تفسیر روایی سوره قیامه
تفسیر روایی سوره قیامهثواب قرائت1(قیامه/ مقدمه)الباقر (علیه السلام) - مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَهًَْ لا أُقْسِمُ وَ کَانَ یَعْمَلُ بِهَا بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ قَبْرِهِ فِی أَحْسَنِ صُورَهًٍْ وَ یُبَشِّرُهُ وَ یَضْحَکُ فِی وَجْهِهِ حَتَّی یَجُوزَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْمِیزَانِ.امام باقر (علیه السلام) - هرکس به خواندن سوره‌ی لا أُقْسِمُ عادت کند و به آن عمل کند، خداوند عزّوجلّ وی را همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بهترین حالت از قبر مبعوث می‌کند، و به وی بشارت می‌دهد و خنده بر چهره او می¬آورد تا اینکه از صراط و میزان گذر کند.تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202/ثواب الأعمال، ص121/ نورالثقلین/ البرهان
تفسیر روایی سوره قیامه
ثواب قرائت
1
(قیامه/ مقدمه)
الباقر (علیه السلام) - مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَهًَْ لا أُقْسِمُ وَ کَانَ یَعْمَلُ بِهَا بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ قَبْرِهِ فِی أَحْسَنِ صُورَهًٍْ وَ یُبَشِّرُهُ وَ یَضْحَکُ فِی وَجْهِهِ حَتَّی یَجُوزَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْمِیزَانِ.
امام باقر (علیه السلام) - هرکس به خواندن سوره‌ی لا أُقْسِمُ عادت کند و به آن عمل کند، خداوند عزّوجلّ وی را همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بهترین حالت از قبر مبعوث می‌کند، و به وی بشارت می‌دهد و خنده بر چهره او می¬آورد تا اینکه از صراط و میزان گذر کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202/ثواب الأعمال، ص121/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ مقدمه)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الْقِیَامَهًِْ شَهِدْتُ أَنَا وَ جَبْرَئِیلُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ أَنَّهُ کَانَ مُؤْمِناً بِیَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ جَاءَ وَ وَجْهُهُ مُسْفِرٌ عَلَی وُجُوهِ الْخَلَائِقِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس این سوره را بخواند، من و جبرئیل در روز قیامت گواهی خواهیم داد که به روز قیامت ایمان داشته است. درحالی‌که چهره‌ی وی درخشان‌تر از چهره‌ی سایر آفریدگان است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202
مستدرک الوسایل، ج4، ص355/ نورالثقلین/ البرهان؛ «و جاء و وجهه مسفر… الی آخر» محذوف
3
(قیامه/ مقدمه)
الصّادق (علیه السلام) - قِرَاءَتُهَا تَخْشَعُ وَ تَجْلِبُ الْعَفَافَ وَ الصِّیَانَهًَْ وَ مَنْ قَرَأَهَا لَمْ یَخَفْ مِنْ سُلْطَانٍ وَ حُفِظَ فِی لَیْلِهِ إِذَا قَرَأَهَا وَ نَهَارِهِ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.
امام صادق (علیه السلام) - خواندن این سوره باعث خشوع می‌شود و عفّت و پاکدامنی و مصونیّت را به همراه می¬آورد. هرکس این سوره را بخواند، از هیچ پادشاهی نخواهد ترسید و هر وقت این سوره را بخواند، به خواست خداوند، در طول شب و روزش، در امان خواهد بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202
البرهان
آیه لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ [1]
سوگند به روز قیامت
1
(قیامه/ 1)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ یَعْنِی أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از: لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ این است که به روز قیامت قسم می‌خورم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
آیه وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ [2]
و سوگند به نفس ملامتگر [و وجدان بيدار كه رستاخيز حق است]!
1
(قیامه/ 2)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ قَالَ: نَفْسُ آدَمَ الَّتِی عَصَتْ فَلَامَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَل.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، نفس آدم است که عصیان و سرکشی کرد و خداوند عزّوجلّ او را سرزنش کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص202
القمی، ج2، ص396/ البرهان/ نورالثقلین
آیه أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ [3]
آیا انسان می‌پندارد که هرگز استخوان‌های او را جمع نخواهیم کرد؟!
آیه بَلی قادِرینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ [4]
آری قادریم که [حتّي خطوط سر] انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم.
1
(قیامه/ 4)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ قَالَ أَطْرَافُ الْأَصَابِعِ لَوْ شَاءَ اللَّهُ یُسَوِّیهَا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - بَلَی قَادِرِینَ عَلَی أَن نُّسَوِّیَ بَنَانَهُ، منظور این است که اگر خداوند بخواهد، حتّی سرانگشتان را نیز از نو می‌آفرید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
القمی، ج2، ص396/ البرهان؛ «لسواها» بدل «یسویها»
آیه بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ [5]
[انسان شك در معاد ندارد] بلکه او می‌خواهد [آزادانه] در تمام عمر گناه کند
1
(قیامه/ 5)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَهًَْ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَهًَْ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) -ای پسر مسعود! گناه را جلو نیانداز و توبه را به تأخیر نیفکن، بلکه توبه را جلو بیانداز و گناه را به تأخیر بیفکن. که خداوند در کتاب خود می‌فرماید: بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
بحارالأنوار، ج74، ص105/ مکارم الأخلاق، ص453
2
(قیامه/ 5)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَولُهُ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ قَالَ یُقَدِّمُ الذَّنْبَ وَ یُؤَخِّرُ التَّوْبَهًَْ وَ یَقُولُ سَوْفَ أَتُوبُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یعنی اینکه گناه می‌کند و توبه را به تأخیر می‌اندازد و با خودش می‌گوید: «توبه خواهم کرد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
3
(قیامه/ 5)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقْرَأُ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ أَیْ یُکَذِّبَهُ.
امام صادق (علیه السلام) - حلبی گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یعنی اینکه وی را تکذیب کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص716/ البرهان
4
(قیامه/ 5)
الأئمّه (علیه السلام) - إِنَّ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ قَالَ یُرِیدُ أَنْ یَفْجُرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَعْنِی یَکِیدَهُ.
ائمّه (علیهم السلام) - منظور از این آیه: بَلْ یُرِیدُ الْإِنسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ، این است که می‌خواهد علیه امیرالمؤمنین (علیه السلام) فجور کند، یعنی اینکه مکر و توطئه‌چینی کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص716/ البرهان
5
(قیامه/ 5)
الباقر (علیه السلام) - لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ دَخَلَ أَبُوبَکْرٍ عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ لَهُ سَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِإِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ قَالَ سَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِإِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ ثُمَّ نَزَلَتْ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قَالَ مَا قَدَّمَ مِمَّا أُمِرَ بِهِ وَ مَا أَخَّرَ مِمَّا لَمْ یَفْعَلْهُ لَمَّا أُمِرَ بِهِ مِنَ السَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِإِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ.
امام باقر (علیه السلام) - هنگامی‌که این آیه نازل شد: بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ، ابوبکر نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «بر علی (علیه السلام) به‌عنوان امیرمؤمنان سلام کن». گفت: «[این دستور] از طرف خدا و از طرف رسول او است»؟ فرمود: «از طرف خدا و از طرف رسول او است». سپس عمر وارد شد. فرمود: «بر علی (علیه السلام) به‌عنوان امیرمؤمنان سلام کن». گفت: «[این دستور] از طرف خدا و از طرف رسول او است»؟ فرمود: «از طرف خدا و از طرف رسول او است». سپس نازل شد: یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِماقَدَّمَ وَ أَخَّرَ. (قیامت/13) » آنچه پیش فرستاده [که عبارت است] از چیزهایی که به او دستور داده شده و آنچه تأخیر انداخته [که عبارت است] از چیزهایی که انجام نداده هنگامی‌که به او دستور داده شد که بر علی (علیه السلام) به‌عنوان امیرمؤمنان سلام کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
بحارالأنوار، ج37، ص328/ الیقین، ص407
آیه یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ [6]
[از اين‌رو] می‌پرسد: «روز قیامت کی خواهد بود»؟!
1
(قیامه/ 6)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ أَیْ مَتَی یَکُون.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَسْأَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ، یعنی اینکه چه زمانی فرا می‌رسد؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص204
القمی، ج2، ص396/ البرهان
آیه فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ [7]
[بگو:] در آن هنگام که چشم‌ها از شدّت وحشت خیره گردد.
1
(قیامه/ 7)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ قَالَ: یُبْرِقُ الْبَصَرُ فَلَا یَقْدِرُ أَنْ یَطْرَف.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ، منظور، آن زمانی است که دیدگان خیره می‌شوند و امکان چشم‌برهم‌زدن برای آن وجود نداشته باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص206
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین؛ «یطرق» بدل «یطرف» / البرهان
آیه وَ خَسَفَ الْقَمَرُ [8]
و ماه بی‌نور شود.
آیه وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ [9]
و خورشید و ماه با هم جمع شوند.
آیه یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ [10]
آن روز انسان می‌گوید: «راه فرار کجاست»؟!
آیه کَلاَّ لا وَزَرَ [11]
هرگز چنین نیست، [راه فرار و] پناهگاهی وجود ندارد!
1
(قیامه/ 11)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ کَلَّا لا وَزَرَ أَیْ لَا مَلْجَأ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و منظور از کَلَّا لَا وَزَرَ، این است که پناهگاهی نیست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص206
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
آیه إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ [12]
آن روز قرارگاه نهایی تنها به‌سوی پروردگار تو است.
آیه یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ [13]
و در آن روز انسان را از آنچه که از پیش و پشت‌سر فرستاده آگاه می‌کنند.
1
(قیامه/ 13)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قَالَ: یُخْبَرُ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّر.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یُنَبَّأُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ، این است که نسبت به آنچه که از پیش و پشت‌سر فرستاده آگاه می‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص206
القمی، ج2، ص396/ البرهان
2
(قیامه/ 13)
الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًِْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ بِمَا قَدَّمَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ وَ مَا أَخَّرَ مِمَّا سَنَّ مِنْ سُنَّهًٍْ لِیُسْتَنَّ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ فَإِنْ کَانَ شَرّاً کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ وِزْرِهِمْ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْ وِزْرِهِمْ شَیْءٌ، وَ إِنْ کَانَ خَیْراً کَانَ لَهُ مِثْلُ أُجُورِهِمْ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْءٌ.
امام باقر (علیه السلام) - یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ بِمَا قَدَّمَ یعنی آن خیر و شرّی را که از پیش فرستاده، و آن رسم و آیینی که باز پس داشته که دیگران آن را سنّت نهند و از آن پیروی کنند، اگر این سنّت، شرّ و بدی باشد، گناهی معادل گناه آنان بر گردن وی خواهد بود و از گناه آنان چیزی کم نخواهد شد، و اگر خیر و خوبی باشد، پاداشی معادل پاداش آنان به وی خواهد رسید و چیزی از پاداش آنان کم نخواهد شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص206
القمی، ج2، ص397/ البرهان/ نورالثقلین
3
(قیامه/ 13)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تَسُنَّ سُنَّهًًْ بِدْعَهًًْ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَنَّ سُنَّهًَْ سَیِّئَهًًْ لَحِقَهُ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّر.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) -ای پسر مسعود! مبادا اینکه بدعتی در دین‌گذاری زیرا که بنده هرگاه سنّت بدی ایجاد کند گناهش و گناه کسی که به آن عمل کرده به او می‌پیوندد خدای تعالی فرموده است: و آنچه را از پیش فرستاده‌اند و تمام آثار آن‌ها را می‌نویسیم. (یس/12) و نیز فرموده است: یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّر.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص206
بحارالأنوار، ج74، ص105/ مکارم الأخلاق، ص453
4
(قیامه/ 13)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ‌دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ… ثُمَّ نَزَلَتْ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قَالَ مَا قَدَّمَ مِمَّا أُمِرَ بِهِ وَ مَا أَخَّرَ مِمَّا لَمْ یَفْعَلْهُ لَمَّا أُمِرَ بِهِ مِنَ السَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِإِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ.
امام باقر (علیه السلام) - محمّدبن‌مسلم از ابن‌درّاج و ایشان از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده است که… سپس آیه: یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ نازل شد؛ فرمود: «آنچه پیش فرستاده [که عبارت است] از چیزهایی که به او دستور داده شده و آنچه تأخیر انداخته [که عبارت است] از چیزهایی که انجام نداده است. هنگامی‌که به او دستور داده شد که بر علی (علیه السلام) به‌عنوان امیرمؤمنان سلام کند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
بحارالأنوار، ج37، ص328/ الیقین، ص407
5
(قیامه/ 13)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - بِمَا قَدَّمَ مِنَ الْمَعَاصِی وَ أَخَّرَ مِنَ الطَّاعَاتِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از گناهانی که پیش فرستاده و اطاعت‌هایی که پشت‌سر گذاشته [آگاه می‌کنند].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
بحرالعرفان، ج16، ص226
آیه بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ [14]
بلکه انسان از وضع خویش آگاه است.
1
(قیامه/ 14)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ قَالَ یَعْلَمُ مَا صَنَعَ وَ إِنِ اعْتَذَر.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، وَ لَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ این است که از اعمالی که از او سر زده است، آگاهی دارد، هرچند که عذرخواهی کرده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عُمَرَ‌بْنِ‌یَزِیدَ قَالَ إِنِّی لَأَتَعَشَّی عِنْدَ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِذْ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ یَا بَا حَفْصٍ مَا یَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ یَتَقَرَّبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِخِلَافِ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ یَقُولُ مَنْ أَسَرَّ سَرِیرَهًًْ رَدَّاهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً.
امام صادق (علیه السلام) - عمربن‌یزید می‌گوید: شام نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که این آیات را تلاوت نمود: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، وَلَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ، و فرمود: «ای اباحفص! انسان چگونه می‌تواند با خصلتی ظاهری به خداوند نزدیک شود، درحالی‌که خداوند از حقیقت و اخلاق و خصال وی آگاه است»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «هرکس راز و خصلتی درونی را پنهان کند، خداوند لباس آن خصلت را به وی می‌پوشاند، خواه خیر و خوبی باشد، و خواه شرّ و بدی باشد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
الکافی، ج2، ص296/ الکافی، ج2، ص294/ بحارالأنوار، ج69، ص285/ وسایل الشیعهًْ، ج1، ص65/ نورالثقلین/ البرهان
3
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - مَا یَصْنَعُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُظْهِرَ حَسَناً وَ یُسِرَّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ یَرْجِعُ إِلَی نَفْسِهِ فَیَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ السَّرِیرَهًَْ إِذَا صَحَّتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام) - چگونه می‌تواند کارهای نیک خود را نمایان سازد و کارهای بد را پنهان سازد؟ آیا به خویش باز نمی-گردد، تا دریابد که درون او با بیرونش یکسان نیست؟ خداوند عزّوجلّ در این زمینه می¬فرماید: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، اگر ذات انسان (خصلت‌های درونی انسان) نیکو شود، ظاهر (خصلت‌های ظاهری) او نیز نیکو و توانمند می‌گردند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
الکافی، ج2، ص295/ وسایل الشیعهًْ، ج1، ص64/ بحارالأنوار، ج7، ص87/ نورالثقلین/ البرهان
4
(قیامه/ 14)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ مَا حَدُّ الْمَرَضِ الَّذِی یُضْطَرُّ صَاحِبُهُ وَ الْمَرَضِ الَّذِی یَدَعُ صَاحِبُهُ فِیهِ الصَّلَاهًَْ قَائِماً قَالَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ قَالَ ذَاکَ إِلَیْهِ هُوَ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ.
امام باقر (علیه السلام) - از امام باقر (علیه السلام) پرسیده شد: «در چه صورتی بیماران باید افطار کنند و نشسته نماز بخوانند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ تشخیص اینگونه مسائل به عهده‌ی بیمار است. هر بیماری به حال خود داناتر است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
تهذیب الأحکام، ج3، ص177/ الإستبصار، ج2، ص114/ الکافی، ج4، ص118/ وسایل الشیعهًْ، ج5، ص494؛ «بتفاوت» / وسایل الشیعهًْ، ج5، ص495/ وسایل الشیعهًْ، ج10، ص220/ نورالثقلین
5
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌الْحَجَّاجِ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْخَفْقَهًِْ وَ الْخَفْقَتَیْنِ فَقَالَ مَا أَدْرِی مَا الْخَفْقَهًِْ وَ الْخَفْقَتَیْنِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) کَانَ یَقُولُ مَنْ وَجَدَ طَعْمَ النَّوْمِ فَإِنَّمَا أُوجِبَ عَلَیْهِ الْوُضُوءُ.
امام صادق (علیه السلام) - عبدالرّحمن‌بن‌حجّاج گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «یک چرت و دو چرت، وضو را می‌شکند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «من نمی‌دانم یک چرت و دو چرت چگونه است. خدای عزّوجلِ می‌فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) می‌فرمود: «هرکس مزه‌ی خواب را بچشد، ایستاده باشد یا نشسته باشد؛ وضوگرفتن بر او واجب می‌شود».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص208
تهذیب الأحکام، ج1، ص8/ وسایل الشیعهًْ، ج1، ص254/ الإستبصار، ج1، ص80 و فقه القرآن، ج1، ص66؛ فیهما: «الخفقتان» بدل «الخفقتین» / البرهان
6
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّا نَدْخُلُ عَلَی أَخٍ لَنَا فِی بَیْتِ أَیْتَامٍ وَ مَعَهُمْ خَادِمٌ لَهُمْ فَنَقْعُدُ عَلَی بِسَاطِهِمْ وَ نَشْرَبُ مِنْ مَائِهِمْ وَ یَخْدُمُنَا خَادِمُهُمْ وَ رُبَّمَا طَعِمْنَا فِیهِ الطَّعَامَ مِنْ عِنْدِ صَاحِبِنَا وَ فِیهِ مِنْ طَعَامِهِمْ فَمَا تَرَی فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنْ کَانَ فِی دُخُولِکُمْ عَلَیْهِمْ مَنْفَعَهًٌْ لَهُمْ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ فِیهِ ضَرَرٌ فَلَا وَ قَالَ (علیه السلام) بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ فَأَنْتُمْ لَا یَخْفَی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ اللهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ.
امام صادق (علیه السلام) - از کاهلی روایت شده است: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم، یک مرد نابینا از آن حضرت پرسید: «ما در خانه‌ی برادری می‌رویم که در آنجا یتیمان منزل دارند و خدمتکاری هم دارند؛ آیا روی فرش آن‌ها بنشینیم و از آبشان بنوشیم و خدمتکارشان به ما خدمت کند، درحالی‌که چه بسا خوراکی از برادر خود می‌خوریم که خوراک یتیم‌ها هم در آن است؛ در این‌باره چه می‌فرمایی، اصلحک الله»؟ فرمود: «اگر ورود شما بر آن‌ها سودی برایشان دارد باکی ندارد و اگر ضرر دارد نباید کرد». و فرمود: «سخن خداوند است که می‌فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ پس چیزی بر خود شما پوشیده نیست. و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید، [مانعی ندارد] آن‌ها برادر [دینی] شما هستند. (بقره/220) و خدای بزرگ فرموده است: و خداوند مصلح را از مفسد بهتر می‌شناسد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص210
نورالثقلین/ الکافی، ج5، ص129 / وسایل الشیعهًْ، ج17، ص248/ مستدرک الوسایل، ج13، ص193/ بحارالأنوار، ج72، ص10
7
(قیامه/ 14)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عِمْرَانَ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی حَدِیثِ الْقَوْمِ الَّذِینَ رُفِعُوا إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ هُمْ مُفْطِرُونَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَ سَفْرٌ أَنْتُمْ قَالُوا لَا قَالَ فِیکُمْ عِلَّهًٌْ اسْتَوْجَبْتُمُ الْإِفْطَارَ لَا نَشْعُرُ بِهَا فَإِنَّکُمْ أَبْصَرُ بِأَنْفُسِکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام علی (علیه السلام) - محمّدبن‌عمران از امام صادق (علیه السلام) در حدیث گروهی که در ماه رمضان روزه خوردند و نزد علی (علیه السلام) آورده شدند، آورده است که به آن‌ها فرمود: «آیا شما مسافر هستید»؟ گفتند: «نه». فرمود: «شما بیماری دارید که خوردن روزه را لازم شمردید؟ ما آن را احساس نمی‌کنیم و شما به حال خود آگاه‌ترید؛ چون خدای عزّوجلّ می‌فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص210
وسایل الشیعهًْ، ج10، ص221
8
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌سَالِمٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا هَبَطْتُمْ وَادِیَ مَکَّهًَْ فَالْبَسُوا خُلْقَانَ ثِیَابِکُمْ أَوْ سَمَلَ ثِیَابِکُمْ أَوْ خَشِنَ ثِیَابِکُمْ فَإِنَّهُ لَنْ یَهْبِطَ وَادِیَ مَکَّهًَْ أَحَدٌ لَیْسَ فِی قَلْبِهِ شَیْءٌ مِنَ الْکِبْرِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌أَبِی‌یَعْفُورٍ مَا حَدُّ الْکِبْرِ قَالَ الرَّجُلُ یَنْظُرُ إِلَی نَفْسِهِ إِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْحَسَنَ یَشْتَهِی أَنْ یُرَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام صادق (علیه السلام) - هشام‌بن‌سالم از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: «چون به مکّه رسیدید، جامه‌های کهنه بپوشید یا جامه‌های خشن به تن کنید که هیچ‌کس به وادی مکّه نرسد و دلش خالی از تکبّر باشد، جز اینکه خدا او را بیامرزد». عبداللَّه‌بن‌یعفور پرسید حدّ تکبّر چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «انسان چون جامه‌ی خوبی بپوشد خود را ورانداز کند و دوست می‌دارد که همه او را نگاه کنند». و بعد فرمود: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص210
بحارالأنوار، ج76، صس312/ مکارم الأخلاق، ص113
9
(قیامه/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُذَافِرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) رَجُلٌ یَکُونُ فِی وَقْتِ الْفَرِیضَهًِْ لَا تُمَکِّنُهُ الْأَرْضُ مِنَ الْقِیَامِ عَلَیْهَا وَ لَا السُّجُودِ عَلَیْهَا مِنْ کَثْرَهًِْ الثَّلْجِ وَ الْمَاءِ وَ الْمَطَرِ وَ الْوَحَلِ أَ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ الْفَرِیضَهًَْ فِی الْمَحْمِلِ قَالَ نَعَمْ هُوَ بِمَنْزِلَهِ ب السَّفِینَهًِْ إِنْ أَمْکَنَهُ قَائِماً وَ إِلَّا قَاعِداً وَ کُلُّ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ فَاللَّهُ أَوْلَی بِالْعُذْرِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌عذافر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مردی در وقت نماز واجب قرار دارد و به خاطر زیادبودن برف، آب، باران و گل و لای زمین به او اجازه ایستادن بر آن و سجده بر آن را نمی‌دهد؛ آیا بر او جایز است که نماز واجب را در کجاوه بخواند»؟ فرمود: «بله آن به منزله‌ی کشتی است؛ اگر توانست ایستاده و الّا نشسته [نماز بخواند] و هرچه از آن واقع شود، خداوند به پذیرش عذر سزاوارتر است. خدای عزّوجلّ می‌فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص210
تهذیب الأحکام، ج3، ص232/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص325
10
(قیامه/ 14)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ أَیْ إِنَّ جَوَارِحَهُ تَشْهَدُ عَلَیْهِ بِمَا عَمِلَ فَهُوَ شَاهِدٌ عَلَی نَفْسِهِ بِشَهَادَهًِْ جَوَارِحِهِ عَلَیْهِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - بَلِ الْإِنْسانُعَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ یعنی اعضا و جوارح انسان به آنچه انجام داده علیه او شهادت می‌دهد؛ پس انسان به سبّب شهادت اعضا و جوارحش علیه او، شاهد بر خودش است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص210
بحرالعرفان، ج16، ص226
آیه وَ لَوْ أَلْقی مَعاذیرَهُ [15]
هرچند [در ظاهر] برای خود عذرهایی بتراشد.
1
(قیامه/ 15)
الباقر (علیه السلام) - نَزَلَتْ فِی رَجُلٍ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یُسَلِّمَ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِإِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) تَرَکَ مَا أَمَرَهُ بِهِ وَ مَا وَفَی.
امام باقر (علیه السلام) - درباره‌ی مردی نازل شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او دستور داد تا بر علی (علیه السلام) به سبب امیری بر مؤمنان سلام کند. وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت، آنچه به او دستور داده بود ترک کرد و وفا نکرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص212
بحارالأنوار، ج37، ص333/ المناقب، ج3، ص53
آیه لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ [16]
[هنگام نزول وحي] زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن حرکت مده.
1
(قیامه/ 16)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ حُذَیْفَهًَْ‌بْنِ‌الْیَمَانِ قَالَ کُنْتُ وَ اللَّهِ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَدْ نَزَلَ بِنَا غَدِیرَ خُمٍّ… قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله) مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَهَذَا عَلِیٌّ (علیه السلام) أَمِیرُهُ وَ قَالَ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَالَ حُذَیْفَهًُْ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مُعَاوِیَهًَْ حَتَّی قَامَ فَتَمَطَّی وَ خَرَجَ مُغْضَباً وَاضِعاً یَمِینَهُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌قَیْسٍ الْأَشْعَرِیِّ وَ یَسَارَهُ عَلَی مُغِیرَهًَْ‌بْنِ‌شُعْبَهًَْ ثُمَّ قَامَ یَمْشِی مُتَمَطِّیاً وَ هُوَ یَقُولُ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) عَلَی مَقَالَتِهِ وَ لَا نُقِرُّ لِعَلِیٍّ بِوَلَایَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَثَرِ کَلَامِهِ فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی فَهَمَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَرُدَّهُ وَ یَقْتُلَهُ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَسَکَتَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله).
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - حذیفةبن‌یمان گفت: «به خدا سوگند پیش روی پیامبر خدا نشسته بودم هنگامی که ما را در غدیر خم پیاده کرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکس که من مولای او هستم علی (علیه السلام) مولای اوست، خدایا هرکس را که او را دوست بدارد دوست بدار و هرکس را که او را دشمن بدارد دشمن بدار و هرکس را که به او یاری کند، یاری کن و هرکس را که او را خوار سازد، خوار کن». به خدا سوگند که دیدم معاویه برخاست و خود را گرفت و درحال غضب دست راست خود را بر عبداللَّه‌بن‌قیس اشعری و دست چپ خود را بر مغیرةبن‌شعبه گذاشت و از روی تکبّر گام برداشت درحالی‌که می‌گفت: ما سخن محمّد (صلی الله علیه و آله) را تصدیق نمی‌کنیم و به ولایت علی (علیه السلام) اقرار نمی‌کنیم. پس خدا این آیه را نازل کرد: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی (قیامت/33-31) پیامبر خواست که او را برگرداند و بکشد ولی جبرئیل به او گفت: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ پس پیامبر از آن ساکت شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص212
بحارالأنوار، ج37، ص193/ فرات الکوفی، ص516/ البرهان
2
(قیامه/ 16)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) دَعَا إِلَی بَیْعَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَلَمَّا بَلَّغَ النَّاسَ وَ أَخْبَرَهُمْ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) مَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُخْبِرَهُمْ بِهِ رَجَعُوا النَّاسُ فَاتَّکَأَ مُعَاوِیَهًُْ عَلَی الْمُغِیرَهًِْ‌بْنِ‌شُعْبَهًَْ وَ أَبِی‌مُوسَی‌الْأَشْعَرِیِّ ثُمَّ أَقْبَلَ یَتَمَطَّی نَحْوَ أَهْلِهِ وَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا نُقِرُّ لِعَلِیٍّ بِالْوَلَایَهًِْ أَبَداً وَ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) مَقَالَتَهُ فِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی وَعِیداً لِلْفَاسِقِ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ الْمِنْبَرَ وَ هُوَ یُرِیدُ الْبَرَاءَهًَْ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَمْ یُسَمِّهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روز غدیر خم، مردم را برای بیعت‌کردن با علی (علیه السلام) فرا خواند. وقتی آن‌ها را از آنچه خداوند به وی دستور داده است، آگاه کرد، معاویه بر مغیرةبن‌شعبه و ابوموسی اشعری تکیه داد و سپس با تکبّر و غرور به طرف خانواده‌اش به راه افتاد، درحالی‌که می¬گفت: «به خداوند سوگند! هرگز به ولایت علی (علیه السلام) اعتراف نخواهیم کرد و گفته‌ی محمّد را در زمینه‌ی او باور نمی‌کنیم. پس خداوند عزّوجلّ این آیات را نازل کرد: فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی * وَلَکِن کَذَّبَ وَتَوَلَّی * ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی. (قیامت/33-31) بنده‌ی فاسق. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درحالی‌که می‌خواست از وی اظهار بیزاری و برائت کند به بالای منبر رفت، و خداوند عزّوجلّ این آیه را نازل کرد: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ بنابراین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چیزی نگفت و نامی از وی به میان نیاورد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص212
بحارالأنوار، ج33، ص163/ القمی، ج2، ص396/ البرهان
3
(قیامه/ 16)
الباقر (علیه السلام) - قَال {هشام} لِأَبِی أَ لَسْنَا بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ نَسَبُنَا وَ نَسَبُکُمْ وَاحِدٌ فَقَالَ أَبِی نَحْنُ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَصَّنَا مِنْ مَکْنُونِ سِرِّهِ وَ خَالِصِ عِلْمِهِ بِمَا لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً غَیْرَنَا فَقَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) مِنْ شَجَرَهًِْ عَبْدِ مَنَافٍ إِلَی النَّاسِ کَافَّهًًْ أَبْیَضِهَا وَ أَسْوَدِهَا وَ أَحْمَرِهَا مِنْ أَیْنَ وَرِثْتُمْ مَا لَیْسَ لِغَیْرِکُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ مَبْعُوثٌ إِلَی النَّاسِ کَافَّهًًْ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَی آخِرِ الْآیَهًِْ فَمِنْ أَیْنَ وَرِثْتُمْ هَذَا الْعِلْمَ وَ لَیْسَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ نَبِیٌّ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا أَنْتُمْ أَنْبِیَاءُ (علیهم السلام) فَقَالَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَالَّذِی أَبْدَاهُ فَهُوَ لِلنَّاسِ کَافَّهًًْ وَ الَّذِی لَمْ یُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَهُ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یَخُصَّنَا بِهِ مِنْ دُونِ غَیْرِنَا فَلِذَلِکَ کَانَ یُنَاجِی أَخَاهُ عَلِیّاً مِنْ دُونِ أَصْحَابِه.
امام باقر (علیه السلام) - هشام به پدرم گفت: «مگر ما بنی‌عبدمناف از یک نژاد نیستیم»؟ پدرم فرمود: «چرا چنین است ولی خداوند ما را از علوم مخصوص به خود بهره‌مند کرده و دیگران از این فیض بهره‌ای ندارند». هشام گفت: «مگر محمّد (صلی الله علیه و آله) که به نبوّت مبعوث شد از شجره‌ی عبدمناف نبود و او آمد و سفید و سیاه و سرخ را به اسلام دعوت کرد، شما از کجا وارث او شدید و دیگران از آن محروم شدند، درحالی‌که پیامبر برای همه‌ی مردم مبعوث شده است». و خداوند می‌فرماید: و هیچ موجود پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتاب مبین [در لوح محفوظ و علم بی‌پایان پروردگار] ثبت است! . (نمل/75) شما از کجا این علم را به ارث بردید درحالی‌که بعد از محمّد (صلی الله علیه و آله) پیامبری نیست و شما هم پیامبر نمی‌باشید». پدرم گفت: خداوند در قرآن مجید فرموده: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ هرچه را که پیامبر آشکار کرد همه‌ی مردم آن را دریافتند و آنچه را بر زبان جاری نساخت خداوند او را امر کرد تا آن مطالب را به ما یاد دهد و دیگران از آن علوم بهره‌ای ندارند و برای همین جهت گاهی با برادرش در خلوت قرار می‌گرفت و بدون حضور یارانش با وی گفتگو می‌کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص212
بحارالأنوار، ج69، ص183/ الأمان، ص68/ دلایل الإمامهًْ، ص105؛ «بتفاوت لفظی» / بحارالأنوار، ج46، ص308/ بحرالعرفان، ج16، ص233؛ «بتفاوت لفظی»
4
(قیامه/ 16)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ کَانَ النَّبِیُّ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ عِنْدَ الْوَحْیِ لِیَحْفَظَهُ وَ قِیلَ لَهُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ یَعْنِی بِالْقُرْآنِ لِتَعْجَلَ بِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُفْرَغَ بِهِ مِنْ قِرَاءَتِهِ عَلَیْک.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) درباره‌ی سخن خداوند: لاتُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ [نقل شده است]: پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگام وحی لب‌هایش را حرکت می‌داد تا آن را حفظ کند؛ پس به او گفته شد: لاتُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ یعنی برای خواندن قرآن لِتَعْجَلَبِهِ قبل از آنکه قرائتش بر تو تمام شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
المناقب، ج2، ص40/ بحارالأنوار، ج40، ص154
5
(قیامه/ 16)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَالَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ تَلَقَّاهُ بِلِسَانِهِ وَ شَفَتَیْهِ کَانَ یُعَالِجُ مِنْ ذَلِکَ شِدَّهًًْ فَنَزَلَ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وقتی قرآن بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل می‌شد، آن را با زبان و لب‌هایش فرا می‌گرفت؛ با آن سختی [و سنگینی نزول قرآن] را چاره‌جویی می‌کرد؛ پس نازل شد: لاتُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
بحارالأنوار، ج18، ص261
6
(قیامه/ 16)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّهُ (علیه السلام) کَانَ یُعَالِجُ مِنَ التَّنْزِیلِ شِدَّهًًْ وَ کَانَ یَشْتَدُّ عَلَیْهِ حِفْظُهُ فَکَانَ یُحَرِّکُ لِسَانَهُ وَ شَفَتَیْهِ قَبْلَ فَرَاغِ جَبْرَائِیلَ مِنْ قَرَاءَهًِْ الْوَحْیِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ لَا تُحَرِّکْ بِهِ أَیْ بِالْوَحْیِ أَوْ بِالْقُرْآنِ لِسَانَکَ یَعْنِی الْقِرَاءَهًَْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - پیامبر (صلی الله علیه و آله) با نزول [قرآن] سختی [حفظ آن] را چاره‌جویی می‌کرد. حفظش بر او سخت می‌شد؛ پس زبان و لب‌هایش را قبل از فراغت جبرئیل از قرائت وحی حرکت می‌داد؛ در نتیجه خداوند سبحانه فرمود: لاتُحَرِّکْ بِهِ یعنی برای خواندن وحی یا قرآن لِسانَکَ منظورش [برای] قرائت است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
بحرالعرفان، ج16، ص229/ نورالثقلین
7
(قیامه/ 16)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) إِذَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ عَجَّلَ بِتَحْرِیکِ لِسَانِهِ لِحُبِّهِ إِیَّاهُ وَ حِرْصِهِ عَلَی أَخْذِهِ وَ ضَبْطِهِ مَخَافَهًَْ أَنْ یَنْسَاهُ فَنَهَاهُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتی قرآن بر او نازل می‌شد، با حرکت‌دادن زبانش [برای خواندن آن] عجله می‌کرد؛ چون آن را دوست داشت و بر گرفتن و نگهداری آن علاقه‌ی شدیدی داشت و می‌ترسید آن را فراموش کند پس خداوند او را از آن نهی فرمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
نورالثقلین
آیه إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ [17]
چرا که جمع‌کردن و خواندن آن بر عهده‌ی ماست.
1
(قیامه/ 17)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ قَالَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) جَمْعُ الْقُرْآنِ وَ قِرَاءَتُهُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ گردآوردن قرآن و قرائت‌کردن آن بر آل محمّد (علیهم السلام) واجب است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
بحارالأنوار، ج9، ص246/ القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 17)
الباقر (علیه السلام) - مَا ادَّعَی أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ أَنَّهُ جَمَعَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ کَمَا أُنْزِلَ إِلَّا کَذَّابٌ وَ مَا جَمَعَهُ وَ حَفِظَهُ کَمَا نَزَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَّا عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) مِنْ بَعْدِهِ.
امام باقر (علیه السلام) - جز دروغگو هیچ‌کس از مردم ادّعا نکند که تمام قرآن را چنان‌که نازل شده، جمع کرده است، و کسی جز علیّ‌بن‌ابی‌طالب و امامان پس از وی (علیهم السلام) آن را چنان‌که خدای تعالی فرستاده، جمع و نگهداری نکرده‌اند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
الکافی، ج1، ص228/ بحرالعرفان، ج16، ص232
3
(قیامه/ 17)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ضَمِنَ اللَّهُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَجْمَعَ الْقُرْآنَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام).
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خداوند برای محمّد (صلی الله علیه و آله) ضمانت کرد که بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، قرآن را علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) جمع می‌کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
المناقب، ج2، ص40/ بحارالأنوار، ج40، ص154
4
(قیامه/ 17)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَجَمَعَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِی قَلْبِ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ جَمَعَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) بَعْدَ مَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِسِتَّهًِْ أَشْهُرٍ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خداوند قرآن را در قلب علی (علیه السلام) جمع کرد و علی (علیه السلام) بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) طی شش ماه قرآن را جمع آوری کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص214
المناقب، ج2، ص40/ بحارالأنوار، ج40، ص154
آیه فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ [18]
پس هرگاه آن را خواندیم، از خواندن آن پیروی کن.
1
(قیامه/ 18)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ قَالَ اتَّبِعُوا إِذَا مَا قَرَءُوه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ، آنگاه که قرآن را خواندند، از آن پیروی کنید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
القمی، ج2، ص396/ البرهان
2
(قیامه/ 18)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَإِذَا قَرَأْنَاهُ أَیْ قَرَأَهُ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) عَلَیْکَ بِأَمْرِنَا فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَإِذا قَرَأْناهُ یعنی [هرگاه] جبرئیل آن را به دستور ما بر تو خواند، فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
نورالثقلین
3
(قیامه/ 18)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ الْمَعْنَی اقْرَأْهُ إِذَا فَرَغَ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) مِنْ قِرَاءَتِهِ. قَالَ: فَکَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) بَعْدَ هَذَا إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) أَطْرَقَ فَإِذَا ذَهَبَ قَرَأَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - معنای آیه این است که وقتی جبرئیل از قرائت آن فارغ شد، بخوان. در نتیجه بعد از این پیامبر (صلی الله علیه و آله) اینگونه بود که وقتی جبرئیل بر او نازل می‌شد، سرپائین می‌انداخت و هنگامی‌که می‌رفت قرائت می‌فرمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
نورالثقلین
آیه ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ [19]
سپس بیان [و توضيح] آن [نيز] برعهده‌ی ماست.
1
(قیامه/ 19)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ إِنَ عَلَیْنا بَیانَهُ أَیْ تَفْسِیرَه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ، منظور، تفسیر آن است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
البرهان
آیه کَلاَّ بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ [20]
هرگز چنین نیست [كه شما مي پنداريد]! بلکه شما دنیای زودگذر را دوست دارید.
1
(قیامه/ 20)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ قَالَ الدُّنْیَا الْحَاضِرَهًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ، منظور، دنیای فعلی است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
آیه وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ [21]
وآخرت را رها می‌کنید.
1
(قیامه/ 21)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ قَالَ تَدْعُونَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ، یعنی اینکه رها می‌کنید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
آیه وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ [22]
[آري] در آن روز صورت‌هایی شاداب و مسرور است.
1
(قیامه/ 22)
الرّضا (علیه السلام) - عَنْ إِبْرَاهِیمَ‌بْنِ أَبِی‌مَحْمُودٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌مُوسَی‌الرِّضَا (علیه السلام) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَعْنِی مُشْرِقَهًٌْ تَنْتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّهَا.
امام رضا (علیه السلام) - ابی محمود گوید: امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی این آیات: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ، إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ، فرموده است: «منظور، درخشان و نورانی است که به پاداش پروردگارش نگاه می‌کند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
بحارالأنوار، ج4، ص28/ الاحتجاج، ج2، ص409/ الأمالی للصدوق، ص409/ التوحید، ص116/ نورالثقلین/ روضهًْ الواعظین، ج1، ص34/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص114/ متشابه القرآن، ج1، ص96/ البرهان
2
(قیامه/ 22)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ أَیْ مُشْرِقَهًٌْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ درخشان و نورانی است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
نورالثقلین/ البرهان
3
(قیامه/ 22)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نَاضِرَةٌ. . . أَیْ بَهْجَهًٌْ حَسَنَهًٌْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ناضِرَةٌ یعنی شاداب و نیکو است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص216
بحرالعرفان، ج16، ص230
4
(قیامه/ 22)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - {الإحتجاج} فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَمَّا تَوَهَّمَهُ مِنَ التَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ ذَلِکَ فِی مَوْضِعٍ یَنْتَهِی فِیهِ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ مَا یَفْرُغُ مِنَ الْحِسَابِ إِلَی نَهَرٍ یُسَمَّی الْحَیَوَانَ فَیَغْتَسِلُونَ فِیهِ وَ یَشْرَبُونَ مِنْ آخَرَ فَتَبْیَضُّ وُجُوهُهُمْ فَیَذْهَبُ عَنْهُمْ کُلُّ قَذًی وَ وَعْثٍ ثُمَّ یُؤْمَرُونَ بِدُخُولِ الْجَنَّهًِْ فَمِنْ هَذَا الْمَقَامِ یَنْظُرُونَ إِلَی رَبِّهِمْ کَیْفَ یُثِیبُهُمْ وَ مِنْهُ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهًَْ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فِی تَسْلِیمِ الْمَلَائِکَهًِْ عَلَیْهِمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ أُثِیبُوا بِدُخُولِ الْجَنَّهًِْ وَ النَّظَرِ إِلَی مَا وَعَدَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَذَلِکَ قَوْلُهُ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ وَ النَّاظِرَهًُْ فِی بَعْضِ اللُّغَهًِْ هِیَ الْمُنْتَظِرَهًُْ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی فَناظِرَهًٌْ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ أَیْ مُنْتَظِرَهًٌْ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ.
امام علی (علیه السلام) - و امّا این کلام خداوند متعال که فرمود: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ، إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ درباره‌ی جایی است که دوستان خداوند عزّوجلّ، پس از آنکه حسابشان به پایان می¬رسد، در آنجا به رودی می¬رسند که زندگی نام دارد. ایشان در آن رود غسل می¬کنند و از رودی دیگر می¬نوشند و اینگونه رخسارشان سپید می¬گردد و آزار و ناپاکی و سختی، همه از ایشان زدوده می-شود؛ سپس فرمان ورودشان به بهشت می¬رسد و از آن مقام سوی پروردگارشان می¬نگرند که چگونه ایشان را پاداش داده است و از آنجا به بهشت در می¬آیند و این کلام خداوند عزّوجلّ است که درباره‌ی سلام فرشتگان بر ایشان فرمود: سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمت‌ها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید! . (زمر/73) در آن دم با گام‌نهادن در بهشت و نگریستن به وعده¬هایی که خداوند عزّوجلّ به ایشان داده، پاداش داده می¬شوند و این کلام خداوند متعال است که فرمود: إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ، ناظر در لغت گاه به‌معنای منتظر است؛ آیا نشنیده¬ای که خداوند متعال فرمود: فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ یعنی منتظر است که فرستادگان با چه باز می¬گردند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص218
بحارالأنوار، ج4، ص32/ البرهان / بحارالأنوار، ج90، ص98 / الاحتجاج، ج1، ص240/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
5
(قیامه/ 22)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ هَاشِمٍ‌الصَّیْدَاوِیِّ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا إِلَّا وَ لَیْسَ عَلَیْهِ تَبِعَهًٌْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا التَّبِعَهًُْ قَالَ مِنَ الْإِحْدَی وَ الْخَمْسِینَ رَکْعَهًًْ وَ مِنْ صَوْمِ ثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ مِنَ الشَّهْرِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ خَرَجُوا مِنْ قُبُورِهِمْ وَ وُجُوهُهُمْ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَهًَْ الْبَدْرِ فَیُقَالُ لِلرَّجُلِ مِنْهُمْ سَلْ تُعْطَ فَیَقُولُ أَسْأَلُ رَبِّی النَّظَرَ إِلَی وَجْهِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) قَالَ فَیُنْصَبُ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْبَرٌ عَلَی دُرْنُوکٍ مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّهًِْ لَهُ أَلْفُ مِرْقَاهًٍْ بَیْنَ الْمِرْقَاهًِْ إِلَی الْمِرْقَاهًِْ رَکْضَهًُْ الْفَرَسِ فَیَصْعَدُ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ فَیَحِفُّ ذَلِکَ الْمِنْبَرَ شِیعَهًُْ آلِ‌مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) فَیَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ فَیُلْقَی عَلَیْهِمُ النُّورُ حَتَّی إِنَّ أَحَدَهُمْ إِذَا رَجَعَ لَمْ تَقْدِرِ الْحَوْرَاءُ أَنْ تَمْلَأَ بَصَرَهَا مِنْهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) یَا هَاشِمُ لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - صیداوی گوید: امام صادق (علیه السلام) از پدرش (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: «هیچ مردی از مردان فقیر مؤمن شیعه ما نیست، مگر اینکه تَبِعه بر او نیست. عرض کردم: «فدایت شوم! تَبِعه چیست»؟ فرمود: «منظور، پنجاه‌ویک رکعت نماز و سه روز روزه گرفتن در هر ماه است، آنگاه که روز قیامت فرا رسد، درحالتی‌که چهره‌های آنان مانند ماه شب چهاردهم می‌درخشد، از قبرهای خویش خارج می‌شوند، و به هرکدام از آن‌ها گفته می‌شود: هر آنچه طلب کنی، محقّق می‌شود». پس می‌گوید: «از خداوند می‌خواهم که چهره‌ی حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) را ببینم». می‌فرماید: «پس خداوند عزّوجلّ به بهشتیان اجازه می‌دهد که محمّد (صلی الله علیه و آله) را زیارت کنند. و می‌فرماید: منبری از نور در یکی از درانیک (جمع دُرنوک، به‌معنای سرسرا) بهشت برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نصب می‌شود که دارای هزار پلّه است که فاصله‌ی میان پلکان¬های آن، به‌اندازه‌ی یک دویدن اسب است. پس محمّد (صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر بالای آن می‌روند». و فرمود: «اطراف آن از شیعه آل محمّد (علیهم السلام) موج می‌زند، و خداوند به آن‌ها نگاه می‌کند و این همان سخن خداوند عزّوجلّ است که فرمود: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ، إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ، می‌فرماید: «پس بر آن‌ها نور افشانده می‌شود، به‌طوری که زمانی‌که بر می‌گردند، حوریان بهشتی نمی‌توانند چشم از آن‌ها بردارند (از دیدن آن‌ها سیر نمی¬شوند)». سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای هاشم! لِمِثلِ هَذَا فَلیَعمَلِ العَامِلُونَ؛ آری، برای مثل این، باید عمل‌کنندگان عمل کنند! . (صافات/61)
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص218
بحارالأنوار، ج7، ص193/ بحارالأنوار، ج24، ص261/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص716 / البرهان؛ «الحور» بدل «الحوراء»
آیه إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ [23]
و به [الطاف] پروردگارشان می‌نگرند.
1
(قیامه/ 23)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَنْظُرُونَ إِلَی وَجْهِ اللَّهِ أَیْ إِلَی رَحْمَهًِْ اللَّهِ وَ نِعْمَتِهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ، به خداوند عزّوجلّ نگاه می‌کنند، منظور این است که به رحمت خداوند و نعمت‌هایش نگاه می‌کنند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص218
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 23)
الرّضا (علیه السلام) - وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَعْنِی مُشْرِقَهًٌْ تَنْتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّهَا.
امام رضا (علیه السلام) - وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ؛ یعنی تابان است و منتظر ثواب پروردگار خود است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص220
بحارالأنوار، ج4، ص28/ الاحتجاج، ج2، ص409/ الأمالی للصدوق، ص409/ التوحید، ص116/ نورالثقلین/ روضهًْ الواعظین، ج1، ص34/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص114/ متشابه القرآن، ج1، ص96/ البرهان
3
(قیامه/ 23)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّ الْمَعْنَی مُنْتَظِرَهًٌْ لِثَوَابِ رَبِّهَا.
امام علی (علیه السلام) - معنای آیه این است که منتظر ثواب پروردگارش است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص220
بحرالعرفان، ج16، ص231/ نورالثقلین
4
(قیامه/ 23)
الرّضا (علیه السلام) - عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ‌مُوسَی‌الرِّضَا (علیه السلام) … قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَمَا مَعْنَی الْخَبَرِ الَّذِی رَوَوْهُ أَنَّ ثَوَابَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ النَّظَرُ إِلَی وَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ (علیه السلام) یَا أَبَا الصَّلْتِ مَنْ وَصَفَ اللَّهَ تَعَالَی بِوَجْهٍ کَالْوُجُوهِ فَقَدْ کَفَرَ وَ لَکِنَّ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ وَ حُجَجُهُ (علیهم السلام) هُمُ الَّذِینَ بِهِمْ یُتَوَجَّهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلَی دِینِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ فَالنَّظَرُ إِلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ تَعَالَی وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ (علیهم السلام) فِی دَرَجَاتِهِمْ ثَوَابٌ عَظِیمٌ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مَنْ أَبْغَضَ أَهْلَ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی لَمْ یَرَنِی وَ لَمْ أَرَه یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ قَالَ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ لَا یَرَانِی بَعْدَ أَنْ یُفَارِقَنِی یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُوصَفُ بِمَکَانٍ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْأَبْصَارِ وَ الْأَوْهَام.
امام رضا (علیه السلام) - هروی گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! منظور از این حدیث چیست که پاداش لا إله إلاّ الله، نگاه‌کردن به صورت خداوند عزّوجلّ است»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «ای اباصلت! هرکس خداوند را با صورت و چهره‌ای وصف کند، کفر ورزیده است. صورت خداوند عزّوجلّ، پیامبران و حجّت‌های او (صلی الله علیه و آله) هستند. آنان همان کسانی هستند که به‌واسطه‌ی آن‌ها به خداوند عزّوجلّ و دین او و شناخت او، می‌توان روی آورد، و خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: همه‌ی کسانی که روی آن [زمین] هستند فانی می‌شوند، و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می‌ماند! . (رحمن/27-26) و می‌فرماید: همه‌چیز جز ذات [پاک] او فانی می‌شود. (قصص/88) در روز قیامت نگاه‌کردن به جایگاه و مقام پیامبران و حجّت‌های خداوند، برای مؤمنان پاداشی عظیم است، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «هرکس نسبت به خویشاوندان من کینه داشته باشد، در روز قیامت، نه من او را می‌بینم و نه او مرا خواهد دید». سپس فرمود: «در میان شما کسانی هستند که بعد از آنکه مرا ترک کنند، دیگر مرا نخواهند دید. ای اباصلت! خداوند عزّوجلّ در مکان وصف نمی‌شود و نمی‌گنجد و دیدگان و خیال‌ها او را در نمی‌یابند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص220
عیون أخبارالرضا، ج1، ص115/ البرهان
5
(قیامه/ 23)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ یَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ رَأَوْهُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَقُلْتُ مَتَی قَالَ حِینَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی ثُمَّ سَکَتَ سَاعَهًًْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ لَیَرَوْنَهُ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ أَ لَسْتَ تَرَاهُ فِی وَقْتِکَ هَذَا قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأُحَدِّثُ بِهَذَا عَنْکَ فَقَالَ لَا فَإِنَّکَ إِذَا حَدَّثْتَ بِهِ فَأَنْکَرَهُ مُنْکِرٌ جَاهِلٌ بِمَعْنَی مَا تَقُولُهُ ثُمَّ قَدَّرَ أَنَّ ذَلِکَ تَشْبِیهٌ کَفَرَ وَ لَیْسَتِ الرُّؤْیَهًُْ بِالْقَلْبِ کَالرُّؤْیَهًِْ بِالْعَیْنِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ وَ الْمُلْحِدُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «درباره‌ی خداوند عزّوجلّ سخن بگو؛ آیا مؤمنان در روز قیامت او را می‌بینند»؟ فرمود: «آری، و قبل از روز قیامت نیز او را دیده‌اند». عرض کردم: «چه موقع»؟ فرمود: «آن هنگام که خداوند عزّوجلّ فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آری». (اعراف/172) لحظه‌ای درنگ کرد و سپس فرمود: «مؤمنین قبل از روز قیامت، در دنیا، او را می‌بینند، مگر اکنون او را نمی‌بینی»؟ به حضرت (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! این حدیث را از شما برای دیگران نقل کنم»؟ فرمود: «خیر، زیرا اگر آن را روایت کنی و شخص نادانی معنای آنچه می‌گویی را درک نکند و آن را انکار کند، ممکن است این را کفر بداند. دیدن با چشم دل، مانند دیدن با چشم ظاهر نیست؛ خداوند عزّوجلّ، از تشبیهات تشبیه‌کنندگان و کافران منزّه است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص220
التوحید، ص117/ البرهان
6
(قیامه/ 23)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِیِ أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ (علیه السلام) ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ کَیْفَ شَکَکْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لِأَنِّی وَجَدْتُ الْکِتَابَ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَکَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) إِنَّ کِتَابَ اللَّهِ لَیُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَکِنَّکَ لَمْ تُرْزَقْ عَقْلًا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ یَقُولُ… فَأَمَّا قَوْلُهُ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَة… وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَهُوَ کَمَا قَالَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ یَعْنِی لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ یَعْنِی یُحِیطُ بِهَا وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ ذَلِکَ مَدْحٌ امْتَدَحَ بِهِ رَبُّنَا نَفْسَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ تَقَدَّسَ عُلُوّاً کَبِیراً وَ قَدْ سَأَلَ مُوسَی (علیه السلام) وَ جَرَی عَلَی لِسَانِهِ مِنْ حَمْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ فَکَانَتْ مَسْأَلَتُهُ تِلْکَ أَمْراً عَظِیماً وَ سَأَلَ أَمْراً جَسِیماً فَعُوقِب فَ قالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَنْ تَرانِی فِی الدُّنْیَا حَتَّی تَمُوتَ فَتَرَانِی فِی الْآخِرَهًِْ وَ لَکِنْ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَرَانِی فِی الدُّنْیَا فَ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَأَبْدَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَعْضَ آیَاتِهِ وَ تَجَلَّی رَبُّنَا لِلْجَبَلِ فَتَقَطَّعَ الْجَبَلُ فَصَارَ رَمِیما وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً یَعْنِی مَیِّتاً فَکَانَ عُقُوبَتُهُ الْمَوْتَ ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُ وَ تَابَ عَلَیْهِ فَقَالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ آمَنَ بِکَ مِنْهُمْ أَنَّهُ لَنْ یَرَاکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری. عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ عِنْدَ سِدْرَهًِْ الْمُنْتَهَی حَیْثُ لَا یَتَجَاوَزُهَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّه وَ قَوْلُهُ فِی آخِرِ الْآیَهًِْ ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی. لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری رَأَی جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) فِی صُورَتِهِ مَرَّتَیْنِ هَذِهِ الْمَرَّهًَْ وَ مَرَّهًًْ أُخْرَی وَ ذَلِکَ أَنَّ خَلْقَ جَبْرَئِیلَ عَظِیمٌ فَهُوَ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ الَّذِینَ لَا یُدْرِکُ خَلْقَهُمْ وَ صِفَتَهُمْ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین وَ أَمَّا قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا. یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً لَا یُحِیطُ الْخَلَائِقُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْماً إِذْ هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ عَلَی أَبْصَارِ الْقُلُوبِ الْغِطَاءَ فَلَا فَهْمَ یَنَالُهُ بِالْکَیْفِ وَ لَا قَلْبَ یُثْبِتُهُ بِالْحُدُودِ فَلَا یَصِفُهُ إِلَّا کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ خَلَقَ الْأَشْیَاء فَلَیْسَ مِنَ الْأَشْیَاءِ شَیْءٌ مِثْلَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ وَ حَلَلْتَ عَنِّی عُقْدَهًًْ فَأَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین (علیه السلام).
امام علی (علیه السلام) - ابومعمر سعدانی گوید: مردی خدمت حضرت امام علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) رسید و عرض کرد: «ای امیر مؤمنان! من در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک کرده¬ام. حضرت (علیه السلام) به او فرمود: «مادرت سوگوارت باد! چگونه در کتاب نازل شده خداوند شک کرده¬ای»؟! عرض کرد: «بدان سبب که دیده¬ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می¬کنند، چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می¬کنند و هرگز تکذیب نمی¬کنند، امّا خِرَدی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آنچه را که در کتاب خداوند عزّوجلّ بدان شک کرده¬ای». آن مرد به حضرت عرض کرد: «من در کتاب خدا یافتم که فرماید… و امّا قول آن جناب: چشم‌ها او را نمی‌بینند ولی او همه‌ی چشم‌ها را می‌بیند. (انعام/103) پس آن چنانست که فرموده: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ و خیال‌ها به او احاطه نمی‌کند. وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ یعنی او به آن‌ها احاطه می‌کند. او بخشنده [انواع نعمت‌ها، و باخبر از دقایق موجودات]، و آگاه [از همه] چیز است. (انعام/103) و این مدحی است که پروردگارمان تبارک و تعالی خود را با آن مدح کرد و او پاک و والامرتبه و بزرگ است و یادش با شکوه و بلند مرتبه باد. موسی (علیه السلام) درحالی‌که ستایش خداوند عزّوجلّ بر زبان داشت، درخواست کرد: پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببینم! . (اعراف/143) درخواست او امری بزرگ و هنگفت بود، از این رو مجازات شد و خداوند تبارک و تعالی فرمود: مرا در دنیا نخواهی دید تا اینکه جان دهی و آنگاه مرا در آخرت می¬بینی. امّا اگر می‌خواهی مرا در دنیا ببینی، به کوه نگاه کن، اگر در جای خود استوار ماند، مرا خواهی دید. خداوند سبحانه تعالی که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد نشانه¬ای از نشانه¬های خود را آشکار کرد و پروردگارمان بر کوه تجلّی کرد و کوه قطعه ¬قطعه شد و پوسید و موسی (علیه السلام) مدهوش بر خاک افتاد؛ یعنی مرده، پس مجازات او مرگ بود. سپس خداوند زنده¬اش گردانید و دوباره او را برانگیخت و او به‌سویش توبه آورد و گفت: منزّهی تو [از اینکه با چشم تو را ببینم]! من به‌سوی تو بازگشتم! و من نخستین مؤمنانم! . (اعراف/143)؛ یعنی نخستین مؤمنی که از میان آنان به تو ایمان آورد و هرگز تو را نخواهد دید. و امّا کلام حق تعالی: و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد، نزد «سدرهًْ‌المنتهی». (نجم/14-13) منظور، حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) است که در کنار سدرهًْ‌المنتهی بود، جایی که هیچ آفریده¬ای از آفریدگان خدا پشت سرش نمی¬گذارد. کلام حق تعالی در آیه¬های دیگر: چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد [آنچه دید واقعیّت بود]! او پاره‌ای از آیات و نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دید! . (نجم/18-17) جبرئیل را می¬فرماید که دو مرتبه در چهره ایشان نگریست، این بار و باری دیگر. این سخن بدان جهت است که آفرینش جبرئیل آفرینشی شکوهمند است و او از جمله روحانیونی است که آفرینش ایشان و صفتشان را کسی جز خداوند، همان پروردگار جهانیان در نمی¬یابد. و امّا کلام حق تعالی: در آن روز، شفاعت هیچ‌کس سودی نمی‌بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده، و به گفتار او راضی است. آنچه را پیش رو دارند، و آنچه را [در دنیا] پشت سرگذاشته‌اند می‌داند ولی آن‌ها به [علم] او احاطه ندارند! . (طه/110-109) دانش آفریدگان به خداوند عزّوجلّ احاطه نمی¬یابد؛ چراکه او تبارک و تعالی بر دیدگان دل¬ها پوششی قرار داد و اینگونه هیچ فهمی به چگونگی او نمی¬رسد و هیچ دلی برای او مرز نمی¬گذارد و توصیفش نمی¬کند، جز آنگونه که او خود را وصف کرده است. هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بینا و آغاز و پایان و ظاهر و باطن و آفریننده و پدید آورنده و صورتگر است. همه چیز را آفرید و از این رو هیچ چیزی از چیزها به مانند او تبارک و تعالی نیست». آن مرد عرض کرد: «مرا گشایش حاصل کردی و خدایت گشایش حاصل کند، گره¬ای از من گشودی و خداوند پاداشت را بزرگ دارد‌ای امیر مؤمنان»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص220
التوحید، ص255
آیه وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ [24]
و در آن روز صورت‌هایی عبوس و درهم کشیده است.
1
(قیامه/ 24)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ أَیْ ذَلِیلَهًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ خوار و ذلیل است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
القمی، ج2، ص397/ البرهان
آیه تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ [25]
[زيرا] می‌دانند عذابی کمرشکن در پیش دارند!
آیه کَلاَّ إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ [26]
هرگز چنین نیست [او ايمان نمي‌آورد] تا موقعی که جان به گلوگاهش رسد.
1
(قیامه/ 26)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ قَالَ النَّفْسُ إِذَا بَلَغَتِ التَّرْقُوَهًَْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از کَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِیَ زمانی است که جان‌ها به گلوگاه‌ها می‌رسد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
القمی، ج2، ص397/ نورالثقلین/ البرهان
آیه وَ قیلَ مَنْ راقٍ [27]
و گفته شود: «آیا کسی هست که [اين بيمار را از مرگ] نجات دهد»؟!
1
(قیامه/ 27)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قِیلَ مَنْ راقٍ قَالَ یُقَالُ لَهُ مَنْ یَرْقِیک.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قِیلَ مَنْ رَاقٍ به او گفته می‌شود: «چه کسی می‌تواند برای تو افسونگری کند [و تو را نجات دهد]»؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
القمی، ج2، ص397/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 27)
الباقر (علیه السلام) -ٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قِیلَ مَنْ راقٍ وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ قَالَ فَإِنَّ ذَلِکَ ابْنُ آدَمَ إِذَا حَلَّ بِهِ الْمَوْتُ قَالَ هَلْ مِنْ طَبِیبٍ إِنَّهُ الْفِرَاقُ أَیْقَنَ بِمُفَارَقَهًِْ الْأَحِبَّهًِْ.
امام باقر (علیه السلام) - جابر (رحمة الله علیه) گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیات: وَ قِیلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ، پرسیدم. فرمود: «منظور، انسان است که هنگامی‌که مرگش فرا رسد»، می‌گوید: «آیا درمانگر و طبیبی وجود دارد؟ و به جداشدن از دوستان یقین پیدا می‌کند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
الکافی، ج3، ص259/ نورالثقلین
3
(قیامه/ 27)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِم عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قِیلَ مَنْ راقٍ قَالَ ذَاکَ قَوْلُ ابْنِ آدَمَ إِذَا حَضَرَهُ الْمَوْتُ قَالَ هَلْ مِنْ طَبِیبٍ هَلْ مِنْ دَافِعٍ.
امام باقر (علیه السلام) - محمّدبن‌مسلم گوید: از امام محمّد باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: وَ قِیلَ مَنْ رَاقٍ، پرسیده شد. فرمود: «این گفته انسان است زمانی‌که مرگش فرا برسد»، می‌گوید: «آیا درمانگر و طبیبی وجود دارد؟ آیا دفع‌کننده‌ای وجود دارد»؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
بحارالأنوار، ج6، ص159/ البرهان/ الأمالی للصدوق، ص307؛ «راق» بدل «دافع»
4
(قیامه/ 27)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَعْنَاهُ مَنْ یَرْقَی بِرُوحِهِ، أَ مَلَائِکَهًُْ الرَّحْمَهًِْ أَمْ مَلَائِکَهًُْ الْعَذَابِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - معنای آیه این است که فرشتگان [هنگام مرگ او] می‌گویند: «چه کسی روح او را بالا می‌برد؟ آیا فرشتگان رحمت یا فرشتگان عذاب»؟
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
مفردات قرآن، ص363
آیه وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ [28]
[در‌اين‌هنگام] او به جدایی از دنیا یقین پیدا می‌کند.
1
(قیامه/ 28)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ عَلِمَ أَنَّهُ الْفِرَاق.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ دانست که او جدا شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
نورالثقلین/ القمی، ج2، ص396
2
(قیامه/ 28)
الباقر (علیه السلام) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ أَیْقَنَ بِمُفَارَقَهًِْ الْأَحِبَّهًْ.
امام باقر (علیه السلام) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ به جداشدن از دوستان یقین پیدا کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
البرهان
3
(قیامه/ 28)
الباقر (علیه السلام) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ یَعْنِی فِرَاقَ الْأَهْلِ وَ الْأَحِبَّهًِْ عِنْدَ ذَلِک.
امام باقر (علیه السلام) - وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ یعنی جداشدن از خویشاوندان و دوستان در آن زمان است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص224
بحارالأنوار، ج6، ص159/ الأمالی للصدوق، ص307/ البرهان
آیه وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ [29]
و ساق پاها [از سختي جان‌دادن] به هم می‌پیچد!
1
(قیامه/ 29)
الباقر (علیه السلام) - وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ الْتَفَّتِ الدُّنْیَا بِالْآخِرَهًْ.
امام باقر (علیه السلام) - وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ، دنیا با آخرت درهم پیچیده شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص226
الکافی، ج3، ص259/ بحارالأنوار، ج6، ص159/ الأمالی للصدوق، ص307/ القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 29)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - التفت شده امر الاخره بامر الدنیا.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ الْتَفَّتِ سختی کار آخرت به کار دنیا پیچیده شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص226
بحرالعرفان، ج16، ص236
آیه إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ [30]
در آن روز مسیر همه به‌سوی [دادگاه] پروردگارت خواهد بود.
1
(قیامه/ 30)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ… إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ إِلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ یَوْمَئِذٍ الْمَصِیرُ.
امام باقر (علیه السلام) - از امام محمّد باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیات پرسیده شد… فرمود: «إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمسَاقُ سرنوشت به‌سوی پروردگار جهانیان است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص226
بحارالأنوار، ج6، ص159/ الأمالی للصدوق، ص307/ البرهان/ الکافی، ج3، ص259/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 30)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - الی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ قَالَ: یُسَاقُونَ إِلَی اللَّه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ المَسَاقُ، به‌سوی خداوند سوق داده می‌شوند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص226
القمی، ج2، ص397/ نورالثقلین
آیه فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی [31]
[در آن روز گفته مي‌شود]: او ایمان نیاورد و نماز نخواند.
1
(قیامه/ 31)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ حُذَیْفَهًَْ‌بْنِ‌الْیَمَانِ قَالَ کُنْتُ وَ اللَّهِ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَدْ نَزَلَ بِنَا غَدِیرَ خُمٍّ وَ قَدْ غَصَّ الْمَجْلِسُ بِالْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی قَدَمَیْهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِأَمْرٍ فَقَالَ… أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ عَرْضِ الْمَسْجِدِ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا تَأْوِیلُ هَذَا فَقَالَ مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) فَهَذَا عَلِیٌّ (علیه السلام) أَمِیرُهُ وَ قَالَ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَالَ حُذَیْفَهًُْ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مُعَاوِیَهًَْ حَتَّی قَامَ فَتَمَطَّی وَ خَرَجَ مُغْضَباً وَاضِعاً یَمِینَهُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌قَیْسٍ الْأَشْعَرِیِّ وَ یَسَارَهُ عَلَی مُغِیرَهًَْ‌بْنِ‌شُعْبَهًَْ ثُمَّ قَامَ یَمْشِی مُتَمَطِّیاً وَ هُوَ یَقُولُ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) عَلَی مَقَالَتِهِ وَ لَا نُقِرُّ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) بِوَلَایَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَثَرِ کَلَامِهِ فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از حذیفةبن‌یمان [نقل شده است که] گفت: به خدا سوگند روبروی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بودم درحالی‌که ما را در غدیر خم پیاده کرده بود و مجلس با مهاجرین و انصار پر شده بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر روی پاهایش ایستاد و فرمود: «ای مردم! خداوند دستوری به من داده است. و فرمود: «ای مردم! هرکس من صاحب اختیار او هستم، پس این [علی (علیه السلام)] صاحب اختیار او است». مردی از عرض مسجد گفت: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! تفسیر این [سخن] چیست»؟ فرمود: «هرکس من پیامبر او هستم، پس این علی (علیه السلام) امیر او است و گفت: خداوندا! دوست بدار هرکه او را دوست بدارد و دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند و یاری کن کسی را که او را یاری کند و خوار بگردان کسی را که او را یاری نکند». حذیفه گفت: به خدا سوگند معاویه را دیدم که برخاست و متکبّرانه راه رفت و خشمگین خارج شد و درحالی‌که دست راستش را بر عبدالله‌بن‌قیس اشعری و دست چپش را بر مغیرةبن‌شعبه قرار داده بود برخاست و متکبّرانه راه رفت و گفت: «سخنان محمّد (صلی الله علیه و آله) را تصدیق نمی‌کنیم و به ولایت علی (علیه السلام) اقرار نمی‌کنیم»؛ پس خداوند درپی کلام او نازل فرمود: فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی * وَلَکِن کَذَّبَ وَتَوَلَّی * ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص226
بحارالأنوار، ج37، ص193/ فرات الکوفی ص: 516/ شواهدالتنزیل، ج2، ص391؛ «بتفاوت لفظی»
آیه وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی [32]
بلکه تکذیب کرد و روی‌گردان شد.
آیه ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی [33]
سپس به‌سوی خانواده خود بازگشت درحالی‌که متکبّرانه قدم بر می‌داشت.
آیه أَوْلی لَکَ فَأَوْلی [34]
[با اين اعمال] عذاب الهی برای تو شایسته‌تر است، شایسته‌تر!
آیه ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی [35]
باز هم عذاب برای تو شایسته‌تر است، شایسته‌تر!
1
(قیامه/ 35)
الجواد (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌الْعَظِیمِ‌الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ‌الثَّانِی (علیه السلام) قَال سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی قَالَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بُعْداً لَکَ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ بُعْداً لَکَ مِنْ خَیْرِ الْآخِرَهًِْ.
امام جواد (علیه السلام) - حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) می‌فرماید: از امام جواد (علیه السلام) درباره‌ی این آیات أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی * ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی، پرسیدم. و ایشان فرمود: «خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «خیر و نیکی دنیا از تو دور باد! خیر و نیکی آخرت از تو دور باد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
بحارالأنوار، ج90، ص142/ عیون أخبارالرضا (ج2، ص54/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 35)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) أَخَذَ بِیَدِ أَبِی جَهْلٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی ثُمَّ أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی. فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ: بِأَیِّ شَیْءٍ تُهَدِّدُنِی؟ لَا تَسْتَطِیعُ أَنْتَ وَ لَا رَبُّکَ أَنْ تَفْعَلَا بِی شَیْئاً وَ إِنِّی لَأَعَزُّ أَهْلِ هَذَا الْوَادِی. فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ کَمَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله).
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دست ابوجهل را گرفت سپس فرمود: أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی. ابوجهل گفت: «با چه چیزی مرا تهدید می‌کنی؟ تو و پروردگارت نمی‌توانید نسبت به من کاری انجام دهید و من عزیزترین فرد این سرزمین هستم». پس خداوند سبحان همانگونه که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او گفت، نازل فرمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
نورالثقلین
آیه أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً [36]
آیا انسان گمان می‌کند بی‌هدف رها می‌شود؟!
1
(قیامه/ 36)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قوله أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً قَالَ لَا یُحَاسَبَ وَ لَا یُعَذَّبَ وَ لَا یُسْأَلَ عَنْ شَیْء.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَیَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًی این است که از او حساب کشیده نمی‌شود و عذاب داده نمی‌شود و درباره‌ی چیزی از او سؤال نخواهد شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
القمی، ج2، ص396/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 36)
الصّادق (علیه السلام) - جَعْفَرُ‌بْنُ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُمَارَهًَْ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ یَتْرُکْهُمْ سُدًی بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِیُکَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَیَسْتَوْجِبُوا بِذَلِکَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِیَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَهًًْ وَ لَا لِیَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّهًًْ بَلْ خَلَقَهُمْ لِیَنْفَعَهُمْ وَ یُوصِلَهُمْ إِلَی نَعِیمِ الْأَبَدِ.
امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌عمّاره از پدرش نقل می‌کند که گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «چرا و برای چه جهتی خداوند بشر را خلق نمود»؟ فرمود: «خدای تعالی بشر را عبث و بیهوده نیافریده و آن‌ها را مهمل وانگذارده بلکه [ایشان را تکلیف به انجام‌دادن عبادات فرموده و آنان را محاسبه خواهد نمود و] خلق فرمود آن‌ها را برای اظهار قدرت خود، و ایشان را به اطاعت و بندگی خود تکلیف فرموده تا مستوجب و مستحق بهشت شوند، و خلق نفرموده ایشان را که منفعت و سودی ببرد، و یا به سبب ایشان دفع سوء و ضرری از خود بنماید، بلکه آنان را آفریده که منفعت به ایشان برساند و متنعم به نعمت‌های همیشگی آخرت خود گرداند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
علل الشرایع، ج1، ص9/ نورالثقلین
3
(قیامه/ 36)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مَسْعَدَهًَْ‌بْنِ‌زِیَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِجَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ مَا ذَاکَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ یَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ کَیْفَ تَفْنَی جَنَّهًٌْ لَا تَبِیدُ وَ نَارٌ لَا تَخْمُدُ وَ لَکِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّکُ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ.
امام صادق (علیه السلام) - مسعدةبن‌زیاده گوید: مردی به امام صادق (علیه السلام) گفت: «ما برای یک أمر عجیبی آفریده شده‌ایم». آن حضرت فرمود: «ای بنده‌ی خدا! امر عجیب چیست»؟ عرض کرد: «آفریده شده‌ایم برای فنا و نابودشدن [که پس از مردن اثری از بدن ما باقی نمی‌ماند و تا ابد فانی خواهیم بود]».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
علل الشرایع، ج1، ص11/ نورالثقلین
4
(قیامه/ 36)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یَعْنِی أَبَا جَهْل أَنْ یُتْرَکَ سُدیً مُهْمَلا لا یؤمر و لا یُنهَی.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ منظور ابوجهل است. أَنْ یُتْرَکَ سُدیً بدون تکلیف که به او امر و نهی نمی‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
بحرالعرفان، ج16، ص236
آیه أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی [37]
آیا او نطفه‌ای از منی که در رحم ریخته می‌شود نبود؟!
1
(قیامه/ 37)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی قَالَ: إِذَا نَکَحَ أَمْنَاه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَلَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی هرگاه نکاح کرد، تا به او منی دادیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص228
القمی، ج2، ص397/ نورالثقلین/ البرهان
2
(قیامه/ 37)
الحسین (علیه السلام) - عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فِی دُعَاءِ یَوْمِ عَرَفَهًْ… ابْتَدَعْتَ خَلْقِی مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ثُمَّ أَسْکَنْتَنِی فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ بَیْنَ لَحْمٍ وَ جِلْدٍ وَ دَم.
امام حسین (علیه السلام) - دعای امام حسین (علیه السلام) در روز عرفه: … از منی که در رحم ریخته می‌شود مرا آفریدی و در سه ظلمت میان گوشت و پوست و خونم نهادی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص230
بحارالأنوار، ج57، ص372
آیه ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی [38]
سپس به‌صورت خون بسته درآمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت.
آیه فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی [39]
و از آن، دو زوج مرد و زن آفرید.
آیه أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی [40]
آیا چنین کسی قادر نیست که مردگان را زنده کند؟!
1
(قیامه/ 40)
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الْبَعْثَ وَ النُّشُور.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - پاسخی است به کسی که رستاخیز و قیامت را انکار می‌کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص230
القمی، ج2، ص397/ البرهان
2
(قیامه/ 40)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الْبَرَاءِ‌بْنِ‌عَازِبٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بَلَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - براءةبن‌عازب گوید: هنگامی‌که این آیه نازل شد أَلَیْسَ ذَلِکَ بِقَادِرٍ عَلَی أَن یُحْیِیَ اْمَوْتَی، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «منزّه هستی‌ای خدا! آری می‌توانی».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص230
وسایل الشیعه، ج6، ص74/ البرهان
3
(قیامه/ 40)
الرّضا (علیه السلام) - عَنْ أَحْمَدَ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجَاءَ‌بْنَ‌أَبِی الضَّحَّاکِ یَقُولُ بَعَثَنِی الْمَأْمُونُ فِی إِشْخَاصِ عَلِیِّ‌بْنِ‌مُوسَی (علیه السلام) مِنَ الْمَدِینَهًِْ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ آخُذَ بِهِ عَلَی طَرِیقِ الْبَصْرَهًِْ… مَا رَأَیْتُ رَجُلًا کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ تَعَالَی مِنْه… وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُم.
امام رضا (علیه السلام) - در ذکر اخلاق حمیده و صفات پسندیده امام رضا (علیه السلام) و وصف عبادت آن حضرت: … وقتی سوره لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ را می‌خواند پس از تمام‌شدن می‌گفت: پروردگارا تو پاک و منزّه هستی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص230
عیون أخبارالرضا، ج2، ص183
مطالب مرتبط
