاسُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

 

امام باقر (علیه السلام) - ابوعبیده حذّاء گوید: امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند متعال: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ فرمود: «شاید فکر کنی که این گروه هرگز نمی‌خوابیدند»؟ عرض‌کردم: «خدا و رسولش آگاه‌ترند». فرمود: «این بدن را باید استراحت بدهی تا روح آن خارج شود و چون روح بیرون رود، بدن استراحت می‌کند و [دوباره] روح به آن بازمی‌گردد که با این‌کار، بدن توانایی بر انجام کارها را پیدا می‌کند. خداوند آن‌ها را یاد کرده و فرموده: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا؛ این آیه در حقّ امیرالمؤمنین (علیه السلام) و پیروان او از شیعیان ما نازل‌گردیده که در آغاز شب می‌خوابند و چون دو سوّم شب یا هر مقدار که خدا بخواهد، سپری شود، از خواب برخاسته و با بیم و امید به آن چه نزد اوست به عبادت می‌پردازند. از این رو خداوند آن‌ها را برای پیامبرش (صلی الله علیه و آله) یاد کرده و آن حضرت را از آنچه به ایشان عطا فرموده آگاه گردانیده و اینکه آنان را در جوار [رحمت] خود جای داده و به بهشت خویش وارد کرده و ترس آنان را به امنیّت مبدّل ساخته و وحشتشان را برطرف نموده است». گفتم: «فدایت شوم! اگر من آخر شب بیدار شدم چه بگویم»؟ فرمود: «بگو: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی‌وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ چون این‌ها را بگویی، اگر خدا بخواهد پلیدی شیطان و وسوسه‌های او از تو دور می‌شود».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص610 من لایحضره الفقیه، ج1، ص481/ بحار الأنوار، ج58، ص55؛ فیه: «فانما ذکرهم… أن شاءالله» محذوف/ بحار الأنوار، ج84، ص151/ علل الشرایع، ج2، ص365/ البرهان

4 (سجدة/ 16)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی البِحَارالأنوار: اخْتِیَارُ‌ابْنِ‌الْبَاقِی فَإِذَا فَرَغَ مِنْ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ (صلاهًْ اللیل)، قَالَ بَعْدَهُمَا مَا کَانَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَدْعُو بِهِ وَ هُوَ إِلَهِی نِمْتُ الْقَلِیلَ فَنَبَّهَنِی قَوْلُکَ الْمُبِینُ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ
نَفْسٌ ماأُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهًِْ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ فَجَانَبْتُ لَذِیذَ الرُّقَادِ بِتَحَمُّلِ ثِقْلِ السُّهَادِ وَ تَجَافَیْتُ طِیبَ الْمَضْجَعِ بِانْسِکَابِ غَزِیرِ الْمَدْمَعِ وَ وَطِئْتُ الْأَرْضَ بِقَدَمَیَّ وَ بُؤْتُ إِلَیْکَ بِذَنْبِی وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ تَضَرَّعْتُ إِلَیْکَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ دَعَوْتُکَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ رَغِبْتُ إِلَیْکَ وَالِهاً مُتَحَیِّراً أُنَادِیکَ بِقَلْبٍ قَرِیحٍ.

 

امام علی (علیه السلام) - در بحارالأنوار از کتاب اختیار المصباح [اثر سیّدبن‌باقی] آمده است: وقتی نمازگزار دو رکعتِ اول نمازشب را به‌جا آورد، دعایی‌که امیرمؤمنان (علیه السلام) می‌خواند را بعد از آن‌ها بخواند و آن [دعا] این است: «خدای من! زمان کمی خوابیدم تا اینکه این گفته‌ی آشکارت مرا بیدار کرد: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُون و به‌واسطه‌ی تحمّل سنگینی شب زنده‌داری از لذّت خواب دوری کردم و با ریزش اشک فراوان، خوشی بستر را رها کردم و با قدم‌هایم راه پیمودم و با گناهم به‌سویت آمدم و پیش روی تو ایستادم و نشستم و درحال رکوع و سجده به درگاهت تضرّع و التماس‌کردم و با بیم و امید تو را خواندم و سرمست و حیران به‌سویت آمده و با دلی زار، تو را صدا زدم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص610 بحار الأنوار، ج84، ص246

5 (سجدة/ 16)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن مُعَاذِ‌بْنِ‌جَبَلٍ قَالَ بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَ رَسُولِ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی غَزْوَهًِْ تَبُوکَ وَ قَدْ أَصَابَنَا الْحَرُّ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَإِذَا رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَقْرَبُهُمْ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْبِئْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّهًَْ وَ یُبَاعِدُنِی مِنَ النَّارِ قَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ وَ إِنَّهُ لَیَسِیرٌ عَلَی مَنْ یَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ تَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ تُقِیمُ الصَّلَاهًَْ وَ تُؤَدِّی الزَّکَاهًَْ الْمَفْرُوضَهًَْ وَ تَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الصَّوْمُ جُنَّهًٌْ وَ الصَّدَقَهًُْ تُکَفِّرُ الْخَطِیئَهًَْ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَبْتَغِی وَجْهَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَهًَْ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - معاذبن‌جبل گوید: وقتی‌که همراه رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در غزوه‌ی تبوک بودیم درحالی‌که گرما روی سرِ ما می‌بارید و افراد [در اثرگرما] متفرّق شدند، به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) که از همه به من نزدیکتر بود نزدیک شدم و گفتم: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! از عملی مرا باخبر کن که مرا وارد بهشت کند و از آتش دور سازد». فرمود: «از امر بزرگی سؤال کردی و [البتّه] آسان است بر کسی‌که خدا بر او آن را آسان کرده است؛ عبادت خدا را کن و برای او چیزی را به عنوان شریک قرار مده و نماز را به پا دار و زکات واجب را بپرداز و ماه رمضان را روزه بگیر». [حضرت در ادامه] فرمود: «و اگر می‌خواهی، تو را از دروازه‌های خیر باخبر کنم»؟ گفتم: «آری، ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «روزه سپر [از آتش] است و صدقه، گناه را می‌پوشاند و شب زنده‌داریِ انسان، ذات خداوند را طلب می‌کند. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص612 بحار الأنوار، ج84، ص123/ نورالثقلین

6 (سجدة/ 16)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً أَیْ تُرْتَفَعُ جُنُوبُهُمْ عَنْ مَوَاضِعِ اضْطِجَاعِهِمْ لِصَلَاهًِْ اللَّیْلِ و هُمُ الْمُتَهَجِّدُونَ بِاللَّیْلِ الَّذِینَ یَقُومُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ لِلصَّلَاهًِْ.

 

امام باقر و امام صادق (علی‌ها السلام) - تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ [یعنی] پهلوهایشان از بستر، به منظور خواندن نماز شب، بلند می‌شود و ایشان کسانی هستند که شب زنده‌داری می‌کنند و از بسترهایشان، به قصد خواندن نماز شب، برمی‌خیزند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص612 البرهان

7 (سجدة/ 16)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ ألصّادق (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ قَالَ کَانُوا لَا یَنَامُونَ حَتَّی یُصَلُّوا الْعَتَمَهًَْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - امام هادی (علیه السلام) از پدرانش از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که درباره‌ی سخن خداوند: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ فرمود: [یعنی] تا وقتی‌که نماز عشا را نمی‌خواندند، نمی‌خوابیدند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص612 بحار الأنوار، ج73، ص184/ الأمالی للطوسی، ص294/ نورالثقلین/ البرهان

8 (سجدة/ 16)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَهًٌْ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَوْفاً فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْعَبِیدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْأَحْرَارِ وَ هِیَ أَفْضَلُ الْعِبَادَهًِْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - عبادت سه‌گونه است: گروهی خداوند عزّوجلّ را از روی ترس عبادت می‌کنند که این عبادت بردگان است و گروهی خداوند تبارک‌وتعالی را به خاطر به‌دست‌آوردن ثواب عبادت می‌کنند که این عبادت تاجران است و گروهی خداوند عزّوجلّ را از روی دوست‌داشتن او عبادت می‌کنند که این عبادت آزادگان است و این بهترین نوع عبادت است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص612 الکافی، ج2، ص84/ نورالثقلین

آیه لاتَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ [17]

 

هیچ‌کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمّی که مایه روشنی چشم‌هاست برای آن‌ها نهفته شده، به پاداش کارهایی که انجام می‌دادند.

 

1 (سجدة/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَر (علیه السلام) وَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالا قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِعَلِیٍّ (علیه السلام) یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی رَأَیْتُ فِی الْجَنَّهًِْ نَهَراً أَبْیَضَ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَشَدَّ اسْتِقَامَهًًْ مِنَ السَّهْمِ فِیهِ أَبَارِیقُ عَدَدَ النُّجُومِ عَلَی شَاطِئِهِ قِبَابُ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ الدُّرِّ الْأَبْیَضِ فَضَرَبَ جَبْرَئِیلُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَی جَانِبِهِ فَإِذَا هُوَ مِسْکَهًٌْ ذَفِرَهًٌْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِیَدِهِ إِنَّ فِی الْجَنَّهًِْ لَشَجَراً یَتَصَفَّقُ بِالتَّسْبِیحِ بِصَوْتٍ لَمْ یَسْمَعِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخَرُونَ بِمِثْلِهِ یُثْمِرُ ثَمَراً کَالرُّمَّانِ یُلْقِی الثَّمَرَهًَْ إِلَی الرَّجُلِ فَیَشُقُّهَا عَنْ سَبْعِینَ حُلَّهًًْ وَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی کَرَاسِیَّ مِنْ نُورٍ وَ هُمُ الْغُرُّ الْمُحَجَّلُونَ أَنْتَ إِمَامُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَلَی الرَّجُلِ مِنْهُمْ نَعْلَانِ شِرَاکُهُمَا مِنْ نُورٍ یُضِیءُ أَمَامَهُمْ حَیْثُ شَاءُوا مِنَ الْجَنَّهًِْ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ أَشْرَفَتْ عَلَیْهِ امْرَأَهًٌْ مِنْ فَوْقِهِ تَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ یَا عَبْدَاللَّهِ أَ مَا لَنَا مِنْکَ دَوْلَهًٌْ فَیَقُولُ مَنْ أَنْتِ فَتَقُولُ أَنَا مِنَ اللَّوَاتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّهُ لَیَجِیئُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یُسَمُّونَهُ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) روایت است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: «ای علی (علیه السلام)! زمانی‌که در شب معراج مرا به آسمان بردند در بهشت رودی را دیدم که از شیرسفیدتر و از عسل شیرین‌تر بود و از تیر مقاوم‌تر که به تعداد ستارگان، ابریق (ظرف مخصوص آب) در آن بود و بر کرانه‌ی آن گنبدهایی از یاقوت سرخ و مروارید سفید وجود داشت جبرئیل با بال‌هایش ضربه‌ای به کنار آن رود زد که ناگاه مُشک خوش‌بویی شد». آنگاه فرمود: «قسم به کسی‌که جان محمد (صلی الله علیه و آله) به دست اوست! در بهشت درختی هست که با برخورد برگ‌هایش به یکدیگر صدای تسبیح از آن برمی‌خیزد؛ با صدایی‌که اوّلین و آخرین انسان‌ها مَثَل آن را نشنیده‌اند و میوه‌هایی همچون انار می‌دهد و میوه را در دامان مؤمن می‌افکند و او میوه را از میان هفتاد زیور، جدا می‌کند و مؤمنان با چهره‌هایی نورانی و درخشان روی تخت‌هایی از نور نشسته‌اند و تو در روز قیامت پیشوای آنان هستی. هریک از آن‌ها کفش‌هایی دارندکه بند آن از نور است که در هر جا از بهشت که بخواهند جلوی [پایِ] آن‌ها را روشن می‌کند. او در همین حال است که ناگاه زنی از بالای سرش او را نگریسته و می‌گوید: «ای بنده‌ی خدا! برای ما از جانب تو دولت و سروری است (تو صاحب و سرور ما هستی)». [این بنده] می‌گوید: «تو کیستی»؟ [زن] می‌گوید: «من از پاداش‌هایی هستم که خداوند تعالی [درباره‌ی‌شان] فرموده: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ». آنگاه [رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)] فرمود: «قسم به کسی‌که جان محمّد (صلی الله علیه و آله) به دست اوست! هر روز هفتادهزار مَلَک که او را به نام خود و به نام پدرش می‌خوانند، نزد او می‌آیند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص612 بحار الأنوار، ج8، ص138/ المحاسن، ج1، ص180/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص434؛ فیه: «قال رسول الله… محمد بیده» محذوف/ فضایل الشیعهًْ، ص36/ نورالثقلین/ البرهان

2 (سجدة/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ فِی الْجَنَّهًِْ لَنَهَراً حَافَتَاهُ الْجَوَارِی فَیَرْفَعْنَ أَصْوَاتَهُنَّ بِأَلْحَانٍ وَ تَرْجِیعٍ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ مِثْلَهَا قَطُّ فَتَطْرَبُ أَهْلُ الْجَنَّهًِْ وَ إِنَّهُ لَتُشْرِفُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ الْمَرْأَهًُْ لَیْسَتْ مِنْ نِسَائِهِ مِنَ السَّجْفِ فَمَلَأَتْ قُصُورَهُ وَ مَنَازِلَهُ ضَوْءاً وَ نُوراً فَیَظُنُّ وَلِیُّ اللَّهِ أَنَّ رَبَّهُ أَشْرَفَ عَلَیْهِ أَوْ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَتِهِ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَإِذَا هُوَ بِزَوْجَهًٍْ قَدْ کَادَتْ یَذْهَبُ نُورُهَا نُورَ عَیْنَیْهِ قَالَ فَتُنَادِیهِ قَدْآنَ لَنَا أَنْ تَکُونَ لَنَا مِنْکَ دَوْلَهًٌْ قَالَ فَیَقُولُ لَهَا وَ مَنْ أَنْتِ قَالَ فَتَقُولُ أَنَا مِمَّنْ ذَکَرَ اللَّهُ فِی‌الْقُرْآنِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِی‌ها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ… ثُمَّ تُشْرِفُ عَلَیْهَا أُخْرَی أَحْسَنُ وَجْهاً وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْأُولَی فَتُنَادِیهِ فَتَقُولُ قَدْآنَ لَنَا أَنْ یَکُونَ لَنَا مِنْکَ دَوْلَهًٌْ قَالَ فَیَقُولُ لَهَا وَ مَنْ أَنْتِ فَتَقُولُ أَنَا مَنْ ذَکَرَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در بهشت، نهری وجود دارد که در دو طرفش کنیزکانی قرار دارند… آن‌ها صدای خود را به آوازها و نغمه‌هایی بلند می‌کنند که مردمان هیچ‌گاه شبیه آن را نشنیده‌اند و [با خواندن آن‌ها] بهشتیان سرمست می‌گردند. همچنین در بهشت، زنی از سراپرده بر ولیّ‌خدا رُخ می‌نماید که از همسران [بهشتیِ] او نیست و قصرها و خانه‌های او را از روشنایی و نور، آکنده می‌سازد. ولیّ‌خدا گمان می‌کند که پروردگارش یا یکی از فرشتگان بر او جلوه کرده است؛ سرش را بلند می‌کند و با زنی روبرو می‌شود که نورش، می‌خواهد روشنایی چشمان آن مؤمن را از میان ببرد. آن زن خطاب به ولیّ‌خدا می‌گوید: «وقت آن رسیده که تو بر ما سروری کنی». او خطاب به آن زن گوید: «تو کیستی»؟! پاسخ دهد: «من از پاداش‌هایی هستم که خداوند [درباره‌یشان] در قرآن فرموده: هر چه بخواهند در آنجا برای آن‌ها هست، و نزد ما نعمت‌های بیشتری است [که به فکر هیچ کس نمی‌رسد]! (ق/35) … سپس زنی دیگر بر او رُخ می‌نماید که زیباتر و خوشبوتر از آن اوّلی است و خطاب به ولیّ خدا می‌گوید: «وقت آن رسیده که تو بر ما سروری کنی». او خطاب به آن زن گوید: «تو کیستی»؟! پاسخ دهد: «من از پاداش‌هایی هستم که خداوند [در موردشان] در قرآن فرموده: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص614 بحار الأنوار، ج8، ص214/ الاختصاص، ص351؛ فیه: «ترجیح» بدل «ترجیع»

3 (سجدة/ 17)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَنَّهًًْ لَمْ یَرَهَا عَیْنٌ وَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهَا مَخْلُوقٌ یَفْتَحُهَا الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کُلَّ صَبَاحٍ فَیَقُولُ ازْدَادِی طِیباً ازْدَادِی رِیحاً فَتَقُولُ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - خداوند، بهشتی آفریده که هیچ چشمی، آن را ندیده و هیچ آفریده‌ای، از آن آگاه نشده است. پروردگار، هر بامداد، [درهای] آن بهشت را می‌گشاید و به آن می‌فرماید: «رایحه و عطرت فزونی باد»! بهشت ندا دهد: مؤمنان رستگار شدند (مؤمنون/1). و آیه‌ی: فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ به همین معنا اشاره دارد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص614 بحار الأنوار، ج8، ص199/ الزهد، ص102/ البرهان

4 (سجدة/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَدْ وَرَدَ فِی الصَّحِیحِ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَال: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَعْدَدْتُ لِعِبَادِیَ الصَّالِحِینَ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ بَلْهَ مَا أَطْلَعْتُکُمْ عَلَیْهِ اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: خدای متعال می‌فرماید: برای بندگان صالحم نعمتهایی آماده کرده‌ام که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلب کسی خطور کرده است. رها کنید آنچه که شما را [تا به حال] بر آن آگاه کرده‌ام. اگر می‌خواهید [آن نعمت‌ها را توصیف کنید] این[آیه] را بخوانید: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 نورالثقلین/ بحار الأنوار، ج8، ص92

5 (سجدة/ 17)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ الضَّحَّاکِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ ابْنَ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) مَا الَّذِی أَخْفَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنَ الْجَنَّهًِْ وَ قَدْ أَخْبَرَ عَنْ أَزْوَاجِهَا وَ عَنْ خَدَمِهَا وَ طِیبِهَا وَ شَرَابِهَا وَ ثَمَرِهَا وَ مَا ذَکَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَمْرِهَا وَ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) هِیَ جَنَّهًُْ عَدْنٍ خَلَقَهَا اللَّهُ یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ ثُمَ أَطْبَقَ عَلَیْهَا فَلَمْ یَرَهَا مَخْلُوقٌ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ حَتَّی یَدْخُلَهَا أَهْلُهَا قَالَ لَهَا عَزَّوَجَلَّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ تَکَلَّمِی فَقَالَتْ طُوبَی لِلْمُؤْمِنِینَ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ طُوبَی لِلْمُؤْمِنِینَ وَ طُوبَی لَکِ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ابن‌بابویه با سندش از مقاتل‌بن‌سلیمان نقل می‌کند که: شنیدم ضحّاک گفت: مردی از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) پرسید: «خداوند که از همسران، خادمان، عطرها، شراب‌ها و میوه‌های بهشت خبر داده و چیزهای دیگری نیز درباره‌ی ویژگی‌های بهشت یادآور شده و آن‌ها را در کتاب خویش بیان کرده چه چیزی از بهشت را باقی گذاشته که نگفته باشد»؟ ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) پاسخ داد: «آنچه گفته نشده، بهشت جاودانی است که خداوند متعال، آن را در روز جمعه آفرید و سپس آن را از نگاه‌ها پنهان نگه داشت. پس هیچ‌یک از موجودات آسمان‌ها و زمین، بر آن نظر نمی‌افکنند تا آنکه اهل بهشت وارد آن شوند. خداوند عزّوجلّ سه بار به آن بهشت فرمود: «سخن بگو». بهشت عرض کرد: «خوشا به حال مؤمنان»! خداوند عزّوجلّ نیز فرمود: «خوشا به حال مؤمنان و خوشا به حال توای بهشت»! ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 بحار الأنوار، ج64، ص290/ البرهان

6 (سجدة/ 17)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً حَتَّی یُشْبِعَهُ لَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ مَا لَهُ مِنَ الْأَجْرِ فِی الْآخِرَهًِْ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین.

 

امام صادق (علیه السلام) - هرکس مؤمنی را سیر گرداند، هیچ‌کس از پاداش و ثواب او در قیامت جز پروردگارِ جهانیان آگاه نیست، نه فرشته‌ای مقرّب و نه پیامبری مرسَل.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 الکافی، ج2، ص201/ نورالثقلین

7 (سجدة/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَلَا مَنْ کَانَ فِیهِ سِتُّ خِصَالٍ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ مَنْ صَدَقَ حَدِیثُهُ وَ أَنْجَزَ مَوْعُودَهُ وَ أَدَّی أَمَانَتَهُ وَ بَرَّ وَالِدَیْهِ وَ وَصَلَ رَحِمَهُ وَ اسْتَغْفَرَ مِنْ ذَنْبِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عباس (رحمة الله علیه) گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هرکسی‌که شش خصلت در او باشد، از مؤمنان است. [این شش خصلت، عبارت است از:] اینکه راستگو باشد، به وعده‌اش عمل کند، امانت نزد خود را [به صاحبش] بازگرداند، به پدر و مادرش نیکی ورزد، صله‌ی رحم انجام دهد و از گناهش استغفار نماید، پس [چنین شخصی] مؤمن است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 بحار الأنوار، ج64، ص291/ البرهان

8 (سجدة/ 17)

الصّادق (علیه السلام) - مَا مِنْ حَسَنَهًٍْ یَعْمَلُهَا الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهَا ثَوَابٌ مُبِینٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاهًَْ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 القمی، ج2، ص168/ مستدرک الوسایل، ج6، ص333/ نورالثقلین

آیه أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لایَسْتَوُونَ [18]

 

آیا کسی‌که باایمان بوده همچون کسی است که فاسق بوده؟! [نه، هرگز] آن‌ها برابر نیستند.

 

1 (سجدة/ 18)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ إِنَّمَا هَلَکَ النَّاسُ حِینَ سَاوَوْا بَیْنَ أَئِمَّهًِْ الْهُدَی وَ بَیْنَ أَئِمَّهًِْ الْکُفْرِ وَ قَالُوا إِنَّ الطَّاعَهًَْ مَفْرُوضَهًٌْ لِکُلِّ مَنْ قَامَ مَقَامَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) بَرّاً کَانَ أَوْ فَاجِراً فَأْتُوا مِنْ قِبَلِ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُون فَقَالَ فِیمَنْ سَمَّوْهُمْ مِنْ أَئِمَّهًِْ الْکُفْرِ بِأَسْمَاءِ أَئِمَّهًِْ الْهُدَی (علیهم السلام) مِمَّنْ غَصَبَ أَهْلَ الْحَقِّ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ فِیمَنْ أَعَانَ أَئِمَّهًَْ الضَّلَالِ عَلَی ظُلْمِهِمْ إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَأَخْبَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِعَظِیمِ افْتِرَائِهِمْ عَلَی جُمْلَهًِْ أَهْلِ الْإِیمَانِ بِقَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللهِ وَ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللهِ وَ بِقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ وَ بِقَوْلِهِ تَعَالَی أَفَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ هُوَ أَعْمی فَبَیَّنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فِی کَثِیرٍ مِنْ آیَاتِ الْقُرْآن.

 

امام علی (علیه السلام) - مردم هنگامی هلاک شدند که پیشوایان هدایتگر و پیشوایان کفر [و گمراهی] را یکسان دانستند و گفتند: «هرکس‌که در جای رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نشست اطاعتش واجب می‌باشد؛ خواه نیکوکار و یا بدکار باشد و از همین جا هلاک شدند». خداوند متعال فرموده است: آیا با تسلیم‌شدگان چون مجرمان رفتار می‌کنیم؟ شما را چه می‌شود؟ چه‌سان داوری می‌کنید؟ (قلم/3635) … و درباره‌ی کسانی‌که رهبران کفر را رهبران راستین می‌دانند، همانان که حقّ پیشوایانِ راستین که خداوند بر ایشان قرار داده است را غصب نمودند، و درباره‌ی کسانی که پیشوایان گمراهی را بر ظلم و فسادشان یاری می‌کنند، فرمود: این‌ها فقط نام‌هایی است که شما و پدرانتان بر آن‌ها گذاشته‌اید، و هرگز خداوند دلیل و حجتی بر آن نازل نکرده است. (نجم/23) پس خداوند متعال ایشان را از دروغ بزرگی که به تمامی اهل ایمان گفته‌اند، آگاه ساخته و فرمود: تنها کسانی دروغ می‌بافند که به آیات خدا ایمان ندارند. (نحل/105) و فرمود: و کیست گمراه‌تر از آن کس که بی‌آنکه راهنمایی از خدا خواهد، از پی هوای نفس خویش رود؟ (قصص/50) و [در جای دیگر] فرمود: آیا کسی‌که مؤمن است مانند کسی است که فاسق باشد؟ مؤمن و فاسق هرگز با هم مساوی نیستند. و [در آیه‌ای دیگر] فرمود: آیا آن کس که از جانب پروردگار خویش دلیلی روشن دارد (هود/17) و همانند کسی است که نابیناست؟ (رعد/19) و [این‌چنین] خداوند متعال [مرزِ] بین حقّ و باطل را در آیات بسیاری از قرآن روشن‌کرده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص616 بحار الأنوار، ج66، ص82/ بحار الأنوار، ج90، ص57

2 (سجدة/ 18)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌سَالِمٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ أُنَاساً تَکَلَّمُوا فِی هَذَا الْقُرْآنِ بِغَیْرِ عِلْم… نَزَلَ بِالْمَدِینَهًِْ وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مَا کَانَ مُقِیماً عَلَی الْفِرْیَهًِْ مِنْ أَنْ یُسَمَّی بِالْإِیمَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.

 

امام باقر (علیه السلام) - محمّدبن‌سالم از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند: همانا گروهی از مردم درباره‌ی قرآن بدون هیچ دانشی صحبت می‌کنند… و خداوند این آیه را در مدینه نازل فرمود: و کسانی‌که زنان پاکدامن را به زنا متهم‌کنند و سپس چهار گواه نیاورند هشتاد تازیانه به آن‌ها بزنید و گواهی آن‌ها را هرگز نپذیرید و آنان فاسق‌اند* جز کسانی‌که پس از آن بازگردند و اصلاح شوند زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. (نور/54) بر اساس این آیه، خداوند چنین کسی را تا زمانی‌که به این تهمت‌زدن ادامه دهد [و از این کار توبه نکند] از نامیده‌شدن به ایمان دور داشته است، خدای عزّوجلّ فرموده است: أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص618 الکافی، ج2، ص31/ وسایل الشیعهًْ، ج1، ص34/ بحار الأنوار، ج66، ص89/ نورالثقلین

مصداق

1 (سجدة/ 18)

العسکری (علیه السلام) - ذَکَرَ أَنَّهُ (علیه السلام) زَارَ بِهَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِین (علیه السلام) فِی یَوْمِ الْغَدِیر فهی… أَنْتَ الْقَاسِمُ بِالسَّوِیَّهًِْ وَ الْعَادِلُ فِی الرَّعِیَّهًِْ وَ الْعَالِمُ بِحُدُودِ اللَّهِ مِنْ جَمِیعِ الْبَرِیَّهًِْ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَ عَمَّا أَوْلَاکَ مِنْ فَضْلِهِ بِقَوْلِهِ أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

 

امام عسکری (علیه السلام) - از امام عسکری (علیه السلام) روایت است: امام هادی (علیه السلام) با این [زیارت] امیرالمؤمنین (علیه السلام) را در روز غدیر زیارت کرد و آن این است: «… تو کسی هستی که [بیت‌المال را] مساوی قسمت کردی و با مردمت عادل بودی و از همه‌ی موجودات نسبت به حدود [و احکام] خداوند داناتر بودی و خداوند متعال از فضیلتی که به تو عنایت نموده با گفتارش چنین خبر داد: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ* أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص618 بحار الأنوار، ج97، ص364

2 (سجدة/ 18)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَال إِنَّ الْوَلِیدَ‌بْنَ‌عُقْبَهًَْ بْنِ أَبِی‌مُعَیْطٍ قَالَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَا أَبْسَطُ مِنْکَ لِسَاناً وَ أَحَدُّ مِنْکَ سِنَاناً وَ أَمْلَأُ مِنْکَ حَشْواً لِلْکَتِیبَهًِْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) اسْکُتْ یَا فَاسِقُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.

 

امام علی (علیه السلام) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: ولیدبن‌عقبهًْ‌بن‌ابی‌معیط به علی (علیه السلام) گفت: «من، زبان ساده‌تر و گویاتری از تو دارم و برّندگی نیزه من از تو بیشتر است و یار و پشتیبان بیشتری در اختیار دارم». علی (علیه السلام) به او فرمود: «خاموش باش، ای فاسق»! و این‌گونه بود که خداوند عزّوجلّ آیه: أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَّا یَسْتَوُونَ را نازل فرمود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص618 بحار الأنوار، ج23، ص382/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص435؛ فیه: «انشط» بدل «أبسط» / فرات الکوفی، ص328/ الجمل، ص217/ البرهان/ نورالثقلین

3 (سجدة/ 18)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَال ذَکَرَ وَلِیدُبْنُ‌عُقْبَهًَْ عَلِیّاً (علیه السلام) عِنْدَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) بِمَا یَکْرَهُ فَقَالَ أَنَا أَحَدُّ مِنْهُ سِنَاناً وَ أَمْلَأُ لِلْکَتِیبَهًِْ غَنَاءً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عباس (رحمة الله علیه) گوید: ولیدبن‌عقبه نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را به بدی (آنچه پیامبر (صلی الله علیه و آله) دوست نداشت) یاد کرد و گفت: «نیزه‌ی من از نیزه‌ی او تیزتر است و یار و پشتیبان بیشتری در اختیار دارم». پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لایَسْتَوُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص618 بحار الأنوار، ج35، ص337

4 (سجدة/ 18)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ‌بْنَِبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ الْوَلِیدِبْنِ‌عُقْبَهًَْ أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - این آیه درباره‌ی علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) و ولیدبن‌عقبه نازل‌شده‌است: أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لایَسْتَوُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620 بحار الأنوار، ج31، ص154/ شواهدالتنزیل، ج1، ص577

5 (سجدة/ 18)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَفَمَنْ‌کانَ مُؤْمِناً یَعْنِی عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام)؛ کَمَنْ‌کانَ فاسِقاً یَعْنِی الْوَلِیدَبْنَ‌عُقْبَهًَْ بْنِ أَبِی‌مُعَیْطٍ لَعَنَهُ اللَّهُ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ نَزَلَتْ فِی الْوَلِیدِ‌بْنِ‌عُقْبَهًَْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - [منظور از] أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً، علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است و کَمَنْ‌کانَ فاسِقاً ولیدبن‌عقبۀبن‌ابی‌معیط است که خدا لعنتش کند لا یَسْتَوُونَ [یعنی] این‌دو نزد خدا مساوی نیستند. و أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ؛ در شأن علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نازل‌شد و آیه: وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ؛ در شأن ولیدبن‌عقبه نازل شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620 بحار الأنوار، ج22، ص129/ بحار الأنوار، ج35، ص349/ فرات الکوفی، ص327؛ فیه: «أبی معیط… الولیدبن عقبه» محذوف/ شواهدالتنزیل، ج1، ص572؛ فیه: «أبی معیط… الولید بن عقبه» محذوف

6 (سجدة/ 18)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ قَالَ أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) کَمَنْ کانَ فاسِقاً یَعْنِی مُنَافِقاً الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَهًَْ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ فِی الطَّاعَهًِْ وَ الثَّوَابِ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ.

 

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً، علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است کَمَنْ‌کانَ فاسِقاً مراد از فاسق، منافق است که همان ولیدبن‌عقبه می‌باشد. لا یَسْتَوُونَ [یعنی] این‌دو نزد خدا در فرمانبرداری [در دنیا] و پاداش [در آخرت] مساوی نیستند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620 بحار الأنوار، ج35، ص349/ فرات الکوفی، ص327

7 (سجدة/ 18)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌ذَرٍّ (رحمة الله علیه): أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ عُثْمَانَ وَ طَلْحَهًَْ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَبْدَ‌الرَّحْمَنِ‌بْنَ‌عَوْفٍ وَ سَعْدَ‌بْنَ‌أَبِی‌وَقَّاصٍ أَمَرَهُمْ عُمَرُ‌بْنُ‌الْخَطَّابِ أَنْ یَدْخُلُوا بَیْتاً… قَالَ لَهُمْ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَسْمَعُوا مِنِّی مَا أَقُولُ لَکُمْ، فَإِنْ یَکُنْ حَقّاً فَاقْبَلُوهُ وَ إِنْ یَکُنْ بَاطِلًا فَأَنْکِرُوهُ. قَالُوا قُلْ. قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ… فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ… إِلَی آخِرِ مَا اقْتَصَّ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ خَبَرِ الْمُؤْمِنِینَ، غَیْرِی. قَالُوا لا.

 

امام علی (علیه السلام) - ابوذر (رحمة الله علیه) نقل می‌کند: عمربن‌خطّاب به علیّ (علیه السلام)، عثمان، طلحه، زبیر، عبدالرّحمان‌بن‌عوف و سعدبن‌ابی‌وقّاص دستور داد وارد خانه‌ای شوند [و از میان خود، خلیفه‌ی بعدی را انتخاب کنند]… علیّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) به آن‌ها فرمود: «دوست دارم آنچه را که می‌گویم گوش فرادهید. اگر سخنم حق بود بپذیرید و اگر باطل بود نپذیرید». گفتند: «بگو». فرمود: «شما را به خدا سوگند… کسی جز من در میان شما هست که خداوند این آیه را درباره‌ی او فرو فرستاده باشد: أَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لایَسْتَوُونَ عنداللهِ؛ و [همچنین] دیگر آیاتی که خداوند درباره‌ی مؤمنان بیان فرموده است»؟ عرض‌کردند: «نه»! .

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620 بحار الأنوار، ج31، ص377/ إرشادالقلوب، ج2، ص262/ الأمالی للطوسی، ص551

8 (سجدة/ 18)

امام حسن (علیه السلام) - در کتاب الإحتجاج از امام حسن (علیه السلام) حدیثی طولانی ذکر شده که در بخشی از آن آمده است: امام (علیه السلام) فرمود: ای ولیدبن‌عقبه! به خدا سوگند تو را از اینکه با پدرم (علیه السلام) دشمنی می‌ورزی، سرزنش نمی‌کنم؛ چراکه او تو را به خاطر شرب خمر، هشتاد ضربه تازیانه زده و پدرت را در جنگ بدر، با دست خود گرفته و گردن زده است؛ همچنین [تو را سرزنش نمی‌کنم] که چگونه به او دشنام می‌دهی، چراکه خداوند در ده آیه از آیات قرآن، او را مؤمن و تو را فاسق نامیده است که از جمله‌ی آن‌هاست آیه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد تحقیق کنید، مباد از روی نادانی به مردمی آسیب برسانید، آنگاه از کاری که کرده‌اید پشیمان شوید. (حجرات/6).

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620

آیه أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنّاتُ الْمَأْوی نُزُلاً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ [19]

 

امّا کسانی‌که ایمان آوردند وکارهای شایسته انجام دادند، باغ‌های جاویدان بهشتی از آن آن‌ها خواهد بود، این وسیله‌ی پذیرایی [خداوند] از آن‌هاست به پاداش آنچه انجام می‌دادند.

 

1 (سجدة/ 19)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ نَزَلَتْ فِی الْوَلِیدِبْنِ‌عُقْبَهًَْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - آیه‌ی و أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ؛ در شأن علی‌بن‌ابیطالب (علیه السلام) نازل‌شد و آیه‌ی وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ؛ در شأن ولیدبن‌عقبه نازل شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص620 بحار الأنوار، ج22، ص129/ فرات الکوفی، ص327

2 (سجدة/ 19)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ فَهُوَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).

 

امام باقر (علیه السلام) - و أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ؛ او همان علیّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص622 بحار الأنوار، ج35، ص337/ القمی، ج2، ص170/ المناقب، ج2، ص10

3 (سجدة/ 19)

الباقر (علیه السلام) - أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الْآیَهًَْ أُنْزِلَتْ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا أُنْزِلَتْ فِی الْوَلِیدِ.

 

امام باقر (علیه السلام) - آیه: و أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ… در شأن علیّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نازل‌شد و آیه: وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا… در شأن ولیدبن‌عقبه نازل شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص622 بحار الأنوار، ج38، ص234

آیه وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِی‌ها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ [20]

 

و امّا کسانی‌که از اطاعت خدا سرباز زدند، جایگاه همیشگی آن‌ها آتش است؛ هرزمان بخواهند از آن خارج شوند، آن‌ها را به آن باز می‌گردانند و به آنان گفته می‌شود: «بچشید عذاب آتشی را که تکذیب‌می‌کردید!»

 

1 (سجدة/ 20)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِی‌ها قَالَ إِنَّ جَهَنَّمَ إِذَا دَخَلُوهَا هَوَوْا فِیهَا مَسِیرَهًَْ سَبْعِینَ عَاماً فَإِذَا بَلَغُوا أَسْفَلَهَا زَفَرَتْ بِهِمْ جَهَنَّمُ فَإِذَا بَلَغُوا أَعْلَاهَا قُمِعُوا بِمَقَامِعِ الْحَدِیدِ فَهَذِهِ حَالُهُمْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - کُلَّمَا أَرَادُوا أَن یَخْرُجُوا مِنْهَا [یعنی] از غم، أُعِیدُوا فِیها. هنگامی‌که فاسقان وارد جهنّم می‌شوند، به درون آن می‌افتند که پیمودنش هفتاد سال طول می‌کشد و هنگامی‌که به قعر آن می‌رسند، جهنّم با خروش خود آنان را از آنجا به بالا پرتاب می‌کند و چون به بالای آن می‌رسند، با عمودهای آهنین بر آنان کوفته می‌شود [و دوباره به درون جهنّم می‌افتند]. پس پیوسته حال آنان، این‌گونه است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص622 بحار الأنوار، ج8، ص292/ القمی، ج2، ص170/ نورالثقلین/ البرهان

ولایت

1 (سجدة/ 20)

الصّادق (علیه السلام) - معانی‌الأخبار بِالْإِسْنَادِ إِلَی الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهًَْ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّهًِْ بَعْدَهُمْ (علیهم السلام) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی قِصَّهًِْ آدَمَ (علیه السلام) وَ حَوَّاءَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَا رَبَّنَا فَأَرِنَا ظَالِمِیهِمْ فِی نَارِکَ حَتَّی نَرَاهَا کَمَا رَأَیْنَا مَنْزِلَتَهُمْ فِی جَنَّتِکَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی النَّارَ فَأَبْرَزَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ أَلْوَانِ النَّکَالِ وَ الْعَذَابِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَکَانُ الظَّالِمِینَ لَهُمُ الْمُدَّعِینَ لِمَنْزِلَتِهِمْ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْهَا کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها.

 

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خداوند ارواح را دوهزار سال پیش از بدن‌ها آفرید و بلندمرتبه‌ترین و شریف‌ترین آن‌ها را ارواح محمّد (صلی الله علیه و آله)، علی (علیه السلام)، فاطمه (سلام الله علیها)، حسن، حسین (علی‌ها السلام) و امامان (علیهم السلام) بعد از آن‌ها قرار داد» و [امام (علیه السلام)] سخن را به داستان آدم (علیه السلام) و حوا (سلام الله علیها) سوق داد تا اینکه فرمود: «آن دو گفتند: «ظلم‌کنندگان به آن‌ها (محمد (صلی الله علیه و آله) و آل‌محمد (علیهم السلام) ) را در آتشت نشانمان ده؛ همان‌گونه که جایگاه آن‌ها (محمد (صلی الله علیه و آله) و آل‌محمد (علیهم السلام) ) را در بهشتت نشانمان دادی». و خداوند تبارک‌وتعالی به آتش فرمان‌داد و آتش هر آنچه از عقوبت‌ها و عذاب‌های گوناگون که در او بود آشکار کرد و خداوند عزّوجلّ فرمود: جایگاه ظلم‌کنندگان به آن‌ها که ادّعای مقام و منزلت آن‌ها را دارند در پست‌ترین جای جهنّم است، کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص622 بحار الأنوار، ج8، ص308/ بحار الأنوار، ج11، ص172/ بحار الأنوار، ج26، ص320

شرابخوار

1 (سجدة/ 20)

الرّسول (علیه السلام) - الْعَبْدُ إِذَا شَرِبَ شَرْبَهًًْ مِنَ الْخَمْرِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِخَمْسَهًِْ أَشْیَاءَ الْأَوَّلُ قَسَاوَهًُْ قَلْبِهِ وَ الثَّانِی تَبَرَّأَ مِنْهُ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ جَمِیعُ الْمَلَائِکَهًِْ وَ الثَّالِثُ تَبَرَّأَ مِنْهُ جَمِیعُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) وَ الرَّابِعُ تَبَرَّأَ مِنْهُ الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ الْخَامِسُ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا
 فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِی‌ها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُون.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - وقتی‌که بنده یک جرعه شراب بنوشد خداوند او را به پنج چیز مبتلا می‌کند: اوّل سنگدل‌شدن، دوّم اینکه جبرئیل (علیه السلام) و میکائیل (علیه السلام) و اسرافیل (علیه السلام) و تمامی فرشتگان از او بیزاری می‌جویند، سوّم اینکه همه‌ی پیامبران و امامان (علیهم السلام) از او بیزاری می‌جویند، چهارم اینکه خداوندِ جبّار جلّ‌جلاله از او بیزاری می‌جوید و پنجمین کیفرش این کلام خداوند است [که فرمود]: وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِی‌ها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص622 مستدرک الوسایل، ج17، ص47/ بحار الأنوار، ج76، ص149/ جامع الأخبار، ص150

آیه وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ [21]

 

به آنان از عذاب نزدیک [دنیا] پیش از عذاب بزرگ [آخرت] می‌چشانیم، شاید بازگردند.

 

1 (سجدة/ 21)

الصّادق (علیه السلام) - ابن‌بابویه مرسلا عن الصادق (علیه السلام): قال الصّادق (علیه السلام) فِی مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ إِنَّ هَذَا فِرَاقُ الْأَحِبَّهًِْ فِی دَارِ الدُّنْیَا لِیَسْتَدِلُّوا بِهِ عَلَی فِرَاقِ الْمَوْتَی فَلِذَلِکَ یَعْقُوبُ تَأَسَّفَ عَلَی یُوسُفَ مِنْ خَوْفِ فِرَاقِ غَیْرِهِ فَذَکَرَ یُوسُفَ لِذَلِک.

 

امام صادق (علیه السلام) - ابن‌بابویه در حدیثی مرسل از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که: ایشان در معنی سخن خداوند: وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ فرمود: این عذاب نزدیک، همان فراق یاران در دنیاست تا به‌وسیله‌ی آن، متوجّه فراق مولایشان (خدا) بشوند؛ به همین دلیل، افسوس‌خوردنِ یعقوب (علیه السلام) [بر فراق] یوسف (علیه السلام) از ترس فراق خدا بود و به همین‌خاطر یوسف (علیه السلام) را یاد می‌کرد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 بحار الأنوار، ج12، ص277/ علل الشرایع، ج1، ص50/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص180

2 (سجدة/ 21)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ قَالَ الْأَدْنَی غَلَاءُ السِّعْرِ وَ الْأَکْبَرُ الْمَهْدِیُّ بِالسَّیْفِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل‌بن‌عمر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی سخن خدای تبارک‌وتعالی وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَی دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ؛ پرسیدم. حضرت فرمود: «منظور از الْعَذَابِ الْأَدْنَی، گرانی قیمت‌ها و منظور از الْعَذَابُِ الْأَکْبَر، [قیامِ] حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با شمشیر است (که با آن، ستمکاران به کیفر و عذاب اعمال خود می‌رسند).

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 بحار الأنوار، ج51، ص59/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص437/ الصراط المستقیم، ج2، ص262/ البرهان

3 (سجدة/ 21)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ أمَّا قُوِلُهُ وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَی قَالَ الْعَذَابُ الْأَدْنَی عَذَابُ الرَّجْعَهًِْ بِالسَّیْفِ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ أَیْ یَرْجِعُونَ فِی الرَّجْعَهًِْ حَتَّی یُعَذَّبُوا.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و امّا الْعَذَابُ الْأَدْنَی در این سخن خداوند: وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَی [یعنی] عذاب‌شدن، در زمان رجعت به‌وسیله‌ی شمشیر و معنی [این] سخن خداوند: لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ [یعنی] آنان در زمان رجعت، بازمی‌گردند تا عذاب شوند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 بحار الأنوار، ج53، ص56/ القمی، ج2، ص170/ البرهان

4 (سجدة/ 21)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَال الْعَذَابُ الْأَدْنَی دَابَّهًُْ الْأَرْضِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - منظور از الْعَذَابُ الْأَدْنَی، دابّهًْ الأرض (جنبنده‌ی زمین) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 بحار الأنوار، ج53، ص114/ نورالثقلین/ البرهان

5 (سجدة/ 21)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - الْعَاقِلُ یَحْسَبُ نَفْسَهُ قَدْ مَاتَ وَ یَسْأَلُ اللَّهَ الرَّجْعَهًَْ لِیَتُوبَ وَ یُقْلِعَ وَ یُصْلِحَ فَأَجَابَهُ اللَّهُ فَیَجِدُّ وَ یَجْتَهِدُ وَ جَاءَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ وَ قَالَ الْمَصَائِبُ فِی الْمَالِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ النَّفْسِ دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ وَ الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ عَذَابُ جَهَنَّم.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - انسان عاقل چنین می‌پندارد که گویا مرده است و از خدا درخواست می‌کند او را به دنیا بازگرداند تا توبه کند و گناه را رها کرده و کار شایسته انجام دهد. و خدای متعال نیز با درخواستش موافقت کرده [و او را به دنیا بازگردانده] است. پس [تا در این دنیاست، در انجام عمل صالح و ترک گناه] جدّیّت و کوشش بیشتری می‌کند. وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ [منظور از الْعَذابِ الْأَدْنی] رنج و اندوه در [از دست دادنِ] مال، اهل و عیال، فرزند و جان است که پیش از عذاب اکبر است و [مراد از] عذاب اکبر، عذاب جهنّم می‌باشد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 إرشادالقلوب، ج1، ص46

رجعت

1 (سجدة/ 21)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ… یَا مَوْلَایَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِکُمْ مَنْ لَا یَقُولُ بِرَجْعَتِکُمْ فَقَالَ (علیه السلام) إِنَّمَا سَمِعُوا قَوْلَ جَدِّنَا رَسُولِ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ نَحْنُ سَائِرَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) نَقُولُ وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ قَالَ ألصّادق (علیه السلام) الْعَذَابُ الْأَدْنَی عَذَابُ الرَّجْعَهًِْ وَ الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ عَذَابُ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ الَّذِی تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلهِ الْواحِدِ الْقَهَّار.

 

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل‌بن‌عمر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مولای من! بعضی از شیعیان شما عقیده به رجعت شما ندارند»! فرمود: «آیا آن‌ها سخن جدّ ما پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) و گفته‌ی ما ائمّه (علیهم السلام) را نشنیده‌اند که می‌گوییم: وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ [منظور از] عذاب نزدیک‌تر، عذاب [در دوران] رجعت آل‌محمد (صلی الله علیه و آله) و عذاب بزرگتر عذاب روز قیامت است که [خدا در موردش می‌فرماید]: آن روز که زمین به زمینی جز این بدل شود و آسمان‌ها به آسمانی دیگر، و همه در پیشگاه خدای واحد قهار حاضر آیند (ابراهیم/48)».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص624 بحار الأنوار، ج53، ص24

2 (سجدة/ 21)

الصّادق (علیه السلام) - الْعَذَابُ الْأَدْنَی دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ الرَّجْعَهًُْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - [مراد از عذاب نزدیک‌تر در آیه:] الْعَذَابُ الْأَدْنَی دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ، [عذاب در دورانِ] رجعت است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص626 بحار الأنوار، ج53، ص114

3 (سجدة/ 21)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ جَابِرِ‌بْنِ‌یَزِیدَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: مَا فِی هَذِهِ الْأُمَّهًِْ أَحَدٌ بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ إِلَّا وَ یُنْشَرُ أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیُنْشَرُونَ إِلَی قُرَّهًِْ أَعْیُنِهِمْ وَ أَمَّا الْفُجَّارُ فَیُنْشَرُونَ إِلَی خِزْیِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ أَ لَمْ تَسْمَعْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ وَ قَوْلَهُ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ یَعْنِی بِذَلِکَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) قِیَامَهُ فِی الرَّجْعَهًِْ یُنْذِرُ فِیهَا وَ قَوْلَهُ إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذِیراً لِلْبَشَرِ یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) نَذِیرٌ لِلْبَشَرِ فِی الرَّجْعَهًِْ وَ قَوْلَهُ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ قَالَ یُظْهِرُهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الرَّجْعَهًِْ وَ قَوْلَهُ حَتَّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِیدٍ هُوَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) إِذَا رَجَعَ فِی الرَّجْعَهًْ.

 

امام باقر (علیه السلام) - جابربن‌یزید گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هیچ شخص نیکوکار و بدکار در این امّت نیست مگر اینکه برانگیخته می‌شود [البته] مؤمنان به‌سوی روشنی چشمانشان و بدکاران به‌سوی خواریشان که از جانب خداست، برانگیخته می‌شوند. آیا نشنیده‌ای که خداوند متعال می‌فرماید: وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ و [آیا نشنیده‌ای] این قولش را: ای در بستر خواب آرمیده برخیز و انذارکن! (مدّثر/21) که از این آیه برخاستن محمّد (صلی الله علیه و آله) و انذار او در رجعت را قصد کرده است و [آیا نشنیده‌ای] این کلام او را: او کسی است که رسول (صلی الله علیه و آله) خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا او را بر همه‌ی ادیان غالب سازد، هرچند مشرکان کراهت داشته‌باشند (توبه/33) خداوند در رجعت او را غالب می‌سازد. و [آیا نشنیده‌ای] این کلام او را: تا آن گاه که دری از عذاب سخت به روی آن‌ها بگشاییم. (مؤمنون/77) که [مراد از عذاب شدید برای کسانی‌که به آخرت ایمان ندارند] همان علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است؛ آن هنگام که در دوران رجعت، [به دنیا] بازگردد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص626 بحار الأنوار، ج53، ص64

4 (سجدة/ 21)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَالَ عَلِیُّ‌بن‌ابرَاهِیم (رحمة الله علیه) فِی قَوْلِهِ أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ قَالَ الأرْضُ الْخَرَابُ وَ هُوَ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللهُ فِی الرَّجْعَهًِْ وَ الْقَائِم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَلَمَّا أَخبَرَهُمْ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) بِخَبَرِ الرَّجْعَهًِْ قَالُوا مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ هَذِهِ مَعْطُوفَهًٌْ عَلَی قَوْلِهِ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ فقالوا مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَقَالَ اللهُ قُلْ لهم یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ؛ [منظور،] زمین ویران شده است و این مَثَلی است که خداوند درباره‌ی رجعت و قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) زده است. وقتی‌که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) خبر رجعت را به آن مشرکان داد، گفتند: اگر راست می‌گویید، این پیروزی چه وقت خواهد بود؟ (سجده/28) و این آیه عطف شده بر آیه‌ی: وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ و [چون آن آیه نازل شد، مشرکان گفتند: اگر راست می‌گویید، این پیروزی چه وقت خواهد بود؟ و خداوند [در جوابشان] فرمود: بگو: در روز پیروزی، ایمان آوردن کافران سودشان ندهد، و مهلتشان ندهند. (سجده/29) ای محمد (صلی الله علیه و آله)! [از آن‌ها روی بگردان] و منتظر باش، که آن‌ها نیز در انتظارند. (سجده/30) ]

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص626 القمی، ج2، ص171

آیه وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ [22]

 

چه کسی ستمکارتر است از آن کس که آیات پروردگارش به او یادآوری شده، سپس او از آن اعراض‌کرده است؟! به یقین ما از مجرمان انتقام خواهیم‌گرفت.

 

آیه وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَلاتَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ [23]

 

و ما به موسی کتاب آسمانی دادیم؛ و شک نداشته باش که او آن را دریافت داشت؛ و ما آن را وسیله هدایت بنی‌اسرائیل قرار دادیم.

 

1 (سجدة/ 23)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - رَأَیْتُ لَیْلَهًَْ أُسْرِیَ بِی مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ (علیه السلام) رَجُلًا آدَمَ طُوَالًا جَعْداً کَأَنَّهُ مِنْ رِجَالِ شَبْوَهًْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در شب معراج، موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) را دیدم مانند مردی قد بلند دارای موهای مجعّد گویا از مردان [قبیله‌ی] شنوءة (یکی از قبائل سرزمین یمن) بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص628 بحار الأنوار، ج13، ص3/ نورالثقلین؛ «شنوءهًْ» بدل «شبوهًْ»

آیه وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ [24]

 

و از آنان پیشوایانی قراردادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می‌کردند؛ چون شکیبایی‌نمودند، و به آیات ما یقین داشتند.

 

و از آنان پیشوایانی قراردادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می‌کردند

1 -1 (سجدة/ 24)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ طَلْحَهًَْ‌بْنِ‌زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ (علیه السلام) قَال الْأَئِمَّهًُْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِمَامَانِ قَالَ اللَّهُ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَابِأَمْرِ النَّاسِ یُقَدِّمُونَ أَمْرَ اللَّهِ قَبْلَ أَمْرِهِمْ وَ حُکْمَ اللَّهِ قَبْلَ حُکْمِهِمْ قَالَ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ یُقَدِّمُونَ أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللَّهِ وَ حُکْمَهُمْ قَبْلَ حُکْمِ اللَّهِ وَ یَأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ خِلَافاً لِمَا فِی کِتَابِ اللَّهِ.

 

امام باقر (علیه السلام) - پیشوایان، در کتاب خداوند، دو دسته‌اند؛ [پیشوایان عادل و پیشوایان ظالم]. خداوند فرمود: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا؛ [که این امامان] مردم را به امر خدا و نه به امر مردم هدایت می‌کنند و امر خداوند را بر امر مردم و حکم خداوند را بر حکم آنان مقدّم می‌دارند. و فرمود: و آنان را از آن‌گونه پیشوایانی ساختیم که مردم را به آتش دعوت می‌کنند (قصص/41)؛ این است که آنان، امر مردم را بر امر خداوند و حکم آنان را بر حکم او مقدّم می‌شمارند و بر خلاف دستوراتی که در کتاب خداوند آمده، به خواسته‌ها و امیال خود عمل‌می‌کنند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص628 بحار الأنوار، ج24، ص155/ نورالثقلین؛ فیه: «قال و جعلناهم… قی کتاب الله» محذوف/ القمی، ج2، ص170/ البرهان

1 -2 (سجدة/ 24)

الباقر (علیه السلام) - نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فِی وُلْدِ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) خَاصَّهًًْ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ.

 

امام باقر (علیه السلام) - [آیه‌ی] وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ؛ فقط در شأن نسل فاطمه (سلام الله علیها) نازل شده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص628 بحار الأنوار، ج24، ص158/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص437/ فرات الکوفی، ص329/ شواهدالتنزیل، ج1، ص583/ البرهان

1 -3 (سجدة/ 24)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - لَنْ یُؤْمِنَ بِاللَّهِ إِلَّا مَنْ آمَنَ بِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ حُجَجِهِ فِی أَرْضِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ یُطِعِ ألرّسول فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَا کَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِیَجْعَلَ لِجَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِمَاماً فِی جَسَدِهِ یَنْفِی عَنْهَا الشُّکُوکَ وَ یُثْبِتُ لَهَا الْیَقِینَ وَ هُوَ الْقَلْبُ وَ یُهْمِلُ ذَلِکَ فِی الْحُجَجِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ وَ قَالَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ قَالَ تَعَالَی أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا.

 

امام علی (علیه السلام) - کسی به خداوند ایمان نمی‌آورد مگر اینکه به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) و حجّت‌های او در زمین ایمان بیاورد؛ خداوند می‌فرماید: هرکس از رسول اطاعت کند از خداوند هم اطاعت کرده است. (نساء/80) این طور نیست که خداوند در میان اعضا و جوارح آدمیان، قلب را به منزله‌ی رهبر و امامی قرار دهد که شک و شبهه را از آن‌ها دور کرده و آن‌ها را به یقین ثابت برساند ولی درباره‌ی حجّت‌های خود این‌کار را انجام ندهد. در قرآن مجید فرمود: حجت بالغه در نزد خداوند است، اگر بخواهد همه‌ی شما را هدایت می‌کند. (انعام/ 149) و [در جای دیگر] فرمود: خداوند پیامبران را فرستاد تا برای مردم بر خدا حجتی نباشد. (نساء/165) و فرمود: برای اینکه مردم نگویند چرا برای ما مژده‌دهنده و ترساننده‌ای نیامد. (مائده/19) و فرمود: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص628 بحار الأنوار، ج66، ص78/ بحار الأنوار، ج90، ص55

1 -4 (سجدة/ 24)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُمْ یَصْبِرُونَ عَلَی مَا یُصِیبُهُمْ فَجَعَلَهُمْ أَئِمَّهًًْ.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خداوند از اینکه ائمّه (علیهم السلام) بر آنچه که به آن گرفتار می‌آیند، صبر پیشه خواهند کرد، آگاه بود. از این رو آنان را، پیشوایان [مردم] قرار داد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص628 بحار الأنوار، ج13، ص12/ القمی، ج2، ص170/ نورالثقلین/ البرهان

1 -5 (سجدة/ 24)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - {فِی} قَوْلِهِ: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهًًْ یَهْدُونَ بِأَمْرِنا {قَالَ} جَعَلَ اللَّهُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ بَعْدَ مَوْتِ هَارُونَ (علیه السلام) وَ مُوسَی (علیه السلام)، مِنْ وُلْدِ هَارُونَ (علیه السلام) سَبْعَهًًْ مِنَ الْأَئِمَّهًِْ، کَذَلِکَ جَعَلَ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ سَبْعَهًًْ مِنَ الْأَئِمَّهًِْ، ثُمَّ اخْتَارَ بَعْدَ السَّبْعَهًِْ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ (علیه السلام) خَمْسَهًًْ فَجَعَلَهُمْ تَمَامَ الِاثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً، کَمَا اخْتَارَ بَعْدَ السَّبْعَهًِْ {مِنْ وُلْدِ عَلِیٍ (علیه السلام)} خَمْسَهًًْ فَجَعَلَهُمْ تَمَامَ الِاثْنَیْ عَشَرَ.

 

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا؛ خدای تعالی بعد از مرگ موسای کلیم (علیه السلام) و هارون (علیه السلام)، هفت نفر از فرزندان هارون (علیه السلام) را پیشوایانِ بنی‌اسرائیل قرار داد. همچنین [بعد از رحلت رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)] هفت نفر را به عنوان امام نصب و معرّفی کرد که علی (علیه السلام) و شش نفر از فرزندان (علیهم السلام) او هستند. سپس بعد از هفت نفر فرزندان هارون (علیه السلام)، پنج نفر دیگر را به عنوان امام برگزید و آنان را به دوازده نفر سرپرست رسانید. همچنانکه بعد از شش نفر فرزندان علی (علیه السلام)، پنج تن دیگر [از فرزندان (علیهم السلام) او] را به امامت برگزید و عدّه‌ی آنان را به دوازده نفر رسانید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص630 شواهدالتنزیل، ج1، ص584

1 -6 (سجدة/ 24)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَدْ ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) مَعَ عِصْمَتِهِ فِی نَهْجِ بَلَاغَتِهِ: أَنَّ مَنْ عَبَدَ غَیْرَ اللَّهِ أَوْ کَذَّبَ أَوْ هَمَزَ أَوْ فَرَّ مِنْ زَحْفٍ أَوْ ظَلَمَ فَلَا إِمَامَهًَْ لَهُ، وَ هَذَا الْکَلَامُ یَشْمَلُ السَّابِقَ وَ اللَّاحِقَ، ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا.

 

امام علی (علیه السلام) - در کتاب صراط المستقیم آمده است: امام علی (علیه السلام) که خود نیز معصوم است، در نهج البلاغه بیان فرموده است: «هرکس غیر خدا را عبادت کرده باشد یا دروغ گفته باشد یا [از کسی] عیب‌جویی کرده باشد یا از جنگ فرار کرده باشد یا [به دیگری] ستم کرده باشد، امامتی برایش نیست (لایق امامت نیست)». و این سخنِ علی (علیه السلام) همه‌ی کسانی که در گذشته چنین بوده یا در آینده چنین باشند را شامل می‌شود. آنگاه علی (علیه السلام) این آیه را تلاوت کرد: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص630 الصراط المستقیم، ج1، ص115

1 -7 (سجدة/ 24)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فِی کِتَابِ المَنَاقِبِ لِابنِ شَهر آشُوب إنَّ النَّبِی (صلی الله علیه و آله) دَعَا لِعَلِیٍّ (علیه السلام) وَ فَاطِمَهًْ (سلام الله علیها) فَقَالَ اللَّهُمَّ اجْمَعْ شَمْلَهُمَا وَ أَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِهِمَا وَ اجْعَلْهُمَا وَ ذُرِّیَّتَهُمَا مِنْ وَرَثَهًِْ جَنَّهًِْ النَّعِیمِ وَ ارْزُقْهُمَا ذُرِّیَّهًًْ طَاهِرَهًًْ طَیِّبَهًًْ مُبَارَکَهًًْ وَ اجْعَلْ فِی ذُرِّیَّتِهِمَا الْبَرَکَهًَْ وَ اجْعَلْهُمْ أَئِمَّهًًْ یَهْدُونَ بِأَمْرِکَ إِلَی طَاعَتِکَ وَ یَأْمُرُونَ بِمَا یُرْضِیک.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در کتاب مناقب چنین آمده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حقّ علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) دعا کرد و گفت: «خدایا! میان این دو اتّحاد و یک‌دلی برقرار ساز و بین دل‌هایشان الفت برقرار کن و این دو و فرزندانشان را از وارثان بهشتِ پرنعمت گردان و نسلی پاک و نیکو و با برکت روزیشان‌کن و در نسل این دو برکت قرار ده و آنان را امامانی قرارده که به دستور تو [مردم را] به‌سوی اطاعت تو هدایت کنند و آن‌ها را به آنچه که تو را خشنود می‌کند فرمان دهند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص630 بحار الأنوار، ج43، ص117/ نورالثقلین

چون شکیبایی‌نمودند و به آیات ما یقین داشتند

2 -1 (سجدة/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ حَفْصِ‌بْنِ‌غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) یَا حَفْصُ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّدا (صلی الله علیه و آله) فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ… فَأَلْزَمَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) نَفْسَهُ الصَّبْرَ فَتَعَدَّوْا فَذَکَرَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذَّبُوهُ فَقَالَ قَدْ صَبَرْتُ فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ عِرْضِی وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی ذِکْرِ إِلَهِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ فَصَبَرَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ ثُمَّ بُشِّرَ فِی عِتْرَتِهِ بِالْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - حفص‌بن‌غیاث گوید، امام صادق (علیه السلام) فرمود: ای حفص! برتو باد به صبرکردن در تمامی کارهایت؛ زیرا خداوند عزّوجلّ محمّد (صلی الله علیه و آله) را [به پیامبری] مبعوث کرد و او را به صبر و مدارا فرمان داد… و پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود را به صبر وادار کرد. [مشرکان] به او ستم کردند و او خداوند تبارک‌وتعالی را یاد کرد و آن‌ها دروغگویش انگاشتند. پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «درباره‌ی خودم و اهلم و آبرویم صبر کردم، ولی بر ذکر خدایم صبر ندارم (نمی‌توانم ببینم که یاد خدا را دروغ می‌پندارند)». که خداوند عزّوجلّ [این آیه] را نازل‌کرد: ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را در میان آن‌هاست در شش روز (شش دوران) آفریدیم و هیچ‌گونه رنج و تعبی به ما نرسید* در برابر آنچه آن‌ها می‌گویند شکیبا باش (ق/3938) در نتیجه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تمام حالاتش صبر کرد آنگاه به او مژده داده شد که امامان (علیهم السلام) در خاندان او هستند و صبر به‌عنوان [یکی از] ویژگی [های] آن امامان (علیهم السلام) بیان شد و خداوند عزّوجلّ فرمود: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ و در این هنگام بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «صبر برای ایمان مانند سر برای بدن است».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص630 الکافی، ج2، ص88/ وسایل الشیعهًْ، ج15، ص261/ مشکاهًْ الأنوار، ص25/ نورالثقلین/ البرهان

آیه إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ [25]

 

البتّه پروردگار تو میان آنان روز قیامت در آنچه در آن اختلاف داشتند حکم می‌کند [و هرکس را به سزاى اعمالش مى‌رساند].

 

آیه أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذالِکَ لَآیاتٍ أَ فَلایَسْمَعُونَ [26]

 

آیا برای هدایت آن‌ها کافی نیست که بسیاری از اقوام پیشین را [که طغیان‌کردند] هلاک نمودیم؟! درحالی‌که این‌ها در مساکن [ویران شده] آنان راه می‌روند؛ در این نشانه‌هایی است [از قدرت خداوند و مجازات دردناک مجرمان]؛ آیا نمی‌شنوند؟!

 

آیا برای هدایت آن‌ها کافی نیست

1 -1 (سجدة/ 26)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الضَّلَالَهًُْ عَلَی وُجُوهٍ فَمِنْهُ مَحْمُودٌ وَ مِنْهُ مَذْمُومٌ… وَ أَمَّا الضَّلَالُ الْمَنْسُوبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الَّذِی هُوَ ضِدُّ الْهُدَی وَ الْهُدَی هُوَ الْبَیَانُ وَ هُوَ مَعْنَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ مَعْنَاهُ أَوَ لَمْ أُبَیِّنْ لَهُمْ مِثْلُ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی أَیْ بَیَّنَّا لَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَما کانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ وَ أَمَّا مَعْنَی الْهُدَی فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ وَ مَعْنَی‌الْهَادِی الْمُبَیِّنُ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ مِنْ عِنْدِاللَّهِ وَ قَدِ احْتَجَّ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ طَائِفَهًٌْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها إِلَی قَوْلِهِ یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ فَهَذَا مَعْنَی الضَّلَالِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ تَعَالَی لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِیَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ فَخَالَفُوهُ وَ صَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْضِ طَاعَتِهِ وَ لَمَّا بَیَّنَ لَهُمْ مَا یَأْخُذُونَ وَ مَا یَذَرُونَ فَخَالَفُوهُ ضَلُّوا هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بِمَا قَالَهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله).

 

امام علی (علیه السلام) - گمراهی انواعی دارد: نوعی از آن پسندیده و نوعی از آن ناپسند می‌باشد… امّا آن گمراه‌کردنی که به خداوند متعال نسبت داده می‌شود؛ همان گمراهی‌ای است که در مقابل هدایت می‌باشد. و مراد از هدایت، بیان‌کردن است و این همان معنای کلام خداوند سبحان است [که فرمود]: أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهمْ؛ معنایش این است: آیا برایشان [داستان ملّت‌های گذشته را] بیان نکردم؟ این مانند کلام خداوند سبحان است: آن‌ها را هدایت کردیم ولی آن‌ها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند (فصّلت/41) یعنی برایشان بیان‌کردیم و این همان کلام خداوند متعال است: چنین نبوده که خداوند قومی را پس از هدایت [و ایمان] مجازات کند مگر آنکه آنچه را که باید از آن بپرهیزند برای آنان بیان نماید (توبه/115) و امّا [در اینجا] معنای هدایت همان کلام خداوند عزّوجلّ است: جز این نیست که تو بیم‌دهنده‌ای هستی و هر قومی را رهبری است (رعد/7) و معنی هادی [در این آیه] همان کسی است که آنچه بیم‌دهنده (پیامبر (صلی الله علیه و آله) ) از طرف خداوند آورده است را [برای مردم] بیان می‌کند [که همان امام معصوم (علیه السلام) می‌باشد]. وگروهی از منافقین بر خدا [به این آیه] احتجاج کردند: خدا ابایی ندارد که به پشه و کمتر از آن مثل بزند (بقره/26) و جریان احتجاج از این قرار است که وقتی خداوند آیه: وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ را بر پیامبرش (صلی الله علیه و آله) نازل کرد، گروهی از منافقین گفتند: که خدا از این مثل چه می‌خواسته است؟ بسیاری را بدان گمراه می‌کند»؟ (بقره/26) که خداوند تعالی با این آیه به آن‌ها جواب داد: خدا ابایی ندارد که به پشه و کمتر از آن مثل بزند آنان که ایمان آورده‌اند می‌دانند که آن مثل درست و از جانب پروردگار آن‌هاست. و امّا کافران می‌گویند و بسیاری را هدایت. امّا تنها فاسقان را گمراه می‌کند (بقره/26) پس همین است معنای گمراهی‌ای که به خداوند متعال نسبت داده می‌شود. زیرا او برای آنان امامی قرار داد که هدایت می‌کند به آنچه که بیم‌دهنده آورده است ولی آنان مخالفت‌کردند و پس از آنکه به وجوب فرمانبرداری از او اعتراف کردند، از آن روی برگرداندند و وقتی‌که برایشان آنچه باید انجام دهند و آنچه باید رها کنند، بیان شد؛ با این‌حال مخالفت کردند در نتیجه گمراه شدند؛ با اینکه به گفته‌های پیامبر (صلی الله علیه و آله) آگاه بودند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص632 بحار الأنوار، ج5، ص208/ بحار الأنوار، ج90، ص12؛ فیه: «مثل قوله سبحانه… بما قال النبی» محذوف

1 -2 (سجدة/ 26)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - الْهُدَی فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی وُجُوهٍ: فَمِنْهُ الْأَئِمَهًُْ (علیهم السلام) وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ أَیْ إِمامٌ مُبِینٌ. وَ مِنْهُ الْبَیَانُ وَ هُوَ قَوْلُهُ أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ أَیْ یُبَیَّنْ لَهُمْ وَ قَوْلُهُ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ أَیْ بَیَّنَّا لَهُمْ وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ.

 

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - [وسیله‌ی] هدایت در کتاب خدای عزّوجلّ چند نوع است: یکی از آن‌ها امامان (علیهم السلام) هستند که در این کلام خداوند است: و هر قومی را رهبری است (رعد/7) نوع دیگر آن، بیان‌کردن است که همان کلام خداست: أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهمْ؛ یعنی [آیا] برای آنان بیان نکرد؟ و [همچنین] کلام او: و اما قوم ثمود را هدایت‌کردیم. (فصّلت/17) یعنی برایشان بیان‌کردیم؛ و مثل این نوع [در قرآن] زیاد است….

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص632 القمی، ج1، ص359

که بسیاری از اقوام پیشین را [که طغیان‌کردند] هلاک نمودیم؟! درحالی‌که این‌ها در مساکن [ویران شده] آنان راه می‌روند؛ در این نشانه‌هایی است [از قدرت خداوند و مجازات دردناک مجرمان]؛ آیا نمی‌شنوند

2 -1 (سجدة/ 26)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَمَّارِ‌بْنِ‌عَاصِمٍ السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ جِئْتُ إِلَی بَابِ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْحَیَّهًِْ وَ الْعَقْرَبِ وَ الْخُنْفَسِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ (علیه السلام) أَمَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا کُلَّ کِتَابِ اللَّهِ أَعْرِفُ فَقَالَ أَوَ مَا تَقْرَأُ أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ قَالَ فَقَالَ هُمْ أُولَئِکَ خَرَجُوا مِنَ الدَّارِ فَقِیلَ لَهُمْ کُونُوا شَیْئاً.

 

امام صادق (علیه السلام) - عمّاربن‌عاصم سجستانی گوید: به در خانه‌ی امام صادق (علیه السلام) رفتم و بر آن حضرت (علیه السلام) وارد شدم و گفتم: «به من از مار و کژدم و سوسک سیاه بدبو و مانند آن [که چرا به وجود آمده‌اند، خبر ده]»! فرمود: «قرآن نخواندی»؟ گفتم: «همه‌ی قرآن را نمی‌دانم». فرمود: «نخواندی: آیا ندیدند چه بسیار هلاک کردیم پیش از آن‌ها از ملّت‌ها که در خانه آنان راه می‌روند (طه/128)»؟ عمّار گوید: [در ادامه] امام (علیه السلام) فرمود: «آنان (اقوام طغیانگر پیشین) از خانه‌های خود به در آمدند و به آن‌ها گفته شد: «هرکدام به جانوری تبدیل شوید» »!

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص634 مستدرک الوسایل، ج16، ص169

آیه أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلایُبْصِرُونَ [27]

 

آیا ندیدند که ما آب را به‌سوی زمین‌های خشک و بی‌گیاه می‌رانیم و به‌وسیله‌ی آن زراعت‌هایی می‌رویانیم که هم چهار پایانشان از آن می‌خورند و هم خودشان؛ آیا نمی‌بینند؟!

 

آیه وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ [28]

 

آنان می‌گویند: «اگر راست می‌گویید، این پیروزی [شما] کی خواهد بود؟!»

 

آیا ندیدند که ما آب را به‌سوی زمین‌های خشک و بی‌گیاه می‌رانیم و به‌وسیله‌ی آن زراعت‌هایی می‌رویانیم که هم چهار پایانشان از آن می‌خورند و هم خودشان؛ آیا نمی‌بینند

1 -1 (سجدة/ 28)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَحَدِ الْمَحْمُودِ الَّذِی… یُفَرَّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ بِخُرُوجِ دَابَّهًِْ الْأَرْض… فَالْمُسْلِمُونَ یَوْمَئِذٍ أَهْلُ صَوَابٍ لِلدِّینِ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ یَوْمَئِذٍ إِلَّا دِینَهُ الْحَقَّ أَلا لِلهِ الدِّینُ الْخالِصُ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ.

 

امام علی (علیه السلام) - ستایش مخصوص خداوند یکتا و ستایش شده است… [در دوران ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)] به سبب خروج دابهًْ الارض [اشاره به آیه 82 از سوره نمل که در روایات به امام علی (علیه السلام) تفسیر شده است] حق از باطل جدا شود… و مسلمانان در آن روز، اهل دین راستین هستند، به آنان اجازه‌ی سخن‌گفتن [و اظهار عقیده] داده می‌شود و تأویل این آیه در آن روز است: و امر پروردگار تو فرا رسد و فرشتگان صف در صف (فجر/22) و خداوند در آن روز، جز دین خالص خود را نمی‌پذیرد: آگاه باشید که دین خالص از آن خداست (زمر/3) و در آن روز این آیات تأویل می‌شود: أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ* وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ* فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص634 بحار الأنوار، ج53، ص85

1 -2 (سجدة/ 28)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ قَالَ: الْأَرْضُ الْخَرَابُ وَ هُوَ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ فِی الرَّجْعَهًِْ وَ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَلَمَّا أَخْبَرَهُمْ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) بِخَبَرِ الرَّجْعَهًِْ قَالُوا مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ وَ هَذِهِ مَعْطُوفَهًٌْ عَلَی قَوْلِهِ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ فَقَالُوا مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَقَالَ اللَّهُ قُلْ لَهُمْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ گفت: [منظور] زمین ویران‌شده است و این مَثَلی است که خدا درباره‌ی رجعت و قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) زده است. وقتی‌که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) خبر رجعت را به آن مشرکان داد، گفتند: اگر راست می‌گویید، این پیروزی چه وقت خواهد بود؟ (سجده/28) و این آیه عطف شده بر آیه: وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ و چون آن آیه نازل شد، مشرکان گفتند: مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ و خداوند [در جوابشان] فرمود: [به آن‌ها] بگو: در روز پیروزی، ایمان آوردن کافران سودشان ندهد، و مهلتشان ندهند. (سجده/29) ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! [از آن‌ها روی بگردان] منتظر باش، که آن‌ها نیز در انتظارند. (سجده/30)

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص634 القمی، ج2، ص171/ نورالثقلین/ البرهان

آیه قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لایَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ [29]

 

بگو: «روز پیروزی، ایمان آوردن، سودی به حال کافران نخواهد داشت؛ و به آن‌ها هیچ مهلت داده نمی‌شود».

 

1 (سجدة/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ ابْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ قَالَ یَوْمُ الْفَتْحِ یَوْمٌ تُفَتَّحُ الدُّنْیَا عَلَی الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) لَا یَنْفَعُ أَحَداً تَقَرَّبَ بِالْإِیمَانِ مَا لَمْ یَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ مُؤْمِناً وَ بِهَذَا الْفَتْحِ مُوقِناً فَذَلِکَ الَّذِی یَنْفَعُهُ إِیمَانُهُ وَ یَعْظُمُ عِنْدَ اللَّهِ قَدْرُهُ وَ شَأْنُهُ وَ تُزَخْرَفُ لَهُ یَوْمَ الْبَعْثِ جِنَانُهُ وَ تَحْجُبُ عَنْهُ فِیهِ نِیرَانُه.

 

امام صادق (علیه السلام) - ابن‌درّاج گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که درباره‌ی آیه: قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لَا یَنفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلَا هُمْ یُنظَرُونَ می‌فرمود: «یوم الفتح (روز فتح و پیروزی) روزی است که دنیا برای ظهور حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مهیّا می‌شود و [در آن روز] تقرّب‌جستن به ایمان، تنها برای کسی سودمند است که پیش از آن هنگام، مؤمن باشد و به آن فتح و پیروزی، یقین داشته باشد. پس تنها مؤمن است که ایمانش برای او سودمند است و نزد خداوند قدر و منزلت والایی دارد و در روز قیامت و روز برانگیخته‌شدن انسان از قبر، باغ‌های بهشتی، به خاطر او آراسته و مزیّن می‌شود و آتش جهنّم خداوند از او پرده در می‌کشد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص636 تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص438/ البرهان

آیه فَآَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ [30]

 

حال‌که چنین است، از آن‌ها روی بگردان و منتظرباش؛ آن‌ها نیز منتظرند. (تو منتظر پیروزی و رحمت الهی و آن‌ها منتظر عذاب او!

 

1(سجدة/ 30)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ انْتَظِرْ مَوْعِدِی لَکَ بِالنَّصْرِ عَلَی أَعْدَائِکَ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ بِکَ حَوَادِثَ الزَّمَانِ مِنْ مَوْتٍ أَوْ قَتْلٍ لِیَسْتَرِیحُوا مِنْکَ.

 

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - [ای پیامبر (صلی الله علیه و آله)] منتظر وعده‌ی من به تو که پیروزی بر دشمنانت است باش! چرا که آن‌ها منتظر هستند که برای تو حادثه‌ای چون مرگ یا کشته‌شدن پیش آید تا اینکه از دست تو راحت شوند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص636 بحرالعرفان، ج13، ص85

مطالب مرتبط