تفسیر روایی سوره احزاب 2

(احزاب/ 9)

الرّسول (عن أبی جعفر الباقر (عن آبائه (قالَ ذَکَرَ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ (ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَیُّکُمْ یَبْرُزُ إِلَی عَمْرٍو وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّهًَْ وَ فِی کُلِّ مَرَّهًٍْ کَانَ یَقُومُ عَلِیٌّ (وَ الْقَوْمُ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ فَاسْتَدْنَاهُ وَ عَمَّمَهُ بِیَدِهِ فَلَمَّا بَرَزَ قَالَ (بَرَزَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ إِلَی الشِّرْکِ کُلِّهِ وَ کَانَ عَمْرٌو یَقُولُ: وَ لَقَدْ بَحَحْتُ مِنَ النِّدَاءِ بِجَمْعِهِمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ الی ان قال إِلَی قَوْلِهِ فَمَا کَانَ أَسْرَعَ أَنْ صَرَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ فَلَمَّا هَمَّ أَنْ یَذْبَحَهُ وَ هُوَ یُکَبِّرُ اللَّهَ وَ یُمَجِّدُهُ قَالَ لَهُ عَمْرٌو یَا عَلِیُّ (قَدْ جَلَسْتَ مِنِّی مَجْلِساً عَظِیماً فَإِذَا قَتَلْتَنِی فَلَا تَسْلُبْنِی حُلَّتِی فَقَالَ (هِیَ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ وَ ذَبَحَهُ وَ أَتَی بِرَأْسِهِ وَ هُوَ یَخْطِرُ فِی مِشْیَتِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَ لَا تَرَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِلَی عَلِیٍّ (کَیْفَ یَمْشِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (إِنَّهَا لَمِشْیَهًٌْ لَا یَمْقُتُهَا اللَّهُ فِی هَذَا الْمَقَامِ فَتَلَقَّاهُ وَ مَسَحَ الْغُبَارَ عَنْ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ لَوْ وُزِنَ الْیَوْمَ عَمَلُکَ بِعَمَلِ جَمِیعِ أُمَّهًِْ مُحَمَّدٍ (لَرَجَحَ عَمَلُکَ عَلَی عَمَلِهِمْ وَ ذَاکَ أَنَّهُ لَمْ یَبْقَ بَیْتٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَّا وَ قَدْ دَخَلَهُ ذُلٌّ بِقَتْلِ عَمْرٍو.

پیامبر ( امام باقر (از پدرانش (نقل می‌کند که پیامبر (سه بار فرمود: «کدام شما برای مبارزه با عمرو می‌رود و من نزد خدا برایش ضامن بهشت شوم»؟ و هر بار علی (بلند می‌شد و همه سر به زیر می‌انداختند، او را نزد خود خواند و به دست خود عمامه بر سرش بست پس هنگامی‌که به مبارزه برخاست پیامبر (فرمود: «همه‌ی ایمان به مبارزه‌ی همه‌ی شرک برخاست» و در اینجا بود که عمرو رجزخوانی می‌کرد و می‌گفت: «گلویم گرفت از بس که فریاد کردم به جمع شماها که آیا مبارزی هست»؟ … و به‌زودی امیرمؤمنان (او را به خاک افکند و بر سینه‌اش نشست و خواست با ذکر تکبیر و تمجید خدا سرش را ببرد. عمرو گفت: «ای علی (بر نشیمنگاه بزرگی نشستی، وقتی مرا کشتی برهنه‌ام نکن». آن حضرت فرمود: «جامه‌ی تو نزد من از این‌ها زبون‌تر است». و سرش را برید و نزد رسول خدا (آورد عمر گفت: «ای رسول خدا (می‌بینی علی (در راه رفتن خود چه بزرگی می‌کند»؟ فرمود: «این‌گونه راه رفتن را خدا دوست ندارد مگر اینکه در چنین مقامی باشد» و آنگاه رسول خدا (برخاست و به پیشواز امیرمؤمنان (آمد و او را در برگرفت و گرد از چشمانش زدود و فرمود: «این کار امروز تو اگر در ترازو با کار همه‌ی امّت محمّد (سنجیده شود از کار همه آنان سنگین‌تر می‌باشد زیرا هیچ خانه‌ای از مشرکان نماند جز که از کشته‌شدن عمرو دچار خواری گردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص82

بحار الأنوار، ج20، ص216

5

(احزاب/ 9)

الرّسول (عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَهًَْ، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (لَعَنَ أَبَا سُفْیَانَ فِی سَبْعَهًِْ مَوَاطِنَ فِی کُلِّهِنَّ لَا یَسْتَطِیعُ إِلَّا أَنْ یَلْعَنَهُ: … وَ الرَّابِعَهًُْ: یَوْمَ الْخَنْدَقِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ فِی جَمْعِ قُرَیْشٍ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الْقُرْآنِ آیَتَیْنِ فِی سُورَهًِْ الْأَحْزَابِ، فَسَمَّی أبو {أَبَا} سُفْیَانَ وَ أَصْحَابَهُ کُفَّاراً، وَ مُعَاوِیَهًُْ یَوْمَئِذٍ مُشْرِکٌ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ… وَ السَّادِسَهًُْ: یَوْمَ الْأَحْزَابِ، یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بِجَمْعِ قُرَیْشٍ وَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ بِجَمْعِ هَوَازِنَ، وَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حُصَیْنٍ بِغَطْفَانَ، وَ وَاعَدَهُمْ قُرَیْظَهًُْ وَ النَّضِیرُ أَنْ یَأْتُوهُمْ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ (الْقَادَهًَْ وَ الْأَتْبَاعَ، وَ قَالَ: أَمَّا الْأَتْبَاعُ فَلَا تُصِیبُ اللَّعْنَهًُْ مُؤْمِناً، وَ أَمَّا الْقَادَهًُْ فَلَیْسَ فِیهِمْ مُؤْمِنٌ وَ لَا نَجِیبٌ وَ لَا نَاجٍ.

پیامبر ( ابوطفیل گوید: همانا رسول خدا (در هفت مورد اباسفیان را لعن کرد که در همه‌ی آن‌ها چاره‌ای جز لعن او نداشت. … چهارمین‌بار، روز خندق بود روزی که ابوسفیان با انبوهی از قریش آمد و خداوند آنان را خشمناک باز گردانید و به چیزی نایل نشدند و خداوند عزّوجلّ دو آیه در سوره‌ی احزاب فرو فرستاد که اباسفیان و یارانش را کفّار نامید و معاویه مشرکی بود دشمن خدا و رسول… ششمین‌بار روز احزاب بود روزی که ابوسفیان قریش را جمع می‌کرد و عامربن‌طفیل قبیله‌ی هوازن را و عیینهًْ‌بن‌حفص طایفه‌ی غطفان را و قبیله‌های قریظه و نضیر هم وعده‌ی یاریشان داده بودند آن روز رسول خدا (امراء لشکر و نظامیان را لعن کرد. و فرمود: «امّا از نظامیان هرکه ایمان بیاورد لعنت من او را فرا نخواهد گرفت و امّا فرماندهان نه مؤمنی در میانشان هست و نه فرد نجیب و نه رستگار».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص82

بحار الأنوار، ج31، ص521

6

(احزاب/ 9)

الرّسول (عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: قال رسول الله (عَلَی التَّلِ الَّذِی عَلَیْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ فِی غَزْوَهًِْ الْأَحْزَابِ فِی لَیْلَهًٍْ ظَلْمَاءَ قَرَّهًٍْ فَقَالَ مَنْ یَذْهَبُ فَیَأْتِیَنَا بِخَبَرِهِمْ وَ لَهُ الْجَنَّهًُْ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ ثُمَّ أَعَادَهَا فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (بِیَدِهِ وَ مَا أَرَادَ الْقَوْمُ أَرَادُوا أَفْضَلَ مِنَ الْجَنَّهًِْ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذَا فَقَالَ حُذَیْفَهًُْ فَقَالَ أَ مَا تَسْمَعُ کَلَامِی مُنْذُ اللَّیْلَهًِْ وَ لَا تَکَلَّمُ أَ قُبِرْتَ فَقَامَ حُذَیْفَهًُْ وَ هُوَ یَقُولُ الْقُرُّ وَ الضُّرُّ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَنَعَنِی أَنْ أُجِیبَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (انْطَلِقْ حَتَّی تَسْمَعَ کَلَامَهُمْ وَ تَأْتِیَنِی بِخَبَرِهِمْ فَلَمَّا ذَهَبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّی تَرُدَّهُ وَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (یَا حُذَیْفَهًُْ لَا تُحْدِثْ شَیْئاً حَتَّی تَأْتِیَنِی فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ قَوْسَهُ وَ حَجَفَتَهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَخَرَجْتُ وَ مَا بِی مِنْ ضُرٍّ وَ لَا قُرٍّ فَمَرَرْتُ عَلَی بَابِ الْخَنْدَقِ وَ قَدِ اعْتَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْکُفَّارُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ حُذَیْفَهًُْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ نَادَی یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ أَصْحَابِی فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ قَدْ سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ دُعَاءَکَ وَ قَدْ أَجَابَکَ وَ کَفَاکَ هَوْلَ عَدُوِّکَ فَجَثَا رَسُولُ اللَّهِ (عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ أَرْسَلَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ شُکْراً شُکْراً کَمَا رَحِمْتَنِی وَ رَحِمْتَ أَصْحَابِی ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْهِمْ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا فِیهَا حَصًی وَ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَهًِْ فِیهَا جَنْدَلٌ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِیرَانِ الْقَوْمِ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِیحٌ فِیهَا حَصًی فَمَا تَرَکَتْ لَهُمْ نَاراً إِلَّا أَذْرَتْهَا وَ لَا خِبَاءً إِلَّا طَرَحَتْهُ وَ لَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَتْهُ حَتَّی جَعَلُوا یَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَی فَجَعَلْنَا نَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَی فِی الْأَتْرِسَهًِْ فَجَلَسَ حُذَیْفَهًُْ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَامَ إِبْلِیسُ فِی صُورَهًِْ رَجُلٍ مُطَاعٍ فِی الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ قَدْ نَزَلْتُمْ بِسَاحَهًِْ هَذَا السَّاحِرِ الْکَذَّابِ أَلَا وَ إِنَّهُ لَنْ یَفُوتَکُمْ مِنْ أَمْرِهِ شَیْءٌ فَإِنَّهُ لَیْسَ سَنَهًَْ مُقَامٍ قَدْ هَلَکَ الْخُفُّ وَ الْحَافِرُ فَارْجِعُوا وَ لْیَنْظُرْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مَنْ جَلِیسُهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَنَظَرْتُ عَنْ یَمِینِی فَضَرَبْتُ بِیَدِی فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ مُعَاوِیَهًُْ فَقُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَسَارِی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ حُذَیْفَهًُْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فَقَامَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِی قُرَیْشٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَ قَالَ طَلْحَهًُْ الْأَزْدِیُّ لَقَدْ زَادَکُمْ مُحَمَّدٌ بِشَرٍّ ثُمَّ قَامَ إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ صَاحَ فِی بَنِی أَشْجَعَ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَ فَعَلَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفٍ الْمُزَنِیُّ مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَیْفَهًُْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (إِنَّهُ کَانَ لَیُشْبِهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ.

پیامبر ( ابان از کسی که برایش حدیث کرده نقل می‌کند، امام صادق (می‌فرماید: رسول خدا (در شبی تاریک و سرد در غزوه‌ی احزاب بر روی تپه‌ای که الان مسجد فتح بر روی آن واقع است، ایستاده و فرمود: «چه کسی می‌رود و از آنان برایمان خبر می‌آورد تا بهشت [پاداش] او باشد»؟ هیچ‌کس برنخاست. سپس پیامبر (دوباره آن سؤال را پرسید و [باز] هیچ‌کس برنخاست. امام صادق (با اشاره‌ی دست خود چنین فرمود: «آن قوم، خواهان بهشت نبودند. آیا چیزی برتر از بهشت را می‌خواستند»؟ امام (در ادامه فرمود: «سپس پیامبر (فرمود: «این [مرد] کیست»؟ آن مرد پاسخ داد: «حُذَیفه». پیامبر (فرمود: «آیا از سر شب، سخنم را نمی‌شنیدی که هیچ دم برنیاوردی؟ نزدیک آی». حذیفه درحالی‌که می‌گفت: «سرما و بی‌حالی مرا از پاسخ‌دادن به شما بازداشته بود خداوند مرا فدایتان گرداند»، برخاست. رسول خدا (فرمود: «خدایا! او را از مقابل، پشت، راست و چپ محافظت کن تا او را به‌سوی من بازگردانی». رسول خدا (به حذیفه فرموده بود: «ای حذیفه! هیچ عملی از تو سر نزند، تا آنکه به‌سوی من باز گردی». حذیفه، سلاح، کمان و سپر خود را برداشت. حذیفه گفت: «از آنجا خارج شدم، درحالی‌که هیچ‌گونه بی‌حالی را احساس نکردم. از مقابل دروازه خندق عبور کردم و دیدم که همه‌ی مؤمنان و کفّار به این سرماخوردگی و بی‌حالی دچار شده‌اند». هنگامی‌که حذیفه، به راه افتاد، رسول خدا (برجست و ندا داد: «ای فریادرس دردمندان و‌ای اجابت‌کننده‌ی دعای درماندگان! اندوه، غم و غصه‌ی من را بزدای؛ چراکه تو چگونگی حال من و اصحابم را مشاهده می‌کنی». دراین‌هنگام جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ سخن و دعای تو را شنیده و تو را مورد اجابت قرار داده است و دیگر از دشمنت بیم و هراس نداشته باش. [و هراس دشمنت را از تو دور کرد] پس رسول خدا (دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگان ایشان روان شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم چنان‌که به من و به اصحابم رحم نمودی». سپس جبرئیل فرمود: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ بادی از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و بادی از آسمان چهارم که حامل سنگ است به‌سوی آنان فرستاد». حذیفه گفت: «پس بیرون رفتم و ناگهان خود را در میان آتش آن قوم یافتم و لشکر اوّل خداوند که بادی حامل سنگریزه بود، روی آورد و آتش آنان را به کلّی پراکنده و خاموش ساخت و تمام خیمه‌های آنان را بر زمین افکند و تمامی نیزه‌های آنان را بر زمین انداخت تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه‌ها قرار دادند و ما صدای برخورد سنگریزه‌ها با سپرها را می‌شنیدیم. دراین‌هنگام حذیفه میان دو مرد از مشرکان نشست. ابلیس در هیئت یک مرد فرمانده که رأی او مطاع است، در میان مشرکان برخاست و گفت: «ای مردم! شما در میدان این جادوگر دروغگو قرار گرفته¬اید. اگر الان عقب‌نشینی کنید چیزی از دست نمی‌دهید؛ چراکه این عذاب، یک قحطی دائمی نیست و شتران و اسبان شما هلاک گشته‌اند. پس بازگردید و هرکدام از شما به هم‌نشین خود بنگرد». حذیفه گفت: «به‌سمت راست خود نگریستم و بر دستان خود کوفته و گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من معاویه هستم». حذیفه می‌گوید: «به کسی که در سمت چپ من بود گفتم: تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من، سهیل‌بن‌عمرو هستم». حذیفه گفت: «و لشکر عظیم خداوند روی آورد. دراین‌هنگام ابوسفیان برخاست و به‌سوی شترش رفت و در میان قبیله‌ی قریش فریاد برآورد: «النجاهًْ النجاهًْ (فرار، فرار)». و طلحه ازدی گفت: «محمّد (به شما شرّ و بدی رسانده است». و سپس برخاست و به‌سوی شتر رفت و در میان قبیله‌ی بنی‌اشجع فریاد زد: «النجاهًْ النجاهًْ (فرار، فرار) عُییَنَهًْ‌بن‌حِصن نیز همین کار را کرد. سپس حارث‌بن‌عَوف مُرّی نیز مانند آن را انجام داد سپس اقرع‌بن‌حابس نیز چنین کرد و تمامی آن حزب‌ها رفتند و حذیفه به‌سوی رسول خدا (بازگشته و ایشان را از آن خبر، آگاه ساخت. امام صادق (فرمود: «آن واقعه شبیه به روز قیامت بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص82

الکافی، ج8، ص278/ البرهان

7

(احزاب/ 9)

الرّسول (عَنْ عُقْبَهًَْ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: تَأْتِی مَسْجِدَ الْأَحْزَابِ فَتُصَلِّی فِیهِ وَ تَدْعُو اللَّهَ فِیهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (دَعَا فِیهِ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَالَ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا مُغِیثَ الْمَهْمُومِینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ کَرْبِی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ أَصْحَابِی.

پیامبر ( عقبهًْ‌بن‌خالد از امام صادق (روایت می‌کند که فرمود: رسول خدا (به مسجد احزاب آمد و در آنجا نماز خواند در روز احزاب در این مسجد دعا خوانده و فرمود: «ای فریادرس اندوهگینان و‌ای اجابت‌کننده‌ی دعای بیچارگان و‌ای پناه‌گاه غمگینان و‌ای فریادرس یاری خواهندگان غصّه و اندوه من را برطرف کن زیرا حال من و حال یارانم را دیده و از آن مطّلع می‌باشی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص86

بحار الأنوار، ج20، ص267

8

(احزاب/ 9)

الرّسول (أَنَّ الْحِصَارَ لَمَّا اشْتَدَّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فِی حَرْبِ الْخَنْدَقِ وَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ (مِنْهُمُ الضَّجَرَ لِمَا کَانَ فِیهِ مِنَ الضُّرِّ صَعِدَ عَلَی مَسْجِدِ الْفَتْحِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَهًَْ لَمْ تُعْبَدْ بَعْدَهَا فِی الْأَرْضِ فَبَعَثَ اللَّهُ رِیحاً قَلَعَتْ خِیَمَ الْمُشْرِکِینَ وَ بَدَّدَتْ رَوَاحِلَهُمْ وَ أَجْهَدَتْهُمْ بِالْبَرْدِ وَ سَفَتِ الرِّمَالَ وَ التُّرَابَ عَلَیْهِمْ وَ جَاءَتْهُ الْمَلَائِکَهًُْ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنَا بِالطَّاعَهًِْ لَکَ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ قَالَ زَعْزِعِی الْمُشْرِکِینَ وَ أَرْعِبِیهِمْ وَ کُونُوا مِنْ وَرَائِهِمْ فَفَعَلَتْ بِهِمْ ذَلِکَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ یَعْنِی أَحْزَابَ الْمُشْرِکِینَ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ أَیْ أَحْزَابُ الْعَرَبِ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ یَعْنِی بَنِی‌قُرَیْظَهًَْ حِینَ نَقَضُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ صَارُوا مَعَ الْأَحْزَابِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ مَسْجِدِ الْفَتْحِ إِلَی مُعَسْکَرِهِ فَصَاحَ بِحُذَیْفَهًَْ‌بْنِ‌الْیَمَانِ وَ کَانَ قَدْ نَادَاهُ ثَلَاثاً فَقَالَ فِی الثَّالِثَهًِْ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ تَسْمَعُ صَوْتِی وَ لَا تُجِیبُنِی فَقَالَ مَنَعَنِی شِدَّهًُْ الْبَرْدِ فَقَالَ اعْبُرِ الْخَنْدَقَ فَاعْرِفْ خَبَرَ قُرَیْشٍ وَ الْأَحْزَابِ وَ ارْجِعْ وَ لَا تُحْدِثْ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ قَالَ فَقُمْتُ وَ أَنَا أَنْتَفِضُ مِنَ الْبَرْدِ فَعَبَرْتُ الْخَنْدَقَ وَ کَأَنِّی فِی الْحَمَّامِ فَصِرْتُ إِلَی مُعَسْکَرِهِمْ فَلَمْ أَجِدْ هُنَاکَ إِلَّا خَیْمَهًَْ أَبِی‌سُفْیَانَ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَهًٌْ مِنْ وُجُوهِ قُرَیْشٍ وَ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ نَارٌ تَشْتَعِلُ مَرَّهًًْ وَ تَخْبُو أُخْرَی فَانْسَلَلْتُ فَجَلَسْتُ بَیْنَهُمْ فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ الْأَرْضِ فَنَحْنُ بِالْقُدْرَهًِْ عَلَیْهِ وَ إِنْ کُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ السَّمَاءِ کَمَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ (فَلَا طَاقَهًَْ لَنَا بِأَهْلِ السَّمَاءِ انْظُرُوا بَیْنَکُمْ لَا یَکُونُ لِمُحَمَّدٍ (عَیْنٌ بَیْنَنَا فَلْیَسْأَلْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَبَادَرْتُ إِلَی الَّذِی عَنْ یَمِینِی فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ قَالَ خَالِدُ‌بْنُ‌الْوَلِیدِ وَ قُلْتُ لِلَّذِی عَنْ یَسَارِی مَنْ أَنْتَ قَالَ فُلَانٌ فَلَمْ یَسْأَلْنِی أَحَدٌ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ أَبُوسُفْیَانَ لِخَالِدٍ إِمَّا أَنْ تَتَقَدَّمَ أَنْتَ فَتَجْمَعَ النَّاسَ لِیَلْحَقَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَأَکُونَ عَلَی السَّاقَهًِْ وَ إِمَّا أَنْ أَتَقَدَّمَ أَنَا وَ تَکُونَ عَلَی السَّاقَهًِْ قَالَ بَلْ أَتَقَدَّمُ أَنَا وَ تَتَأَخَّرُ أَنْتَ فَقَامُوا جَمِیعاً

فَتَقَدَّمُوا وَ تَأَخَّرَ أَبُوسُفْیَانَ فَخَرَجَ مِنَ الْخَیْمَهًِْ وَ اخْتَفَیْتُ فِی ظِلِّهَا فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ هِیَ مَعْقُولَهًٌْ مِنَ الدَّهَشِ الَّذِی کَانَ بِهِ فَنَزَلَ یَحِلُّ الْعِقَالَ فَأَمْکَنَنِی قَتْلَهُ فَلَمَّا هَمَمْتُ بِذَلِکَ تَذَکَّرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ (لَا تُحْدِثَنَّ حَدَثاً حَتَّی تَرْجِعَ إِلَیَّ فَکَفَفْتُ وَ رَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَحَمِدَ اللَّهَ ثُمَّ صَلَّی بِالنَّاسِ الْفَجْرَ وَ نَادَی مُنَادِیهِ لَا یَبْرَحَنَّ أَحَدٌ مَکَانَهُ إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَمَا أَصْبَحَ إِلَّا وَ قَدْ تَفَرَّقَ عَنْهُ الْجَمَاعَهًُْ إِلَّا نَفَراً یَسِیراً فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَهُ أَمَرَ فَنُودِیَ أَلَا لَا یُصَلِّی أَحَدٌ إِلَّا فِی بَنِی‌قُرَیْظَهًَْ فَسَارَ الْمُسْلِمُونَ إِلَیْهِمْ فَوَجَدُوا النَّخْلَ مُحْدِقاً بِقَصْرِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْمُسْلِمِینَ مُعَسْکَرٌ یَنْزِلُونَ فِیهِ وَ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ (فَقَالَ مَا لَکُمْ لَا تَنْزِلُونَ فَقَالُوا مَا لَنَا مَکَانٌ فَنَزَلَ مِنِ اشْتِبَاکِ النَّخْلِ فَدَخَلَ فِی طَرِیقٍ بَیْنَ النَّخْلِ فَأَشَارَ بِیَدِهِ یَمْنَهًًْ فَانْضَمَّ النَّخْلُ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ یَسْرَهًًْ فَانْضَمَّ النَّخْلُ کَذَلِکَ وَ اتَّسَعَ لَهُمُ الْمَوْضِعُ فَنَزَلُوا.

پیامبر ( در جنگ خندق وقتی که محاصره‌ی مدینه شدّت یافت و رسول خدا (دید که مردم به خاطر سختی که در آن واقع شده‌اند می‌نالند، به مکان مسجد فتح رفت و دو رکعت نماز خواند و فرمود: «خداوندا! اگر این گروه هلاک شوند، در روی زمین کسی نیست تو را بپرستد. خداوند طوفانی فرستاد که چادرهای آن‌ها را کند و بارهایشان را زیرورو نمود. و سرمای شدیدی بر آن‌ها وارد ساخت. و خاک و شن را روی آن‌ها ریخت. ملائکه پیش پیغمبر (آمدند و گفتند: «ای رسول خدا (! خداوند ما را به اطاعت تو امر نموده است، پس هرچه خواهی امر کن». حضرت فرمود: «مشرکین را حرکت دهید و آن‌ها را بترسانید و پشت سر آن‌ها باشید». پس ملائکه نیز آنچه را که حضرت به آنان امر فرموده بود انجام دادند. و آنگاه این آیات نازل شد یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُود یعنی گروه‌های مشرکین فَأَرْسَلْنَا عَلَیهْمْ رِیحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَ کَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرًا* إِذْ جَاءُوکُم مِّن فَوْقِکُم یعنی گروه‌های عرب از طرف بالا بر شما. (احزاب/10) یعنی بنی‌قریظه، وقتی که پیمانشان را با رسول خدا (شکستند و علیه مسلمانان به دشمنان اسلام پیوستند. پس از آن، پیامبر (از مسجد به‌سوی لشکرگاه آمد و حذیفهًْ‌بن‌یمان را طلبید و سه بار او را صدا کرد و حذیفه با اینکه نزدیک بود، جواب نداد، بار سوّم جواب داد و گفت: «لبیک‌ای رسول خدا (»! حضرت فرمود: «صدایم را می‌شنوی ولی جواب نمی‌دهی»! . حذیفه گفت: «شدّت سرما مانع می‌شد». حضرت فرمود: «از خندق بگذر و از قریش برای ما خبری بیاور و تا برگشتن هیچ کاری انجام نده». حذیفه می‌گوید: «برخاستم درحالی‌که از سرما به خود می‌پیچیدم از خندق گذشتم. بدنم گرم شد مثل اینکه در حمام هستم. به‌طرف اردوگاه قریش رفتم، چادری جز چادر ابوسفیان ندیدم. پیش او بزرگان قریش نشسته بودند. در برابرشان هیزمی را آتش‌زده بودند. گاه شعله‌ور می‌شد و گاه باد خاموش می‌کرد. رفتم و در بین آن‌ها نشستم». ابوسفیان گفت: «ما قدرت داریم با نیروی زمین بجنگیم ولی طاقت مقابله با نیروی آسمان را نداریم. هرکس از کسی که در کنارش نشسته بپرسد تا بفهمیم جاسوسی از طرف محمّد (اینجا نیست». حذیفه می‌گوید: «بی‌درنگ از کسی که در سمت راستم نشسته بود، پرسیدم: «تو کیستی»؟ گفت: «خالدبن‌ولید». و از کسی که سمت چپم بود، پرسیدم، گفت: «فلان» ولی کسی از من نپرسید که تو کیستی؟ سپس ابوسفیان به خالد گفت: «[یا تو پیشاپیش برو و] مردم را برای حرکت جمع کن تا به همدیگر ملحق شوند و من در ساقه باشم یا اینکه تو در ساقه و عقب سپاه باش [و من پیشاپیش]. خالد گفت: «من پیش از سپاه و تو در دنبال آن باش». همه بلند شدند و پیش رفتند و ابوسفیان عقب ماند. و از چادر خارج شد، من هم در سایه‌ی او می‌رفتم. سوار شترش که پای آن بسته بود شد و با عجله، پیوسته به شتر تازیانه می‌زد تا اینکه فهمید پای او بسته است. پیاده شد و پای شتر را باز کرد. به آسانی می‌توانستم او را بکشم، قصد کشتن او را نمودم ولی سفارش پیامبر (به یادم آمد که فرمود: «هیچ کاری انجام نده تا به‌سوی من برگردی». لذا به او آزاری نرساندم و [نزد رسول خدا (] برگشتم. صبح شده بود پس خدا را شکر کردم. سپس پیامبر (هم نماز صبح را با مردم خواند. و شخصی گفت: «کسی از جای خود حرکت نکند تا اینکه خورشید طلوع نماید. وقتی هوا روشن شد، جز چند نفر، کسی از جای خود برنخاسته بود وقتی که خورشید طلوع کرد پیامبر (و همراهانش برگشتند. وقتی وارد منزلش شد دستور داد بانگ زدند که همه نماز ظهر را در بنی‌قریظه بخوانند. [کسی نماز نخواند مگر در بنی‌قریظه] مسلمانان به طرف آن‌ها رفتند و به جایی رسیدند که از نخل پوشیده بود و جایی برای فرود آمدن نبود. وقتی که رسول خدا (رسید، فرمود: «چرا فرود نمی‌آیید»؟ گفتند: «از زیادی درختان خرما، جایی برای فرودآمدن نیست». حضرت در راهی بین درختان ایستاد و به راست و چپ اشاره کرد که درختان کنار رفتند و به هم چسبیدند و جا باز شد پس فرود آمدند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص86

بحار الأنوار، ج20، ص248

9

(احزاب/ 9)

الرّسول (فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اسْتَجَابَ دَعْوَتَکَ. فَجَثَا رَسُولُ اللهِ (عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ أَرْسَلَ بِالدُّمُوعِ عَیْنَیْهِ ثُمَّ نَادَی: شُکْراً شُکْراً کَمَا آوَیْتَنِی وَ آوَیْتَ مَنْ مَعِی. ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ (یَا رَسُولَ اللهِ (إِنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَرَکَ وَ بَعَثَ عَلَیْهِمْ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ فِیهَا الْحَصَی وَ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَهًِْ فِیهَا الْجَنَادِلُ. قَالَ حُذَیْفَهًُْ: فَبَعَثَنِی رَسُولُ اللهِ (حَتَّی آتِیَهُ بِخَبَرِهِمْ، فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِیرَانِ الْقَوْمِ قَدْ طَفِئَتْ وَ خَمَدَتْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِیحٌ شَدِیدٌ فِیهَا الْحَصَی فَمَا تَرَکَتْ نَاراً لَهُمْ إِلَّا أَخْمَدَتْهَا وَ لَا خِبَاءً إِلَّا طَرَحَتْهَا {وَ لَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَاهَا} حَتَّی جَعَلُوا یَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَی وَ کُنْتُ أَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَی فِی التِّرَسَهًِْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ. فَقَامَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِی قُرَیْشٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ ثُمَّ فَعَلَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا وَ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفٍ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَیْفَهًُْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ -تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ- عَلَی رَسُولِهِ (اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

پیامبر ( جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای محمّد (! خداوند عزّوجلّ دعای تو را مورد اجابت قرار داده است». پس رسول خدا (دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگانش جاری شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم، چنان‌که به من و اصحابم پناه دادی». جبرئیل گفت: «ای رسول خدا (! خداوند، تو را یاری کرده و بادی را از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و نیز بادی را از آسمان چهارم که حامل سنگ است، به‌سوی آنان فرستاد». حذیفه می‌گوید: «رسول خدا (مرا فرستاد تا از آن‌ها برای ایشان خبر بیاورم. بیرون رفتم و مشاهده کردم که آتش آن قوم (قریش و احزاب) خاموش شده است و لشکر اوّل خداوند، روی آورد که همان باد شدید حامل سنگریزه بود و تمام آتش‌ها را خاموش ساخت و تمام خیمه‌ها را بر زمین افکند تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه‌ها قرار می‌دادند و من، صدای برخورد سنگریزه‌ها با سپرها را می‌شنیدم». در این هنگام لشکر عظیم خداوند، روی آورد و ابوسفیان به‌سوی شتر خود رفت. سپس در میان قریش، فریاد برآورد: «النَّجاهًْ النَّجاهًْ (فرار، فرار)». سپس عُیَیَنهًْ‌بن‌حِصین (رئیس بنی‌فزاره) همین کار را کرد و حارث‌بن‌عَوف (بزرگ بنی‌مره) نیز مانند آن را انجام داد و تمام احزاب رفتند. حذیفه به نزد رسول خدا (بازگشت و او را از آن خبر آگاه ساخت، و خداوند عزّوجلّ این آیه را بر رسول خود (نازل کرد اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص88

قصص الأنبیاءللراوندی، ص345

10

(احزاب/ 9)

الکاظم (عن موسی‌بن‌جعفر (عن امیرالمؤمنین (مع بعض الیهود فی حدیث قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا هُودٌ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ فَهَلْ فَعَلَ لِمُحَمَّدٍ (شَیْئاً مِنْ هَذَا؟ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ ص أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تَذْرُو الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَعَالَی مُحَمَّداً (بِثَمَانِیَهًِْ أَلْفِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحَ مُحَمَّدٌ (رِیحُ رَحْمَهًٍْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها.

امام کاظم ( از امام کاظم (روایت شده که در حدیثی پیرامون ماجرای امیر المؤمنین (با یک فرد یهودی فرمود: «یهودی گفت: خداوند، هود (را به‌وسیله‌ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت. پس آیا خدا به محمّد (نیز چنین عنایتی داشته است»؟ علی (پاسخ داد: «همین‌گونه بوده است و خداوند به محمّد (عنایتی برتر از این ارزانی داشته است. خداوند عزّوجلّ در جنگ خندق، او را به‌وسیله‌ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت؛ هنگامی‌که بادی را به‌سوی قریش و احزاب فرستاد که سنگ‌ریزه‌ها را در هوا پراکند و همچنین لشکریانی را فرستاد که آن‌ها را نمی‌دیدند. پس خداوند تبارک‌وتعالی با فرستادن هشت‌هزار فرشته، عنایت مضاعفی نسبت به محمّد (داشته است و او را بدین‌وسیله که باد قوم عاد، باد خشم و عذاب و باد محمّد (باد رحمت بود، بر هود (برتری داد. خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص90

الإحتجاج، ج1، ص212/ البرهان

11

(احزاب/ 9)

الصّادق (قَالَ الصَّادِقُ (فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ بِعَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (وَ قَتْلِهِ عَمْرَوبْنَ‌عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُونُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ فِیمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (بِالْإِسْنَادِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُرَّهًَْ عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ وَ قَالَ جَمَاعَهًٌْ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ فِی قَوْلِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ (یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ لَمَّا عَرَفَ النَّبِیُّ (اجْتِمَاعَهُمْ حَفَرَ الْخَنْدَقَ بِمَشُورَهًِْ سَلْمَانَ (وَ أَمَرَ بِنُزُولِ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ فِی الْآکَامِ وَ کَانَتِ الْأَحْزَابُ عَلَی الْخَمْرِ وَ الْغِنَاءِ وَ الْمُسْلِمُونَ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ لِمَکَانِ عَمْرِوبْنِ‌عَبْدِ وُدٍّ الْعَامِرِیِّ الْمُلَقَّبِ بِعِمَادِ الْعَرَبِ وَ کَانَ فِی مِائَهًِْ نَاصِیَهًٍْ مِنَ الْمُلُوکِ وَ أَلْفِ مُفْرِعَهًٍْ مِنَ الصَّعَالِیکِ وَ هُوَ یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ فَقِیلَ فِی ذَلِکَ عَمْرُوبْنُ‌عَبْدِ وُدٍّ کَانَ أَوَّلَ فَارِسٍ جَزَعَ مِنَ الْمِدَادِ وَ کَانَ فَارِسُ یَلْیَلَ سُمِّیَ فَارِسَ یَلْیَلَ لِأَنَّهُ أَقْبَلَ فِی رَکْبٍ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی إِذَا کَانَ بِیَلْیَلَ وَ هُوَ وَادٍ عَرَضَتْ لَهُمْ بَنُوبَکْرٍ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ امْضُوا فَمَضَوْا وَ قَامَ فِی وُجُوهِ بَنِی‌بَکْرٍ حَتَّی مَنَعَهُمْ مِنْ أَنْ یَصِلُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ الْخَنْدَقُ الْمِدَادَ قَالَ وَ لَمَّا انْتَدَبَ عَمْرٌو لِلْبَرَازِ جَعَلَ یَقُولُ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ الْمُسْلِمُونَ یَتَجَاوَزُونَ عَنْهُ فَرَکَزَ رُمْحَهُ عَلَی خَیْمَهًِْ النَّبِیِّ (وَ قَالَ ابْرُزْ یَا مُحَمَّدُ (فَقَالَ (مَنْ یَقُومُ إِلَی مُبَارَزَتِهِ فَلَهُ الْإِمَامَهًُْ بَعْدِی فَنَکَلَ النَّاسُ عَنْهُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ قَالَ النَّبِیّ (ادْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ (فَنَزَعَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ عَمَّمَهُ بِهَا تِسْعَهًَْ أَکْوَارٍ وَ أَعْطَاهُ سَیْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ.

امام صادق ( امام صادق (در تفسیر آیه‌ی شریفه‌ی خداوند [در این میدان]، مؤمنان را از جنگ بی‌نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]. (احزاب/25) فرمود: یعنی به‌وسیله‌ی علی‌بن‌ابی‌طالب (و کشتن عمربن‌عبد ودّ. و ابو نعیم اصفهانی در آنچه که در مورد امیرالمؤمنین (نازل شده این روایت را با استناد به سفیان ثوری از مردی از مُرّهًْ از عبدالله روایت کرده است. و گروهی از مفسران گفتند آیه: اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ در جنگ احزاب در مورد علی (نازل شده است. وقتی که پیامبر (از اجتماع مشرکان باخبر شد با مشورت سلمان (خندق حفر کردند و دستور داد تا کودکان و زنان در پناهگاه¬ها بروند و احزاب (مشرک) مشغول شراب و آواز بودند. مسلمانان میخکوب شده بودند و آن به خاطر جایگاه عمروبن‌عبد ودّ عامری ملقب به عماد العرب بود. او در شمار صد بزرگ ملوک و هزار دلاور صعالیک بود. عمرو برابر با هزار جنگجو بود و در این باره گفته می¬شد: «عمروبن‌عبد ودّ اوّلین جنگجویی بود که از خندق گذشت و او جنگجوی یَلیَل بود، علت این نام¬گذاری این است که وقتی همراه سوارانی از قریش آمد و به یلیل رسید و آن وادی¬ای است بنی بکر بر سر راه آن‌ها وارد شدند، به یارانش گفت: بروید، رفتند و مقابل بنی بکر ایستاد و مانع شد که به آن¬ها برسند، و خندق بود. گفت: «وقتی عمرو برای مبارزه داوطلب شد، می¬گفت: «آیا مبارزی هست»؟ و مسلمانان از او دوری می¬کردند. نیزه¬اش را به‌سوی خیمه پیامبر (پرتاب کرد و گفت¬: «ای محمّد (بیرون بیا». پیامبر (فرمود: «هرکس به مبارزه با او رود بعد از من امامت برای اوست». مردم از آن عقب نشستند. حذیفه گفت: «پیامبر (فرمود: «به من نزدیک شو‌ای علی (سپس عمامه‌ی بلند خود را از سر برداشت و نُه دور، به دور سرش پیچید و شمشیرش را به او داد و فرمود: به دنبال کار خودت برو».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص90

بحار الأنوار، ج41، ص87

12

(احزاب/ 9)

الرّسول (عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (یَنْقُلُ مَعَنَا التُّرَابَ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَدْ وَارَی التُّرَابُ بَیَاضَ بَطْنِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: لَاهُمَ لَوْلَا أَنْتَ لَمَا اهْتَدَیْنَا وَ لَا تَصَدَّقْنَا وَ لَا صَلَّیْنَا فَأَنْزِلَنْ سَکِینَهًًْ عَلَیْنَا وَ ثَبِّتِ الْأَقْدَامَ إِنْ لَاقَیْنَا إِنَّ الْأُولَی قَدْ بَغَوْا عَلَیْنَا إِذَا أَرَادُوا فِتْنَهًًْ أَبَیْنَا یَرفَعُ بِهَا صَوتَهُ.

پیامبر ( براءبن‌عازب گوید: رسول خدا (با ما در روز خندق زمین را حفر می‌کرد و خاک

را بر پشت خویش حمل می‌نمود و می‌فرمود: «خدایا اگر هدایت تو نبود ما هدایت نمی‌شدیم صدقه نمی‌دادیم و اقامه‌ی نماز نمی‌کردیم. پس خداوندا! آرامش خویش را بر ما نازل کن و ما را ثابت قدم قرار ده. این گروه بر ما ظلم نمودند و چون اراده‌ی فتنه برعلیه ما نمودند ما امتناع نمودیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص90

بحار الأنوار، ج20، ص199

13

(احزاب/ 9)

أمیرالمؤمنین (فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (عَنْ خِصَالِ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ (فِیمَا قَالَ وَ أَمَّا الْخَامِسَهًُْ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَ قُرَیْشاً وَ الْعَرَبَ تَجَمَّعَتْ وَ عَقَدَتْ بَیْنَهَا عَقْداً وَ مِیثَاقاً لَا تَرْجِعُ مِنْ وَجْهِهَا حَتَّی تَقْتُلَ رَسُولَ اللَّهِ (وَ تَقْتُلَنَا مَعَهُ مَعَاشِرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ أَقْبَلَتْ بِحَدِّهَا وَ حَدِیدِهَا حَتَّی أَنَاخَتْ عَلَیْنَا بِالْمَدِینَهًِْ وَاثِقَهًًْ بِأَنْفُسِهَا فِیمَا تَوَجَّهَتْ لَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ (فَأَنْبَأَهُ بِذَلِکَ فَخَنْدَقَ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَدِمَتْ قُرَیْشٌ فَأَقَامَتْ عَلَی الْخَنْدَقِ مُحَاصِرَهًًْ لَنَا تَرَی فِی أَنْفُسِهَا الْقُوَّهًَْ وَ فِینَا الضَّعْفَ تُرْعِدُ وَ تُبْرِقُ وَ رَسُولُ اللَّهِ (یَدْعُوهَا إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ یُنَاشِدُهَا بِالْقَرَابَهًِْ وَ الرَّحِمِ فَتَأْبَی وَ لَا یَزِیدُهَا ذَلِکَ إِلَّا عُتُوّاً وَ فَارِسُهَا وَ فَارِسُ الْعَرَبِ یَوْمَئِذٍ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ یَهْدِرُ کَالْبَعِیرِ الْمُغْتَلِمِ یَدْعُو إِلَی الْبِرَازِ وَ یَرْتَجِزُ وَ یَخْطِرُ بِرُمْحِهِ مَرَّهًًْ وَ بِسَیْفِهِ مَرَّهًًْ لَا یُقْدِمُ عَلَیْهِ مُقْدِمٌ وَ لَا یَطْمَعُ فِیهِ طَامِعٌ لَا حَمِیَّهًٌْ تُهَیِّجُهُ وَ لَا بَصِیرَهًٌْ تُشَجِّعُهُ فَأَنْهَضَنِی إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ (وَ عَمَّمَنِی بِیَدِهِ وَ أَعْطَانِی سَیْفَهُ هَذَا وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی ذِی الْفَقَارِ فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ وَ نِسَاءُ أَهْلِ الْمَدِینَهًِْ بَوَاکِی إِشْفَاقاً عَلَیَّ مِنِ ابْنِ عَبْدِ وُدٍّ فَقَتَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِیَدِی وَ الْعَرَبُ لَا تَعُدُّ لَهَا فَارِساً غَیْرَهُ وَ ضَرَبَنِی هَذِهِ الضَّرْبَهًَْ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی هَامَتِهِ فَهَزَمَ اللَّهُ قُرَیْشاً وَ الْعَرَبَ بِذَلِکَ وَ بِمَا کَانَ مِنِّی فِیهِمْ مِنَ النِّکَایَهًِْ ثُمَّ الْتَفَتَ (إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین (.

امام علی ( در روایت است که شخص یهودی از امام علی (در مورد خصوصیات پیامبران سؤال کرد. امام (فرمود: ای برادر یهودی! پنجمین مورد آن این است که قریش و احزابِ عرب گرد هم آمدند و میان یکدیگر عهد و پیمان بستند که از یکدیگر جدا نشوند تا آنکه رسول خدا (را به قتل برسانند و به همراه پیامبر (ما یعنی فرزندان عبدالمطّلب را نیز بکشند. سپس با ساز و برگ خود روی آوردند تا آنکه در کنار مدینه اردو زدند و به پیروزی خود اطمینان داشتند. دراین‌هنگام جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و حضرت را از قصد قریش باخبر ساخت و سپس پیامبر (برای خود و یاران خود از مهاجرین و انصار خندقی کند. قریش آمد و در پشت خندق، ما را به محاصره در آورد و خود را مقتدر و ما را ناتوان فرض می‌کرد و بسان رعد و برق می‌غرّید و رسول خدا (نسبت به امر قریش، نزد خداوند دعا فرمود و قریش را به حقّ خویشاوندی و قرابت سوگند داد؛ امّا قریش ابا کردند و تنها بر سرکشی آنان افزوده شد و دلاور آن‌ها در آن روز، دلاور عرب، عمروبن‌عبد ودّ بود و به مانند شتر خشمگین نعره می‌کشید و مبارز می‌طلبید و رجز می‌خواند و گاهی نیزه و گاهی شمشیر خود را می‌چرخاند و هیچ‌کس برای پیکار با او مبادرت نمی‌ورزید و هیچ‌کس میل پیکار با او را نداشت و هیچ تعصّبی، او را بر نمی¬¬آشفت (کسی را علیه او نمی‌آشفت) و هیچ بصیرتی در او شوق ایجاد نمی‌کرد. رسول خدا (مرا بلند کرد و با دستان خود، به سر من عمامه بست و این شمشیر خود را به من داد [علی (با دست خود به ذوالفقار اشاره می‌کرد]. پس من به‌سوی عمرو رفتم، درحالی‌که زنان مدینه با چشمانی گریان، به خاطر من در برابر عمروبن‌عبد ودّ دلواپس و نگران بودند. پس خداوند عزّوجلّ او را به دست من، به قتل رساند. این درحالی بود که عرب، تنها او را دلاور خود می‌دانست و او این ضربه را به من زد [علی (با دست خود به فرق سر خود اشاره می‌کرد] سپس خداوند، قریش و عرب را با کشته‌شدن عمرو و زخم و آسیبی که من به آن‌ها رسانده بودم، شکست داد. سپس علی (رو به اصحاب خود کرده و فرمود: «آیا این‌گونه نیست»؟ آن‌ها پاسخ دادند: «آری، ای امیرالمؤمنین (»!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص92

الخصال، ج20، ص243

14

(احزاب/ 9)

الرّسول (عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (یَوْمَ الْأَحْزَابِ اللَّهُمَ إِنَّکَ أَخَذْتَ مِنِّی عُبَیْدَهًَْ‌بْنَ‌الْحَارِثِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حَمْزَهًَْ بْنَ عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ یَوْمَ أُحُدٍ وَ هَذَا أَخِی عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِین.

پیامبر ( امام باقر (از پدرانش نقل می‌کند که رسول خدا (در روز احزاب فرمود: «بار خدایا تو در روز بدر عبیدهًْ‌بن‌حرث را از من گرفتی و در روز احد حمزهًْ‌بن‌عبدالمطلب (را و این برادرم علیّ‌بن‌ابی‌طالب (است، پروردگارا مرا تنها نگذار و تو بهترین وارثانی. (انبیاء/89)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص92

بحار الأنوار، ج20، ص215

15

(احزاب/ 9)

أمیرالمؤمنین (عَنْ عَلِیٍّ (قَالَ: کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ (فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ إِذْ جَاءَتْهُ فَاطِمَهًُْ (وَ مَعَهَا کَسِیرَهًٌْ مِنْ خُبْزٍ فَدَفَعَتْهَا إِلَی النَّبِیِّ (فَقَالَ النَّبِیُّ (مَا هَذِهِ الْکَسِیرَهًُْ قَالَتْ قُرْصاً خَبَزْتُهُ لِلْحَسَنِ (وَ الْحُسَیْنِ (جِئْتُکَ مِنْهُ بِهَذِهِ الْکَسِیرَهًِْ فَقَالَ النَّبِیُّ (أَمَا إِنَّهُ أَوَّلُ طَعَامٍ دَخَلَ فَمَ أَبِیکَ مُنْذُ ثَلَاثٍ.

امام علی ( حضرت علی (فرمود: در کندن خندق همراه با پیامبر (بودیم، فاطمه (آمد و پاره‌ی نانی با خود داشت و آن را به پیامبر (داد. پیامبر گفت: «این چیست»؟ گفت: «نانی است که برای حسن و حسین (می‌پختم و پاره‌ای از آن را برای شما آوردم». پیامبر (گفت: «نخستین طعامی است که در ظرف این سه روز وارد دهان پدرت می‌شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص92

بحار الأنوار، ج20، ص245

16

(احزاب/ 9)

أمیرالمؤمنین (عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ لَمَّا قَتَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَمْراً أَقْبَلَ نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ وَجْهُهُ یَتَهَلَّلُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ هَلَّا سَلَبْتَهُ یَا عَلِیُ دِرْعَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ تَکُونُ لِلْعَرَبِ دِرْعٌ مِثْلُهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (إِنِّی اسْتَحَیْتُ أَنْ أَکْشِفَ عَنْ سَوْأَهًِْ ابْنِ عَمِّی.

امام علی ( محمّدبن‌اسحاق گوید: وقتی علی (عمروبن‌عبد ودّ را کشت با روی شکفته به‌سوی رسول خدا (آمد، عمربن‌خطاب گفت: «ای علی (چرا زره او را که در میان عرب مانند آن نیست از تنش بیرون نیاوردی»؟ أمیرالمؤمنین (فرمود: «من شرم کردم از اینکه عورت پسر عمویم را مکشوف نمایم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص94

الإرشاد، ج1، ص104

آیه إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا [10]

[به خاطر بياوريد] زمانی را که آن‌ها از طرف بالا و پایین [شهر] بر شما هجوم آوردند [و مدينه را محاصره كردند] و زمانی را که چشم‌ها از شدّت وحشت خیره شده و دل‌ها به گلوگاه رسیده بود، و گمان‌های گوناگون بدی به خدا می‌بردید.

1

(احزاب/ 10)

أمیرالمؤمنین (عن أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِی أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (فَقَالَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ کَیْفَ شَکَکْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لِأَنِّی وَجَدْتُ الْکِتَابَ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَکَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (إِنَّ کِتَابَ اللَّهِ لَیُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَکِنَّکَ لَمْ تُرْزَقْ عَقْلًا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُل… أَجِدُ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ قَالَ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ قَالَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا فَمَرَّةً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَظُنُّونَ وَ مَرَّةً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَعْلَمُونَ وَ الظَّنُّ شَکٌّ فَأَنَّی ذَلِکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (وَ کَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیمَا تَسْمَعُ… قال (أَمَّا قَوْلُهُ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ وَ قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ قَوْلُهُ لِلْمُنَافِقِینَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا فَإِنَّ قَوْلَهُ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ یَقُولُ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی أُبْعَثُ فَأُحَاسَبُ لِقَوْلِهِ مُلاقٍ حِسابِیَهْ وَ قَوْلِهِ لِلْمُنَافِقِینَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا فَهَذَا الظَّنُّ ظَنُّ شَکٍّ فَلَیْسَ الظَّنُّ ظَنَّ یَقِینٍ وَ الظَّنُّ ظَنَّانِ ظَنُّ شَکَّ وَ ظَنُّ یَقِینٍ فَمَا کَانَ مِنْ أَمْرِ مَعَادٍ مِنَ الظَّنِّ فَهُوَ ظَنُّ یَقِینٍ وَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَهُوَ ظَنُّ شَکٍّ فَافْهَمْ مَا فَسَّرْتُ لَکَ قَالَ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ.

امام علی ( ابومعمر سعدانی گوید: مردی خدمت حضرت امام علیّ‌بن‌ابی‌طالب (رسید و عرض کرد: «ای امیرمؤمنان (! من در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک دارم». حضرت (به او فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند! چگونه در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک کرده-ای»؟! عرض کرد: «بدان سبب که دیده¬ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می¬کنند، چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت (فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می¬کنند و هرگز تکذیب نمی‌کنند، امّا خِرَدی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آنچه را که در کتاب خداوند عزّوجلّ بدان شک کرده¬ای». آن مرد گفت: … یافته¬ام که خداوند تبارک‌وتعالی می¬فرماید: و گنهکاران، آتش [دوزخ] را می‌بینند و یقین می‌کنند که با آن درمی‌آمیزند. (کهف/53) و آن روز، خداوند جزای واقعی آنان را بی‌کم و کاست می‌دهد و می‌دانند که خداوند حق آشکار است! . (نور/25). و وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا یک‌بار خبر می¬دهد که آنان گمان می¬کنند و بار دیگر خبر می¬دهند که آنان می¬دانند، حال آنکه گمان، شک است. چگونه این ممکن است‌ای امیرمؤمنان (؟! چگونه در آن چه شنیدی شک نکنم»؟ … فرمود: «امّا کلام حق تعالی: من یقین داشتم که [قیامتی در کار است و] به حساب اعمالم می‌رسم! . (الحاقه/20) آن روز، خداوند جزای واقعی آنان را بی‌کم و کاست می‌دهد و می‌دانند که خداوند حق آشکار است! . (نور/25) و کلام او به منافقان: من یقین داشتم که [قیامتی در کار است و] به حساب اعمالم می‌رسم! . (الحاقه/20) می‌فرماید که ظن داشتم که مبعوث می‌گردم و محاسبه می‌شوم. به کلام خداوند که فرموده مُلاقٍ حِسابِیَهْ و کلام آن جناب به منافقان: وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا این، ظنّ شک است و ظنّ یقین نیست. ظنّ بر دوگونه است: ظنّ شک و ظنّ یقین. آنچه که از ظن درباره‌ی امر معاد است، ظنّ یقین است و آنچه که از ظن درباره‌ی امر دنیاست، ظنّ شک است. پس آنچه را که برایت تفسیر کردم بفهم» آن مرد عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین (اندوه مرا از بین بردی خدا اندوه را از تو ببرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص94

بحار الأنوار، ج90، ص130/ التوحید، ص257؛ بتفاوت لفظی

2

(احزاب/ 10)

أمیرالمؤمنین (جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهًِْ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (… قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ لِلْمُنَافِقِینَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا فَهُوَ ظَنُّ شَکٍّ وَ لَیْسَ ظَنَّ یَقِینٍ وَ الظَّنُّ ظَنَّانِ ظَنُّ شَکٍّ وَ ظَنُّ یَقِینٍ فَمَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْمَعَادِ مِنَ الظَّنِّ فَهُوَ ظَنُّ یَقِینٍ وَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَهُوَ ظَنُّ شَک… أَمَّا قَوْلُهُ فِی الْمُنَافِقِینَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا فَلَیْسَ ذَلِکَ بِیَقِینٍ وَ لَکِنَّهُ شَکٌّ فَاللَّفْظُ وَاحِدٌ فِی الظَّاهِرِ وَ مُخَالِفٌ فِی الْبَاطِنِ.

امام علی ( در کتاب احتجاج آمده است: یکی از زندیقان نزد امیرمؤمنان (رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هرآینه به دینتان می¬گرویدم». حضرت علی (به او فرمود: … «کلام خداوند عزّوجلّ درباره‌ی منافقان: وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا این ظنّ، شک است و ظنّ یقین نیست. ظن بر دوگونه است: ظنّ شک و ظنّ یقین. آنچه که از ظن درباره‌ی امر معاد است، ظنّ یقین است و آنچه که از ظن درباره‌ی امر دنیاست، ظنّ شک است… و امّا کلام حق تعالی درباره‌ی منافقان وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا ظن، در اینجا به معنای یقین نیست، بلکه به معنای شک است. پس لفظ در ظاهر یکی است، امّا در باطن، دو معنای مخالف دارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص96

بحار الأنوار، ج90، ص103/ الاحتجاج، ج1، ص244

3

(احزاب/ 10)

علی‌بن‌إبراهیم (إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ بنی‌قریظهًْ حین غدروا و خافوهم أصحاب رسول الله (وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( مراد از آیه: إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ قبیله‌ی بنی‌قریظه می‌باشند که خیانت نمودند امّا اصحاب پیامبر (آن‌ها را ترساندند همانگونه که فرمود: وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحَناجِرَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص96

بحار الأنوار، ج20، ص231/ القمی، ج2، ص188

4

(احزاب/ 10)

الرّسول (قَالَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ: قُلْنَا یَوْمَ الْخَنْدَقِ: یَا رَسُولَ اللهِ (هَلْ مِنْ شَیْءٍ نَقُولُهُ، فَقَدْ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ؟ فَقَالَ: قُولُوا: اللَّهُمَّ اسْتُرْ عَوْرَاتِنَا وَ آمِنْ رَوْعَاتِنَا. قَالَ: فَقُلْنَاهَا، فَضَرَبَ وُجُوهُ أَعْدَاءِ اللَّهِ بِالرِّیحِ فَهَزَمُوا.

پیامبر ( ابوسعید خدری گوید در روز خندق جان‌ها به لب رسیده بود. گفتیم: «ای رسول خدا (چه دعایی بگویم»؟ فرمود: «بگویید خدایا زشتی‌های ما را بپوشان و ترس ما را از بین ببر». ما این ذکر را گفتیم و خداوند به‌وسیله‌ی باد بر صورت دشمنان کوبید و همگی شکست خوردند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص96

نورالثقلین

آیه هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدیداً [11]

آنجا بود که مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند.

1

(احزاب/ 11)

أمیرالمؤمنین (جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهًِْ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (… فَإِنِّی إِنَّمَا أَزِیدُکَ فِی الشَّرْحِ لِأُثْلِجَ فِی صَدْرِکَ وَ صَدْرِ مَنْ لَعَلَّهُ بَعْدَ الْیَوْمِ یَشُکُّ فِی مِثْلِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ فَلَا یَجِدُ مُجِیباً عَمَّا یَسْأَلُ عَنْهُ لِعُمُومِ الطُّغْیَانِ وَ الِافْتِتَانِ وَ لِاضْطِرَارِ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِیلِ الْکِتَابِ إِلَی الِاکْتِتَامِ وَ الِاحْتِجَابِ خِیفَهًًْ مِنْ أَهْلِ الظُّلْمِ وَ الْبَغْیِ أَمَا إِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَکُونُ الْحَقُّ فِیهِ مَسْتُوراً وَ الْبَاطِلُ ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ ذَلِکَ إِذَا کَانَ أَوْلَی النَّاسِ بِهِ أَعْدَاهُمْ لَهُ وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ وَ عَظُمَ الْإِلْحَادُ وَ ظَهَرَ الْفَسَادُ هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ نَحَلَهُمُ الْکُفَّارُ أَسْمَاءَ الْأَشْرَارِ فَیَکُونُ جُهْدُ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَحْفَظَ مُهْجَتَهُ مِنْ أَقْرَبِ النَّاسِ إِلَیْهِ ثُمَّ یُتِیحُ اللَّهُ الْفَرَجَ لِأَوْلِیَائِهِ فَیُظْهِرُ صَاحِبُ الْأَمْرِ عَلَی أَعْدَائِه.

امام علی ( در کتاب احتجاج آمده است: یکی از زندیقان نزد امیرالمؤمنین (رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هرآینه به دینتان می‌گرویدم». امام علی (فرمود: «… سخن مرا فهم کن؛ چراکه من برای تو بر شرح می‌افزایم تا سینه¬ات فراخ شود و اگر کس دیگری نیز پس از امروز همانند تو در این امور شک کرد و از سرکشی¬ها و فتنه سازی¬ها سؤال کرد و پرسید که چگونه اهل علم از ترس اهل جور و ستم ناگزیر شده¬اند کتاب خدا را با نهان‌سازی و پرده پوشی تأویل کنند، امّا برای پرسش¬های خود هیچ پاسخگویی نیافت، سینه‌ی او نیز همچون سینه‌ی تو فراخ گردد. بدان که به زودی زمانه¬ای بر مردم پدید می¬آید که در آن، حقیقت، پنهان و باطل، آشکار و نمایان شود و دشمنان مردم، والیان ایشان شوند و وعده‌ی حق، نزدیک و کفرورزی، افزون و تباهی هویدا گردد. در آن هنگام مؤمنان به بلا دچار شوند و سخت به لرزه افتند و کافران، ایشان را بدکار نام گذارند و آنگاه مؤمن تلاش می¬کند تا آبروی خویش را از گزند نزدیکان خود حفظ کند. وقتی این بگذرد، خداوند برای دوستانش گشایش حاصل می¬کند و صاحب امر را بر دشمنان خود پدیدار می¬سازد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص96

بحار الأنوار، ج90، ص116/ نورالثقلین

آیه وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً [12]

و [نيز به خاطر آوريد] زمانی را که منافقان و بیماردلان می‌گفتند: «خدا و پیامبرش جز وعده‌های دروغین به ما نداده‌اند».

1

(احزاب/ 12)

ابن‌عبّاس (وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَیْ شَکٌّ مَا وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ (إِنَّ الْمُنافِقِینَ قَالُوا: یَعِدُنَا مُحَمَّدٌ (أَنْ یَفْتَحَ مَدَائِنَ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ وَ نَحْنُ لَا نَأْمَنُ أَنْ نَذْهَبَ إِلَی الْخَلَاءِ، هَذَا -وَ اللَّهِ- الْغُرُورُ.

ابن‌عبّاس ( وَ إِذْ یَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً منافقان می‌گفتند: «محمّد (به ما وعده می‌دهد که مدائن کسری و قیصر را فتح می‌نماید درحالی‌که ما برای قضاء حاجت امنیت نداریم. به خدا قسم این وعده‌های فریبنده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص98

بحار الأنوار، ج20، ص192

2

(احزاب/ 12)

علی‌بن‌إبراهیم (فَلَمَّا طَالَ عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (الْأَمْرُ وَ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحِصَارُ وَ کَانُوا فِی وَقْتِ بَرْدٍ شَدِیدٍ وَ أَصَابَتْهُمْ مَجَاعَهًٌْ وَ خَافُوا مِنَ الْیَهُودِ خَوْفاً شَدِیداً وَ تَکَلَّمَ الْمُنَافِقُونَ بِمَا حَکَی اللَّهُ عَنْهُمْ وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (إِلَّا نَافَقَ إِلَّا الْقَلِیلُ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ أَنَّ الْعَرَبَ تَتَحَزَّبُ وَ یَجِیئُونَ مِنْ فَوْقُ وَ تَغْدِرُ الْیَهُودُ وَ نَخَافُهُمْ مِنْ أَسْفَلَ وَ إِنَّهُ لَیُصِیبُهُمْ جَهْدٌ شَدِیدٌ وَ لَکِنْ تَکُونُ الْعَاقِبَهًُْ لِی عَلَیْهِمْ، فَلَمَّا جَاءَتْ قُرَیْشٌ وَ غَدَرَتِ الْیَهُودُ قَالَ الْمُنَافِقُونَ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ کَانَ قَوْمٌ لَهُمْ دُورٌ فِی أَطْرَافِ الْمَدِینَهًِْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ (تَأْذَنُ لَنَا أَنْ نَرْجِعَ إِلَی دُورِنَا فَإِنَّهَا فِی أَطْرَافِ الْمَدِینَهًِْ وَ هِیَ عَوْرَهًٌْ وَ نَخَافُ الْیَهُودَ أَنْ یُغِیرُوا عَلَیْهَا، وَ قَالَ قَوْمٌ هَلُمُّوا فَنَهْرَبَ وَ نَصِیرَ فِی الْبَادِیَهًِْ وَ نَسْتَجِیرَ بِالْأَعْرَابِ فَإِنَّ الَّذِی کَانَ یَعِدُنَا مُحَمَّدٌ (کَانَ بَاطِلًا کُلُّهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( چون جنگ بر اصحاب رسول خدا (به طول انجامید، محاصره‌ی آنان تنگ‌تر شد. همچنین در آن موقع هوا، بسیار سرد بود و آنان از گرسنگی نیز رنج می‌بردند و از یهود، بسیار می‌ترسیدند. در آن هنگام بود که منافقین سخنانی را به زبان آوردند که خداوند در قرآن ذکر نموده است و تمام اصحاب رسول خدا (جز تعداد اندکی، منافق شدند. رسول خدا (پیش از این به اصحاب خود گفته بود که احزاب عرب با یکدیگر متّحد می‌شوند و از روبه‌رو به ما حمله می‌کنند و یهود نیرنگ می‌ورزند و ما باید از پشت سر، از آن‌ها بترسیم و آنان تلاش زیادی می‌کنند، ولی سرانجام و عاقبت امر، به نفع من و به ضرر آن‌ها است. چون قریش برای جنگ آمدند و یهود، نیرنگ ورزیدند، منافقان گفتند: ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وعده‌ی خدا و رسولش، فریبی بیش نبوده است. گروهی از منافقان خانه‌هایی در اطراف مدینه داشتند. پس به رسول خدا (گفتند: «ای رسول خدا (! آیا به ما اجازه می‌دهید به خانه‌هایمان که در اطراف مدینه است بازگردیم؛ چراکه آن خانه‌ها حصارهای پستی دارد و بیم آن داریم که یهود به آن‌ها شبیخون بزنند». گروه دیگری نیز گفتند: «بیایید بگریزیم و سر به بیابان بگذاریم و به اعراب بادیه‌نشین پناهنده شویم؛ چراکه تمام وعده‌های محمّد (پوچ و بیهوده بوده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص98

القمی، ج2، ص185

3

(احزاب/ 12)

الرّسول (قال عمروبن عوف… هَبَطَ رَسُولُ اللَّهِ (مَعَ سَلْمَانَ (الْخَنْدَقَ وَ التِّسْعَهًُْ عَلَی شَفَهًِْ الْخَنْدَقِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ (الْمِعْوَلَ مِنْ یَدِ سَلْمَانَ (فَضَرَبَهَا بِهِ ضَرْبَهًًْ صَدَعَهَا وَ بَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ (تَکْبِیرَهًَْ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ (ثَانِیَهًًْ فَبَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ (تَکْبِیرَهًَْ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ (ثَالِثَهًًْ فَکَسَرَهَا وَ بَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ (تَکْبِیرَهًَْ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ أَخَذَ بِیَدِ سَلْمَانَ (فرقا (فَرَقِی) فَقَالَ سَلْمَانُ (بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ (لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْکَ شَیْئاً مَا رَأَیْتُهُ مِنْکَ قَطُّ

فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ (إِلَی الْقَوْمِ وَ قَالَ رَأَیْتُمْ مَا یَقُولُ سَلْمَانُ (فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الأول (الْأُولَی) فَبَرَقَ الَّذِی رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ الْحِیرَهًِْ وَ مَدَائِنُ کِسْرَی کَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ (أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَهًٌْ عَلَیْهَا ثُمَّ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الثَّانِیَهًَْ فَبَرَقَ الَّذِی رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ الْحُمْرِ مِنْ أَرْضِ الرُّومِ فَکَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ (أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَهًٌْ عَلَیْهَا ثُمَّ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الثَّالِثَهًَْ فَبَرَقَ لِی مَا رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ صَنْعَاءَ کَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ (أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَهًٌْ عَلَیْهَا فَأَبْشِرُوا فَاسْتَبْشَرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ مَوْعِدُ صِدْقٍ وَعَدَنَا النَّصْرَ بَعْدَ الْحَصْرِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ أَ لَا تَعْجَبُونَ یُمَنِّیکُمْ وَ یَعِدُکُمُ الْبَاطِلَ وَ یُعَلِّمُکُمْ أَنَّهُ یُبْصِرُ مِنْ یَثْرِبَ قُصُورَ الْحِیرَهًِْ وَ مَدَائِنَ کِسْرَی وَ أَنَّهَا تُفْتَحُ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ إِنَّمَا تَحْفِرُونَ الْخَنْدَقَ مِنَ الْفَرَقِ وَ لَا تَسْتَطِیعُونَ أَنْ تَبْرُزُوا فَنَزَلَ الْقُرْآنُ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِی هَذِهِ الْقِصَّهًَْ قُلِ اللهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ…

پیامبر ( عمروبن عوف گوید: رسول خدا (با سلمان به درون خندق رفت و حال آن¬که آن نُه نفر لب خندق ایستاده بودند. رسول خدا (کلنگ را از دست سلمان گرفت و ضربه¬ای بر آن صخره فرود آورد و آن را چنان شکافت که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانه¬ای تاریک درخشید. رسول خدا (تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. دوباره رسول خدا (ضربه¬ای دیگر زد و باز از میان شکاف صخره برقی همچون چراغی در میان خانه¬ای تاریک درخشید. رسول خدا (تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. رسول خدا (ضربه‌ی سوم را فرود آورد و باز صخره را چنان شکست که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانه¬ای تاریک درخشید. رسول خدا (تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. آن¬گاه دست سلمان را گرفت و با او بالا رفت. سلمان عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت‌ای رسول خدا (! از شما چیزی دیدم که تاکنون هرگز ندیده بودم». رسول خدا (رو به آن قوم کرد و فرمود: «شما نیز آنچه سلمان می¬گوید را دیدید»؟ عرض کردند: «بله». فرمود: «وقتی ضربه‌ی اوّل را زدم و آن برقی که دیدی درخشید، از آن برق کاخ‌های حیره و مدائن کسری برایم همچون دندان¬های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امّت من بر آن¬ها دست می¬یابند. وقتی ضربه‌ی دوّم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید، از آن برق کاخ¬های سرخ در سرزمین روم برایم همچون دندان¬های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امّت من بر آن¬ها دست می¬یابند. وقتی ضربه‌ی سوّم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید، از آن برق کاخ¬های صنعاء برایم همچون دندان¬های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امّت من بر آن¬ها دست می¬یابند، پس مژده دهید». مسلمانان به یکدیگر مژده دادند و گفتند: «حمد و سپاس از آن خداوند است که وعده¬اش راست است، به ما پس از محاصره وعده پیروزی داده است». منافقان گفتند: «تعجب نمی¬کنید که شما را دلخوش می¬کند و وعده‌ی باطل به شما می¬دهد و می¬گوید از یثرب کاخ¬های حیره و مدائن کسری را می¬بیند که برای شما فتح می¬شوند حال آنکه شما دارید از ترس، خندق حفر می¬کنید و نمی¬توانید با دشمن روبرو شوید؟! آن¬گاه قرآن نازل شد: إِذْ یَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً و خدای تعالی درباره‌ی این ماجرا فرمود: بگو: «بارالها! مالک حکومت‌ها تویی به هرکس بخواهی، حکومت می‌بخشی و از هرکس بخواهی، حکومت را می‌گیری هرکس را بخواهی، عزّت می‌دهی و هرکه را بخواهی خوار می‌کنی. تمام خوبی‌ها به دست توست تو بر هر چیزی قادری. (آل عمران/26).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص98

بحار الأنوار، ج17، ص169

آیه وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَریقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُریدُونَ إِلاَّ فِراراً [13]

و [نيز به خاطر آوريد] زمانی را که گروهی از آن‌ها گفتند: «ای اهل یثرب [اى مردم مدينه]! اینجا جای ماندن شما نیست؛ به خانه‌های خود باز گردید». و گروهی از آنان از پیامبر اجازه [بازگشت] می‌خواستند و می‌گفتند: «خانه‌های ما بی‌حفاظ است». درحالی‌که بی‌حفاظ نبود؛ آن‌ها فقط می‌خواستند [از جنگ] فرار کنند.

1

(احزاب/ 13)

الباقر (عَن عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ الباقر (عَنْ قَوْلِهِ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ فَقَالَ النِّسَاءُ إِنَّهُمْ قَالُوا إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَهًٌْ وَ کَانَتْ بُیُوتُهُمْ فِی أَطْرَافِ الْبُیُوتِ حَیْثُ یَتَقَرَّرُ (یَتَفَرَّدُ) النَّاسُ فَأَکْذَبَهُمُ اللَّهُ قَالَ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هِیَ رَفِیعَهًُْ السَّمْکِ حَصِینَهًٌْ.

امام باقر (عبیدالله حلبی گوید: از امام باقر (درباره‌ی این آیه: [آری]، آن‌ها راضی شدند که با متخلّفان باشند. (توبه/87) پرسیدم حضرت فرمود: «زنان. همانا آنان گفتند: «خانه‌های ما بی‌حفاظ هستند»؛ و خانه‌هایشان در اطراف شهر بود، جایی دور از همه‌ی مردم، پس خدا آنان را تکذیب کرد و فرمود: وَ مَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَارًا خانه‌هایشان دارای دیواری ضخیم و مستحکم بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص100

بحار الأنوار، ج21، ص236/ العیاشی، ج2، ص103/ نورالثقلین

2

(احزاب/ 13)

علی‌بن‌إبراهیم (قَوْلُهُ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هُمُ الَّذِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللهِ (تَأْذَنُ لَنَا نَرْجِعُ إِلَی مَنَازِلِنَا فَإِنَّهَا فِی أَطْرَافِ الْمَدِینَهًِْ وَ نَخَافُ الْیَهُودَ عَلَیْهَا. فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( در سخن خداوند: إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً منظور از آنان، کسانی هستند که به رسول خدا (گفتند: «آیا به ما اجازه می‌دهید تا به خانه‌هایمان که در اطراف مدینه است برگردیم؛ زیرا بیم داریم که یهود به آن‌ها حمله کنند». خداوند درمورد آنان این آیه را نازل کرد: إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَارًا.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص100

القمی، ج2، ص188

3

(احزاب/ 13)

الصّادق (وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ بَلْ هِیَ رَفِیعَهًُْ السَّمْکِ حَصِینَهًٌْ.

امام صادق ( وَ مَا هِیَ بِعَوْرَةٍ بلکه آن خانه‌ها، بلند و محکم است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص100

بحار الأنوار، ج20، ص192/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلاَّ یَسیراً [14]

درحالی‌که اگر دشمنان از اطراف مدینه بر آنان وارد می‌شدند و پیشنهاد بازگشت به فتنه [و سوى شرك] به آنان می‌کردند می‌پذیرفتند، و جز مدّت کمی [براى انتخاب اين راه] درنگ نمی‌کردند.

1

(احزاب/ 14)

ابن‌عبّاس (وَ الْمُرَادُ بِالْفِتْنَهًِْ الشِّرْکُ.

ابن‌عبّاس ( مراد از فتنه شرک ورزیدن است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص102

بحرالعرفان، ج13، ص102

آیه وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ کانَ عَهْدُ اللهِ مَسْؤُلاً [15]

با اینکه آنان قبل از این با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند؛ و عهد الهی مورد سؤال قرار خواهد گرفت [و در برابر آن مسؤولند].

1

(احزاب/ 15)

ابن‌عبّاس (أَخَذَ النَّبِیُّ (تَحْتَ شَجَرَهًِْ السَّمُرَهًِْ بَیْعَتَهُمْ عَلَی أَنْ لَا یَفِرُّوا وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَهًِْ إِلَّا نَقَضَ عَهْدَهُ فِی الظَّاهِرِ بِفِعْلٍ أَمْ بِقَوْلٍ وَ قَدْ ذَمَّهُمُ اللَّهُ فَقَالَ فِی یَوْمِ الْخَنْدَقِ وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ.

ابن‌عبّاس ( رسول خدا (در زیر درخت سمره از آن‌ها بیعت گرفت [مبنی بر اینکه از جنگ فرار نکنند].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص102

بحار الأنوار، ج38، ص217

آیه قُلْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلیلاً [16]

بگو: «اگر از مرگ یا کشته‌شدن فرار کنید، سودی به حال شما نخواهد داشت؛ و در آن هنگام جز بهره‌ی کمی [از زندگانى] نخواهید گرفت».

1

(احزاب/ 16)

أمیرالمؤمنین (مَالِکِ‌بْنِ‌أَعْیَنَ، قَالَ: أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (حَرَّضَ النَّاسَ فَقَال… وَ رَایَاتُکُمْ فَلَا تَمِیلُوهَا وَ لَا تُزِیلُوهَا وَ لَا تَجْعَلُوهَا إِلَّا فِی أَیْدِی شُجْعَانِکُمُ الْمَانِعِی الذِّمَارِ وَ الصُبَّرِ عِنْدَ نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمْ أَهْلُ الْحَفَائِظِ الَّذِینَ یَحُفُّونَ بِرَایَاتِهِمْ وَ یَکْتَنِفُونَهَا یَضْرِبُونَ خَلْفَهَا وَ أَمَامَهَا وَ لَا تُضَیِّعُوهَا أَجْزَأَ کُلَّ امْرِئٍ مِنْکُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ قَرَنُهُ وَ وَاسَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ وَ لَمْ یَکِلْ قَرَنَهُ إِلَی أَخِیهِ فَیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ قَرَنُهُ وَ قَرَنُ أَخِیهِ فَیَکْتَسِبَ بِذَلِکَ لَائِمَهًًْ (وَ تَأْتِیَ بِهِ دَنَاءَهًًْ وَ أَنَّی لَا یَکُونُ هَذَا هَکَذَا وَ هَذَا یُقَاتِلُ اثْنَیْنَ وَ هَذَا مُمْسِکٌ یَدَهُ قَدْ خَلَّی قَرَنَهُ عَلَی أَخِیهِ هَارِباً مِنْهُ وَ قَائِماً یَنْظُرُ إِلَیْهِ مَنْ یَفْعَلْ هَذَا یَمْقُتْهُ اللَّهُ فَلَا تَعَرَّضُوا لِمَقْتِ اللَّهِ فَإِنَّمَا مَرَدُّکُمْ إِلَی اللَّهِ قَالَ اللَّهُ لِقَوْمٍ عَابَهُمْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَرَرْتُمْ مِنْ سَیْفِ الْعَاجِلَهًِْ لَا تَسْلَمُونَ مِنْ سَیْفِ الْآخِرَهًِْ فَاسْتَعِینُوا بِالصِّدْقِ وَ الصَّبْرِ فَإِنَّهُ بَعْدَ الصَّبْرِ یَنْزِلُ النَّصْرُ.

امام علی ( و پرچم‌های خود را خم نکنید و از معرکه بیرون نبرید و آن‌ها را جز به دلاوران نگهبان شرف مسپارید که هنگام فرود آمدن مصیبت‌های واقعی بردبار و پایدار و خویشتن دارند، کسانی که پرچم‌های شما را محکم در بر می‌گیرند و آن‌ها را به خود می‌فشارند و از پس و پیش شمشیر می‌زنند و آن‌ها را از دست نمی‌دهند. من به هریک از شما پاداش می‌دهم هریک از شما پاداش می‌گیرد؟ خدا [آن رزمنده را] رحمت کند که بر هماورد خود ضربتی شدید زند و به جان خویش جان برادرش را نجات دهد و نبرد تن‌به‌تن با هماورد خود را به برادرش وا ننهد که هماورد او با هماورد برادرش هر دو بر سر آن برادر ریزند و این یک بدین کردار در خور سرزنش و نکوهش واقع شود و خود به پستی گراید، این چگونه صیورت می‌گیرد که یکی با دو تن بجنگد و آن دیگری دست از جنگ بدارد، هماورد خویش را به برادرش واگذارد و خود از [میدان نبرد تن‌به‌تن با] او بگریزد، و بایستد و به [نبرد] او نگاه کند؟ هرکس این چنین باشد خداوند متعال او را دشمن می‌دارد پس خود را در معرض دشمنی خدا قرار ندهید که بازگشت شما به‌سوی خداوند است. خداوند به گروهی (که آن‌ها را به بدی و عیب نسبت داده) فرمود: قُلْ لَن ینفَعَکُمُ الفِرارُ انْ فَرَرْتُم مِنَ المَوتِ اوِ القَتْلِ وَ اذاً لا تَمَتَّعونَ الّا قَلیلًا به خدا سوگند که اگر از دم شمشیری در این دنیا بگریزید از دم شمشیر آخرت در آن جهان در سلامت و امان نیستید. از راستی و صبر مدد گیرید که بر اثر صبر نوبت ظفر آید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص102

مستدرک الوسایل، ج11، ص84/ وقعهًْ صفین، ص235/ شرح نهج البلاغهًْ، ج5، ص187

آیه قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَ لایَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللهِ وَلِیّاً وَ لا نَصِیراً [17]

بگو: «چه کسی می‌تواند شما را از اراده‌ی خدا نگه دارد اگر او بدی یا رحمتی را برای شما اراده کند»؟! و آن‌ها جز خدا هیچ سرپرست و یاوری برای خود نخواهند یافت.

آیه قَدْ یَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلیلاً [18]

خداوند کسانی که مردم را [از جنگ] باز می‌داشتند و کسانی را که به برادران خود می‌گفتند: «به‌سوی ما بیایید [و خود را از معركه بيرون كشيد]» به خوبی می‌شناسد؛ و آن‌ها [مردمى ضعيفند و] جز اندکی پیکار نمی‌کنند.

1

(احزاب/ 18)

أمیرالمؤمنین (إلی معاویهًْ: ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ عُثْمَانَ فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَی لَهُ وَ أَهْدَی إِلَی مَقَاتِلِهِ أَ‌مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَکَفَّهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَی عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَیْهِ حَتَّی أَتَی قَدَرُهُ عَلَیْهِ کَلَّا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ اللهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ.

امام علی ( [در جواب به معاویه فرمود]: پس از آن، آنچه میان من و عثمان روی داد یادآوری کرده‌ای، به‌خاطر نسبتی که با او داری پاسخ داده می‌شوی؛ از من و تو کدام یک دشمنی‌اش با او بیشتر بود، و راه را برای قتل او هموارتر کرد؟ آیا آنکه یاری‌اش را از او دریغ ننموده و از او خواست به جایش بنشیند و دست از اعمالش بردارد، یا کسی که عثمان از او یاری خواست و او یاری دادنش را به تأخیر انداخت، و سپاه مرگ را بر سرش ریخت تا قضای حق بر او جاری شد؟! به خدا قسم! چنین نیست، خداوند کسانی که مردم را [از جنگ] باز می‌داشتند و کسانی را که به برادران خود می‌گفتند: «به سوی ما بیایید [و خود را از معرکه بیرون کشید]» به خوبی می‌شناسد؛ و آن‌ها [مردمی ضعیفند و] جز اندکی پیکار نمی‌کنند. در مقام آن نیستم که از عیب گرفتنم بر بدعت‌های او عذرخواهی کنم، اگر ارشاد و راهنمایی کردنم گناه است، چه بسا کسی که سرزنش شود و او را گناهی نیست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص104

بحار الأنوار، ج33، ص59/ نهج البلاغهًْ، ص387/ نورالثقلین، فیه: «و ما کنت لأعتذر من أنی… الیِآِخر» محذوف

2

(احزاب/ 18)

الرّسول (فی تفسیر القمی: وَ أَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی الْخَنْدَقِ قَالُوا: هَذِهِ مَکِیدَهًٌْ مَا کَانَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُهَا قَبْلَ ذَلِکَ فَقِیلَ لَهُمْ هَذَا مِنْ تَدْبِیرِ الْفَارِسِیِّ الَّذِی مَعَهُ فَوَافَی عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ وَ هُبَیْرَهًُْ بْنُ وَهْبٍ وَ ضِرَارُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی الْخَنْدَقِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (قَدْ صَفَّ أَصْحَابَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَصَاحُوا بِخَیْلِهِمْ حَتَّی طَفِرُوا الْخَنْدَقَ إِلَی جَانِبِ رَسُولِ اللَّهِ (فَصَارُوا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (کُلُّهُمْ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ قَدَّمُوا رَسُولَ اللَّهِ (بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ هُوَ فُلَانٌ لِرَجُلٍ بِجَنْبِهِ مِنْ إِخْوَانِهِ: أَ مَا تَرَی هَذَا الشَّیْطَانَ عَمْرواً لَا وَ اللَّهِ مَا یُفْلِتُ مِنْ یَدَیْهِ أَحَدٌ فَهَلُمُّوا نَدْفَعْ إِلَیْهِ مُحَمَّداً (لِیَقْتُلَهُ وَ نَلْحَقْ نَحْنُ بِقَوْمِنَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ قَوْلَهُ قَدْ یَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ إلَی قَولِهِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیراً.

پیامبر ( در کتاب تفسیر قمی روایت است: قریش به‌سمت خندق آمدند و چون نگاه آنان به خندق افتاد، گفتند: «این نیرنگی است که نزد عرب، سابقه نداشته است». برخی به قریش گفتند: «این تدبیر مردی از سرزمین فارس است که یار محمّد (می‌باشد». در این هنگام عَمروبن‌عَبد وَدّ، هُبَیرَهًْ‌بن‌وَهب و ضِراربن‌خطّاب، به خندق رسیدند، درحالی‌که رسول خدا (اصحاب خود را جلوی خویش آرایش می‌داد. آن سه تن فریادی بر سر اسبان خود کشیده و از روی خندق جَسته و به آن‌سوی خندق که رسول خدا (در آنجا بود، رفتند و تمام یاران رسول خدا (پشت سر رسول خدا (قرار گرفتند و رسول خدا (را پیش انداختند و مردی از مهاجرین که فلانی بود به مرد کنار دست خود که از برادرانش بود، گفت: «آیا این شیطان (عمرو) را نمی‌بینی؟ به خداوند سوگند! هیچ‌کس قادر نیست از دست او جان سالم به در برد. بیایید محمّد (را پیش اندازیم تا با عمرو پیکار کند و ما به قوم خود بپیوندیم. دراین‌هنگام خداوند آیه‌ی قَدْ یَعْلَمُ اللهُ الْمعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَ الْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَ لَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا * أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَی عَلَیْهِ مِنَ المَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَی الخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرًا را نازل کرد. (آن‌ها [در همه چیز] نسبت به شما بخیلند؛ و هنگامی‌که [لحظات] ترس [و بحرانی] پیش آید، می‌بینی آن‌چنان به تو نگاه می‌کنند، و چشم‌هایشان در حدقه می‌چرخد، مانند

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص104

القمی، ج2، ص182

آیه أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذی یُغْشی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ أُولئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللهُ أَعْمالَهُمْ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسیراً [19]

کسی که می‌خواهد قالب تهی کند! امّا وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست، زبان‌های تند و گزنده خود را با انبوهی خشم بر شما می‌گشایند [و سهم خود را از غنايم مطالبه مى‌كنند]. درحالی‌که در مال حریص و بخیلند؛ آن‌ها [هرگز] ایمان نیاورده‌اند، ازاین‌رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد؛ و این [كار] بر خدا آسان است.

آیه یَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَ إِنْ یَأْتِ الْأَحْزابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ یَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِکُمْ وَ لَوْ کانُوا فِیکُمْ ما قاتَلُوا إِلّا قَلِیلاً [20]

آن‌ها گمان می‌کنند هنوز لشکر احزاب نرفته‌اند؛ و اگر برگردند [آنان از ترس] دوست می‌دارند می‌توانستند در میان اعراب بادیه‌نشین پراکنده [و پنهان] شوند و از اخبار شما جویا گردند؛ و اگر در میان شما بودند جز اندکی پیکار نمی‌کردند.

1

(احزاب/ 20)

أمیرالمؤمنین (عَن سُلیم قال: سَمِعْتُ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (یَقُولُ قَبْلَ وَقْعَهًِْ صِفِّین… وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ أَخْوَالَنَا وَ أَعْمَامَنَا وَ أَهْلَ بُیُوتِنَا ثُمَّ لَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً وَ جِدّاً فِی طَاعَهًِْ اللَّهِ، وَ اسْتِقْلَالًا بِمُبَارَزَهًِْ الْأَقْرَانِ، وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الرَّجُلُ مِنْ عَدُوِّنَا لَیَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَوْتِ، فَمَرَّهًًْ لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّهًًْ لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ مِنَّا صِدْقاً وَ صَبْراً أَنْزَلَ الْکِتَابَ بِحُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْنَا وَ الرِّضَا عَنَّا، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، وَ لَسْتُ أَقُولُ إِنَّ کُلَّ مَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (کَذَلِکَ، وَ لَقَدْ کَانَتْ مَعَنَا بِطَانَهًٌْ لَا یَأْلُونَا خَبَالًا، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ وَ لَقَدْ کَانَ مِنْهُمْ بَعْضُ مَنْ تُفَضِّلُهُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا ابْنَ قَیْسٍ، فَارِّینَ، فَلَا رَمَی بِسَهْمٍ، وَ لَا ضَرَبَ بِسَیْفٍ، وَ لَا طَعَنَ بِرُمْحٍ، إِذَا کَانَ الْمَوْتُ وَ النِّزَالُ تَوَارَی وَ اعْتَلَّ وَ لَاذَ کَمَا تَلُوذُ النَّعْجَهًُْ الْعَوْرَاءُ لَا یَدْفَعُ یَدَ لَامِسٍ، وَ إِذَا أَلْقَی الْعَدُوَّ فَرَّ وَ مَنَحَ الْعَدُوَّ دُبُرَهُ جُبْناً وَ لُؤْماً، وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِیمَهًِْ تَکَلَّمَ کَمَا قَالَ اللَّهُ سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ فَلَا یَزَالُ قَدِ اسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ (فِی ضَرْبِ عُنُقِ الرَّجُلِ الَّذِی لَیْسَ یُرِیدُ رَسُولُ اللَّهِ (قَتْلَهُ، فَأَبَی عَلَیْه.

امام علی ( سلیم گوید: از علیّ‌بن‌ابی‌طالب (شنیدم که قبل از واقعه‌ی صفین می‌فرمود: … به خدا قسم ما را همراه پیامبر (می‌دیدی که پدران و پسران و دایی‌ها و عموها و فامیل‌های خود را می‌کشتیم، و این مطلب ایمان و تسلیم و جدّیت ما را در اطاعت خدا و قدرت بیشتر برای مبارزه با همتاهای خود افزون می‌کرد. مردی از ما و مردی از دشمنمان مانند دو فحل (نر) با یکدیگر در می‌آویختند و هریک در فکر رهایی خود بود و اینکه کدام به رفیقش کاسه‌ی مرگ را بچشاند. گاهی از طرف دشمن به نفع ما می‌شد و گاهی از طرف ما به نفع دشمن می‌گشت. وقتی خداوند ما را صادق و صابر دید، آیه‌ای از قرآن را در ذکر خیر ما و رضایت از ما فرستاد و پیروزی را بر ما نازل کرد. من نمی‌گویم، هرکس با پیامبر (بود چنین بود، درعین‌حال همراه ما گروهی بودند که از فساد در کارها دریغی نداشتند. خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: [نشانه‌های] دشمنی از دهان [و کلام]شان آشکار شده و آنچه در دل‌هایشان پنهان می‌دارند، از آن مهمتر است. (آل عمران/118) از جمله‌ی این‌ها بعضی از کسانی است که تو و اصحابت‌ای اشعث‌بن‌قیس او را فضیلت می‌دهید. او فرار می‌کرد، نه تیری می‌انداخت و نه شمشیری و نه نیزه‌ای می‌زد. وقتی نوبت مرگ و درگیری می‌شد به گوشه‌ای پناه می‌برد و پنهان می‌شد و عذر می‌آورد و مانند گوسفند یک چشم خود را پنهان می‌کرد و در مقابل دست هیچ لمس‌کننده‌ای از خود دفاع نمی‌کرد. هرگاه با دشمن روبرو می‌شد فرار می‌کرد و از ترس و پستی پشت به دشمن می‌نمود، و آنگاه که وقت آسایش و تقسیم غنیمت بود سخن می‌راند همان‌طور که خداوند می‌فرماید: سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَی الخَیْرِ. او همیشه از پیامبر (برای گردن‌زدن مردی که آن حضرت قصد کشتن او را نداشت اجازه می‌خواست و آن حضرت به او اجازه نمی‌داد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص106

بحار الأنوار، ج30، ص321/ کتاب سلیم بن قیس، ص696

آیه لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللهَ کَثیراً [21]

به یقین برای شما در زندگی پیامبر خدا سرمشق نیکویی بود، برای آن‌ها که امید به رحمت خدا و روز بازپسین دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند.

به یقین برای شما در زندگی پیامبر خدا سرمشق نیکویی بود

1 -1

(احزاب/ 21)

الصّادق (عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (کَانَ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَهًَْ أَمَرَ بِوَضُوئِهِ وَ سِوَاکِهِ یُوضَعُ عِنْدَ رَأْسِهِ مُخَمَّراً فَیَرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَسْتَاکُ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَرْقُدُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَسْتَاکُ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَرْقُدُ حَتَّی إِذَا کَانَ فِی وَجْهِ الصُّبْحِ قَامَ فَأَوْتَرَ ثُمَّ صَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ قُلْتُ مَتَی کَانَ یَقُومُ قَالَ بَعْدَ ثُلُثِ اللَّیْلِ وَ قَالَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ.

امام صادق ( حلبی گوید: امام صادق (فرمود: هنگامی که رسول خدا (نماز عشاء را اقامه نمود دستور می‌داد آب وضو و مسواک نزدیک سرش گذاشته و روی آن پوشانده شود. سپس هراندازه که خدا می‌خواست، می‌خوابید، سپس از خواب بیدار می‌شد و مسواک می‌زد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز می‌خواند و سپس هراندازه که خدا می‌خواست می‌خوابید. سپس از خواب بیدار می‌شد و مسواک می‌زد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز می‌خواند. دوباره می‌خوابید تا اینکه نزدیک نماز صبح شود؛ در این هنگام از خواب بلند می‌شد و دو رکعت نماز می‌خواند. سپس فرمود: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. پرسیدم: «پیامبر چه ساعتی از خواب بیدار می‌شد»؟ فرمود: «بعد از اینکه یک سوّم شب سپری می‌گشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص108

الکافی، ج3، ص445/ بحار الأنوار، ج84، ص228/ نورالثقلین، فیه: «قلت متی‌کان یوم… الی آخر» محذوف

1 -2

(احزاب/ 21)

الرّسول (عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (یَقُولُ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ (ثُمَّ سَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ فَسَأَلَهُ مَنْ خَلْفَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (أَ حَدَثَ فِی الصَّلَاهًِْ شَیْءٌ قَالَ وَ مَا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ أَ کَذَلِکَ یَا ذَا الْیَدَیْنِ وَ کَانَ یُدْعَی ذَا الشِّمَالَیْنِ فَقَالَ نَعَمْ فَبَنَی عَلَی صَلَاتِهِ فَأَتَمَّ الصَّلَاهًَْ أَرْبَعاً وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی أَنْسَاهُ رَحْمَهًًْ لِلْأُمَّهًِْ أَ لَا تَرَی لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَنَعَ هَذَا لَعُیِّرَ وَ قِیلَ مَا تُقْبَلُ صَلَاتُکَ فَمَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ الْیَوْمَ ذَاکَ قَالَ قَدْ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ (وَ صَارَتْ أُسْوَهًًْ وَ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ لِمَکَانِ الْکَلَامِ.

پیامبر ( سعیدبن‌اعرج گوید: از امام صادق (شنیدم که می‌فرمود: رسول خدا (نماز خواند و در رکعت دوّم سلام داد فردی از عقب سؤال نمود: «ای رسول خدا (آیا در حین نماز اتّفاق خاصی افتاد»؟ پیامبر (فرمود: «چگونه»؟ گفتند: «در رکعت دوم نماز سلام دادید». پیامبر به شخصی به نام ذوالیدین که معروف به ذوالشمالین هم بود فرمود: «آیا چنین است»؟ جواب داد: «بله». پس آن حضرت نماز را اقامه نمود و چهار رکعت کامل به‌جا آورد و فرمود: «خداوند این نسیان را بر من عارض نمود تا باعث رحمت بر امّت باشد آیا ندیدی اگر شخصی مرتکب این سهو شود سرزنش می‌گردد که نماز قبول نیست؟! گفته شد که نمازت مقبول نیست و هرکس بعد از این مرتکب این نسیان شود حکمش همین است». فرمود: «رسول خدا (سنّتی به‌جا گذاشت و این سنّت الگو برای همگان شد و آن اینکه دو سجده سهو برای این مورد به جا آورد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص108

الکافی، ج3، ص375/ نورالثقلین

3

(احزاب/ 21)

أمیرالمؤمنین (فی الإحتجاج فِی خَبَرِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (وَ أَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِیَاءِ (وَ مَا بَیَّنَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ وُقُوعُ الْکِنَایَهًِْ عَنْ أَسْمَاءِ مَنِ اجْتَرَمَ أَعْظَمَ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِیَاءُ (مِمَّنْ شَهِدَ الْکِتَابُ بِظُلْمِهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَدَلِّ الدَّلَائِلِ عَلَی حِکْمَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْبَاهِرَهًِْ وَ قُدْرَتِهِ الْقَاهِرَهًِْ وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَهًِْ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِینَ الْأَنْبِیَاءِ (تَکْبُرُ فِی صُدُورِ أُمَمِهِمْ وَ أَنَّ مِنْهُمْ (مَنْ) یَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهاً کَالَّذِی کَانَ مِنَ النَّصَارَی فِی ابْنِ مَرْیَمَ فَذَکَرَهَا دَلَالَهًًْ عَلَی تَخَلُّفِهِمْ عَنِ الْکَمَالِ الَّذِی تَفَرَّدَ بِهِ عَزَّوَجَلَّ أَ‌لَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِهِ فِی صِفَهًِْ عِیسَی حَیْثُ قَالَ فِیهِ وَ فِی أُمِّهِ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ یَعْنِی أَنَّ مَنْ أَکَلَ الطَّعَامَ کَانَ لَهُ ثُفْلٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ ثُفْلٌ فَهُوَ بَعِیدٌ مِمَّا ادَّعَتْهُ النَّصَارَی لِابْنِ‌مَرْیَمَ وَ لَمْ یُکَنِّ عَنْ أَسْمَاءِ الْأَنْبِیَاءِ (تَجَبُّراً وَ تَعَزُّزاً بَلْ تَعْرِیفاً لِأَهْلِ الِاسْتِبْصَارِ أَنَّ الْکِنَایَهًَْ عَنْ أَسْمَاءِ ذَوِی الْجَرَائِرِ الْعَظِیمَهًِْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فِی الْقُرْآنِ لَیْسَتْ مِنْ فَعْلِهِ تَعَالَی وَ أَنَّهَا مِنْ فِعْلِ الْمُغَیِّرِینَ وَ الْمُبَدِّلِینَ الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ وَ اعْتَاضُوا الدُّنْیَا مِنَ الدِّینِ وَ قَدْ بَیَّنَ اللَّهُ تَعَالَی قِصَصَ الْمُغَیِّرِین… فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ

 

فِی الْأَرْضِ فَالزَّبَدُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ کَلَامُ الْمُلْحِدِینَ الَّذِینَ أَثْبَتُوهُ فِی الْقُرْآنِ فَهُوَ یَضْمَحِلُّ وَ یَبْطُلُ وَ یَتَلَاشَی عِنْدَ التَّحْصِیلِ وَ الَّذِی یَنْفَعُ النَّاسَ مِنْهُ فَالتَّنْزِیلُ الْحَقِیقِیُّ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لامِنْ خَلْفِهِ وَ الْقُلُوبُ تَقْبَلُهُ وَ الْأَرْضُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ هِیَ مَحَلُّ الْعِلْمِ وَ قَرَارُهُ وَ لَیْسَ یَسُوغُ مَعَ عُمُومِ التَّقِیَّهًِْ التَّصْرِیحُ بِأَسْمَاءِ الْمُبَدِّلِینَ وَ لَا الزِّیَادَهًُْ فِی آیَاتِهِ عَلَی مَا أَثْبَتُوهُ مِنْ تِلْقَائِهِمْ فِی الْکِتَابِ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ تَقْوِیَهًِْ حُجَجِ أَهْلِ التَّعْطِیلِ وَ الْکُفْرِ وَ الْمِلَلِ الْمُنْحَرِفَهًِْ عَنْ قِبْلَتِنَا وَ إِبْطَالِ هَذَا الْعِلْمِ الظَّاهِرِ الَّذِی قَدِ اسْتَکَانَ لَهُ الْمُوَافِقُ وَ الْمُخَالِفُ بِوُقُوعِ الِاصْطِلَاحِ عَلَی الِایتِمَارِ لَهُمْ وَ الرِّضَا بِهِمْ وَ لِأَنَّ أَهْلَ الْبَاطِلِ فِی الْقَدِیمِ وَ الْحَدِیثِ أَکْثَرُ عَدَداً مِنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ لِأَنَّ الصَّبْرَ عَلَی وُلَاهًِْ الْأَمْرِ مَفْرُوضٌ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِیِّهِ (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ إِیجَابُهُ مِثْلَ ذَلِکَ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ بِقَوْلِهِ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ (أُسْوَهًٌْ حَسَنَهًٌْ فَحَسْبُکَ مِنَ الْجَوَابِ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّ شَرِیعَهًَْ التَّقِیَّهًِْ تَحْظُرُ التَّصْرِیحَ بِأَکْثَرَ مِنْه.

امام علی ( در کتاب احتجاج آمده است: امیرالمؤمنین (در جواب مرد کافری که ادّعای تناقض در قرآن می‌کرد فرمود: «… امّا لغزش¬های پیامبران (و آنچه خداوند در کتابش بیان فرمود و نشستن کنایه به جای اسم برای کسانی که جرمی بزرگتر از جرم¬های پیامبران مرتکب شده¬اند و کتاب خدا به ستمگری آنان گواهی داده است؛ این از بزرگ‌ترین دلایل حکمت درخشان و قدرت چیره و عزّت آشکار خداوند عزّوجلّ است. او می¬دانست که برهان¬های پیامبران در سینه¬های امّت¬هایشان، بزرگ می¬نشیند و برخی از آنان برخی دیگر را به خدایی می¬گیرند. همچون آنچه نصرانی¬ها درباره‌ی فرزند مریم (کردند. ازاین‌رو چنین فرمود: «تا دلالتی باشد بر اینکه آن¬ها از کمالی که ویژه‌ی خداوند عزّوجلّ است، به دور هستند؛ مگر نشنیده‌ای خداوند در وصف عیسی (در آنجا که درباره‌ی او و مادرش (سخن می¬گفت، فرمود: هر دو، غذا می‌خوردند. (مائده/75) یعنی هرکه غذا بخورد، زائده (مدفوع) دارد و هرکه زایده داشته باشد، از آنچه نصرانیّون درباره‌ی فرزند مریم (ادّعا می¬کنند، به دور است. خداوند عزّوجلّ نام پیامبران (را از روی فخرفروشی و تکبّر پنهان نداشت، بلکه چنین کرد تا اهل بصیرت بدانند پنهان‌داشتن نام منافقانی که گناهان بزرگ مرتکب می¬شوند، در قرآن از فعل خداوند متعال نیست، بلکه این کار از سوی تغییردهندگان و تبدیل‌کنندگانی است که قرآن را جزء جزء کردند و دنیا را به جای دین برگزیدند. خداوند متعال در بیان قصّه¬های تغییردهندگان فرمود: امّا کف‌ها به بیرون پرتاب می‌شوند، ولی آنچه به مردم سود می‌رساند [آب یا فلز خالص] در زمین می‌ماند. (رعد/17) کف در اینجا همان کلامی است که ملحدان در قرآن ثبت کردند و این کلام، به هنگام برداشت، نابود و باطل و متلاشی می¬شود. امّا آنچه که مردم را سود می¬رساند، تنزیل راستین است که بطلان، نه از پیش و نه از پس، به آن راه نمی¬یابد و دل¬ها آن را می¬پذیرند و زمین نیز در اینجا همان محل و جایگاه علم است. پس بسته به امر فراگیر تقیّه، آشکارکردن نام¬های تبدیل‌کنندگان روا نیست، همان‌گونه که افزودن بر آیات درباره‌ی آنچه آنان از جانب خود در کتاب خدا ثبت کردند نیز روا نیست؛ چراکه این کار، سبب نیرومندشدن دلایل اهل تعطیل و کفر پیشگان و ملّت¬های منحرف از قبله‌ی ما می¬شود و به باطل‌شدن این علم آشکار می¬انجامد. علمی که موافق و مخالف به آن گردن نهاده¬اند؛ چراکه برای آنان سودمند می¬افتد و خشنودی آنان را فراهم می¬آورد و ازاین‌رو آن را می¬پذیرند. از سوی دیگر این کنایه‌گویی بدان خاطر است که چه در گذشته و چه در حال، تعداد اهل باطل بیشتر از اهل حق بوده و نیز بدان سبب است که بر اساس آنچه خداوند به پیامبرش (فرمود، شکیبایی بر والیان امر واجب شده است، پس صبر کن آن‌گونه که پیامبران «اولوالعزم» صبر کردند. (احقاف/35) حق تعالی این شکیبایی را بر دوستداران و فرمانبران خود نیز واجب کرد و فرمود: لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ پس آنچه شنیدی در پاسخ به پرسش تو دراین‌باره برایت بسنده است و آن اینکه شریعت تقیّه بیش از این آشکارگویی را بر نمی¬تابد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص108

بحار الأنوار، ج89، ص45/ بحار الأنوار، ج90، ص114/ نورالثقلین

1 -4

(احزاب/ 21)

أمیرالمؤمنین (احْتَجُّوا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَهًِْ فَقَالُوا مَا بَالُ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (لَمْ یُنَازِعِ الثَّلَاثَهًَْ کَمَا نَازَعَ طَلْحَهًَْ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَائِشَهًَْ وَ مُعَاوِیَهًَْ فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً (فَأَمَرَ أَنْ یُنَادَی الصَّلَاهًَْ جَامِعَهًًْ، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکُمْ… کَذَا وَ کَذَا قَالُوا صَدَقَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (قَدْ قُلْنَا ذَلِکَ. قَالَ فَإِنَّ لِی بِسِتَّهًٍْ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (أُسْوَهًًْ فِیمَا فَعَلْتُ. قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. قَالُوا وَ مَنْ هُمْ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (قَالَ أَوَّلُهُمْ إِبْرَاهِیمُ (إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ، فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ (اعْتَزَلَ قَوْمَهُ لِغَیْرِ مَکْرُوهٍ أَصَابَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ اعْتَزَلَهُمْ لِمَکْرُوهٍ مِنْهُمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ. وَ لِی بِابْنِ خَالَتِهِ لُوطٍ أُسْوَهًٌْ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ لُوطاً کَانَتْ لَهُ بِهِمْ قُوَّهًٌْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ لَمْ یَکُنْ لَهُ بِهِمْ قُوَّهًٌْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ. وَ لِی بِیُوسُفَ (أُسْوَهًٌْ، إِذْ قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ یُوسُفَ (دَعَا

رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ السِّجْنَ بِسَخَطِ رَبِّهِ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّهُ أَرَادَ بِذَلِکَ لِئَلَّا یَسْخَطَ رَبُّهُ عَلَیْهِ فَاخْتَارَ السِّجْنَ، فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ. وَ لِی بِمُوسَی (أُسْوَهًٌْ إِذْ قَالَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَی (فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ بِلَاخَوْفٍ کَانَ لَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَی (خَافَ مِنْهُمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ. وَ لِی بِأَخِی هَارُونَ (أُسْوَهًٌْ، إِذْ قَالَ لِأَخِیهِ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَإِنْ قُلْتُمْ لَمْ یَسْتَضْعِفُوهُ وَ لَمْ یُشْرِفُوا عَلَی قَتْلِهِ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ اسْتَضْعَفُوهُ وَ أَشْرَفُوا عَلَی قَتْلِهِ فَلِذَلِکَ سَکَتَ عَنْهُمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ. وَ لِی بِمُحَمَّدٍ (أُسْوَهًٌْ حِینَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ وَ لَحِقَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ وَ أَنَامَنِی عَلَی فِرَاشِهِ، فَإِنْ قُلْتُمْ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِغَیْرِ خَوْفٍ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ خَافَهُمْ وَ أَنَامَنِی عَلَی فِرَاشِهِ وَ لَحِقَ هُوَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.

امام علی ( ابن‌مسعود نقل می‌کند: مردم در مسجد کوفه با هم مباحثه و محاجّه کرده و می‌گفتند: «چرا امیرالمؤمنین (با آن سه نفر مقاتله و منازعه نکرد همان‌طوری که با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه مخاصمه فرمود»؟ این خبر به سمع مبارک امیرالمؤمنین (رسید امر فرمود منادی ندا کرده و بگوید: الصّلاهًْ جامعه [یعنی برای نماز در مسجد گرد هم آیید] وقتی مردم اجتماع نمودند، حضرت بالای منبر رفته و حمد خدا و ثنای الهی را به جا آورده سپس فرمود: «ای مردم از شما خبر به من رسیده که چنین‌وچنان گفته‌اید». مردم گفتند: «ای امیرالمؤمنین (بلی ما چنین گفته‌ایم». حضرت فرمود: «من در آنچه به جا آورده‌ام از [شش پیامبر] پیروی کرده‌ام، خدای عزّوجلّ در قرآن می‌فرماید: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ مردم گفتند: «ای امیرالمؤمنین (آن پیامبرانی که شما از ایشان در کردارتان تبعیّت نموده‌اید چه کسانی هستند»؟ حضرت فرمود: «اوّلین آن‌ها ابراهیم (است که به قوم خود فرمود: و از شما، و آنچه غیر خدا می‌خوانید، کناره‌گیری می‌کنم. (مریم/48) سپس حضرت فرمود: «اگر بگویید ابراهیم (بدون اینکه مکروهی از قومش به او برسد از ایشان دوری گزید، کافر شده‌اید و اگر بگویید به خاطر مکروهی که از ناحیه‌ی آن‌ها به حضرتش رسید از آن‌ها دوری جست می‌گویم وصیّ پیامبر سزاوارتر است به اینکه به خاطر مکروهی که از ناحیه‌ی دیگران به وی رسیده از آن‌ها دوری گزیند و نیز از پسر خاله‌ی ابراهیم (یعنی لوط (تبعیّت نموده‌ام چرا که به قوم خویش فرمود: [افسوس]! ای کاش در برابر شما قدرتی داشتم یا تکیه‌گاه و پشتیبان محکمی در اختیار من بود! [آنگاه می‌دانستم با شما زشت‌سیرتان ددمنش چه کنم]! . (هود/80) اگر بگویید: لوط بر منع آن‌ها قدرت داشت چون تکذیب گفته‌ی او را کرده‌اید کافر می‌شوید و اگر

بگویید او اقتدار بر منع آن‌ها را نداشت می‌گویم وقتی پیامبر قدرت بر منع دشمن نداشته باشد وصیّ به‌واسطه‌ی نداشتن قدرت در منع نکردن اولی به عذر می‌باشد. و از یوسف (نیز تبعیّت کرده‌ام چراکه وی فرمود: پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آنچه این‌ها مرا به‌سوی آن می‌خوانند! . (یوسف/33) اگر بگویید حضرت یوسف (زندان را به خاطر آن از خدا خواست که پروردگارش او را مورد سخط و غضب خود قرار داده بود این کلام شما را کافر می‌کند و اگر بگویید مراد یوسف (از این دعا آن بود که پروردگارش به او غضب نکند پس زندان را اختیار کرد، می‌گویم، وصیّ به انزوا وعدم تعرّض سزاوارتر می‌باشد. و از جناب موسی (نیز تبعیّت کرده‌ام زیرا وی فرمود: پس هنگامی‌که از شما ترسیدم فرار کردم. (شعراء/21) اگر بگویید: «موسی (بدون ترس از قومش گریخت چون تکذیب قول او را کرده‌اید کافر می‌شوید و اگر بگویید موسی (از ایشان ترسید، می‌گویم وقتی پیغمبر از دشمن خود بترسد وصیّ اولی به آن می‌باشد. و از جناب هارون نیز تبعیّت کرده‌ام زیرا وی به برادرش موسی (گفت: فرزند مادرم! این گروه، مرا در فشار گذاردند و ناتوان کردند و نزدیک بود مرا بکشند. (اعراف/150) اگر بگویید: مردم هارون را خوار نکرده و مشرف به قتلش نشدند چون کلام پیامبر را تکذیب کرده‌اید کافر می‌شوید و اگر بگویید آن‌ها او را ضعیف و خوار نموده و مشرّف به قتلش شدند لذا او ساکت شد و متعرّض آن‌ها نگردید، می‌گویم پیامبر که چنین باشد وصیّ اولی به آن می‌باشد. و از حضرت محمّد (نیز تبعیّت کرده‌ام چه آنکه آن حضرت از خوف دشمنانش گریخت و پناه به غار برد و من در بستر آن جناب خوابیدم. اگر بگویید؛ بدون هیچ خوفی از دشمنان حضرت گریخت، کافر می‌شوید و اگر بگویید از خوف گریخت و من در بسترش خوابیده و آن جناب از ترس آن‌ها به غار پناه برد من که وصیّ او هستم سزاوارتر هستم به خوف».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص110

بحار الأنوار، ج29، ص438/ علل الشرایع، ج1، ص148

1 -5

(احزاب/ 21)

أمیرالمؤمنین (فی الإحتجاج: أَنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (أَرْسَلَ عَبْدَ اللَّهِ‌بْنَ‌عَبَّاسٍ إِلَی الْخَوَارِجِ وَ کَانَ بِمَرْأًی مِنْهُمْ وَ مَسْمَعٍ لِیَسْأَلَهُمْ مَا ذَا الَّذِی نَقَمُوا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمُ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (مَا ذَا نَقَمْتُمْ عَلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (قَالُوا لَهُ فِی الْجَوَابِ نَقَمْنَا یَا ابْنَ الْعَبَّاسِ عَلَی صَاحِبِکَ خِصَالًا کُلُّهَا مُکَفِّرَهًٌْ مُوبِقَهًٌْ تَدْعُو إِلَی النَّارِ أَمَّا أَوَّلُهَا فَإِنَّهُ مَحَی اسْمَهُ مِنِ إِمْرَهًِْ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ کَتَبَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُعَاوِیَهًَْ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (فَنَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ فَلَسْنَا نَرْضَی أَنْ یَکُونُ أَمِیرَنَا وَ أَمَّا الثَّانِیَهًُْ فَإِنَّهُ شَکَّ فِی نَفْسِهِ حِینَ قَالَ لِلْحَکَمَیْنِ انْظُرَا فَإِنْ کَانَ مُعَاوِیَهًُْ أَحَقَّ بِهَا فَأَثْبِتَاهُ وَ إِنْ کُنْتُ أَوْلَی بِهَا فَأَثْبِتَانِی فَإِذَا هُوَ شَکَّ فِی نَفْسِهِ فَلَمْ یَدْرِ أَ هُوَ الْمُحِقُّ أَمْ مُعَاوِیَهًُْ فَنَحْنُ فِیهِ أَشَدُّ شَکّاً وَ الثَّالِثَهًُْ أَنَّهُ جَعَلَ الْحَکَمَ إِلَی غَیْرِهِ وَ قَدْ کَانَ عِنْدَنَا أَحْکَمَ النَّاس… قَالَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (قَدْ سَمِعْتَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (مَقَالَهًَْ الْقَوْمِ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِجَوَابِهِمْ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَال. . أَمَّا قَوْلُکُمْ أَنِّی جَعَلْتُ الْحَکَمَ إِلَی غَیْرِی وَ قَدْ کُنْتُ عِنْدَکُمْ أَحْکَمَ النَّاسِ فَهَذَا رَسُولُ اللَّهِ (قَدْ جَعَلَ الْحَکَمَ إِلَی سَعْدٍ یَوْمَ بَنِی‌قُرَیْظَهًَْ وَ قَدْ کَانَ أَحْکَمَ النَّاسِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فَتَأَسَّیْتُ بِرَسُولِ اللَّهِ (قَالُوا وَ هَذِهِ لَکَ بِحُجَّتِنَا.

امام علی ( در کتاب احتجاج روایت است که امیرمؤمنان (عبدالله‌بن‌عبّاس (را بهسوی خوارج فرستاد درحالیکه در دید و محل شنیدن از آنان بود تا از آنان بپرسد چرا با او دشمنی دارند؟ پس ابن‌عبّاس (به آنان گفت: «کینه چه چیزی را از امیرمؤمنان (به دل گرفتید»؟ در جواب به او گفتند: «ابن‌عباس خصلتهایی را از رفیقت به دل گرفتهایم که همه‌ی آن‌ها تکفیر شده و ویرانگر است که بهسوی آتش فرامیخواند. اوّلین آن‌ها این است که او نامش را از امارت مؤمنان پاک کرد سپس بین او و معاویه نوشته شد و زمانیکه او امیرمؤمنان نباشد و ما مؤمنان هستیم راضی نیستیم که او امیر ما باشد. دوم اینکه او در خود شک کرد زمانیکه به دو حَکَم گفت: بنگرید پس اگر معاویه شایسته‌ی آن بود او را باقی گذارید و اگر من شایسته‌ی آن بودم مرا باقی گذارید؛ پس زمانیکه او در خود تردید کند و نداند که آیا او مُحق است یا معاویه ما درباره‌ی او شک بیشتری داریم. و سوّم اینکه او حَکَم را برای غیر خود قرار داد درحالیکه نزد ما از داورترین مردم بود… ابن‌عباس (گفت: «ای امیرمؤمنان (سخنان آن قوم را شنیدم و تو به پاسخ‌دادن به آنان سزاوارتری»، فرمود: «بله! سپس ادامه داد: … و درخصوص این سخنتان که من حَکَم را برای غیر خود قرار دادم درحالیکه نزد شما داورترین مردم بودم؛ این رسول خدا (است که در روز بنی‌قریظه حَکَم را برای سعد قرار داد درحالیکه خود داورترین مردم بود. و خداوند متعال فرموده است: لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» پس به رسولالله (تأسّی جستم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص112

بحار الأنوار، ج33، ص377/ الاحتجاج، ج1، ص187/ نورالثقلین؛ بتفاوت

1 -6

(احزاب/ 21)

الصّادق (عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ حَتَّی تَرَکَ النِّسَاءَ وَ الطَّعَامَ الطَّیِّبَ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَرْفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ تَعْظِیماً لِلَّهِ فَقَالَ (أَمَّا قَوْلُکَ فِی تَرْکِ النِّسَاءِ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ (مِنْهُنَّ وَ أَمَّا قَوْلُکَ فِی تَرْکِ الطَّعَامِ الطِّیبِ فَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (یَأْکُلُ اللَّحْمَ وَ الْعَسَلَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّهُ دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ حَتَّی لَا یَسْتَطِیعَ أَنْ یَرْفَعَ رَأْسَهُ فَإِنَّمَا الْخُشُوعُ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْ ذَا یَکُونُ أَخْشَعَ وَ أَخْوَفَ لِلَّهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (فَمَا کَانَ یَفْعَلُ هَذَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِر.

امام صادق ( از امام صادق (در مورد مردی که به خاطر خوف از خدا مباشرت با زنان و غذاهای نیکو را ترک نموده و به‌جهت احترام و تعظیم خداوند سرش را بالا نمی‌گیرد سؤال شد امام (فرمود: «امّا در مورد ترک‌کردن زنان خودت به خوبی می‌دانی که پیامبر (این عمل را ترک نمی‌نمود و امّا در مورد کنارگذاشتن طعام‌های نیکو، رسول خدا (گوشت و عسل می‌خورد. امّا در زمینه‌ی خوف از خدا تا جایی‌که سرش را بالا نمی‌گرفت. همانا جایگاه خشوع در قلب است و چه کسی خاشع‌تر و خائف‌تر از رسول خدا (در محضر پروردگار است امّا ایشان هرگز سر مبارک را پایین نمی‌انداخت. و خداوند تعالی می‌فرماید: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِر».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص114

مستدرک الوسایل، ج14، ص215/ دعایم الإسلام، ج2، ص193

1 -7

(احزاب/ 21)

الصّادق (عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (یَقُولُ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ (عَنِ الصُّبْحِ وَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ أَنَامَهُ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ وَ کَانَ ذَلِکَ رَحْمَهًًْ مِنْ رَبِّکَ لِلنَّاسِ أَ لَا تَرَی لَوْ أَنَّ رَجُلًا نَامَ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ لَعَیَّرَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا لَا تَتَوَرَّعُ لِصَلَوَاتِکَ فَصَارَتْ أُسْوَهًًْ وَ سُنَّهًًْ فَإِنْ قَالَ رَجُلٌ لِرَجُلٍ نِمْتَ عَنِ الصَّلَاهًِْ قَالَ قَدْ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ (فَصَارَتْ أُسْوَهًًْ وَ رَحْمَهًًْ رَحِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهَا هَذِهِ الْأُمَّهًَْ.

امام صادق ( سعید اعرج گوید: شنیدم امام صادق (فرمود: رسول خدا (برای نماز صبح خواب افتاد و خداوند خواب را بر او غالب نمود تا اینکه خورشید طلوع کرد و این اتّفاق رحمتی از جانب پروردگار برای مردم بود مگر نمی‌بینی که اگر فردی تا طلوع آفتاب خواب بیفتد مردم وی را سرزنش می‌کنند و به طعنه می‌گویند بر نمازت مواظبت نمی‌کنی. لکن این امر سنّت و الگویی شد و مردی به مرد دیگر می‌گوید برای نماز خواب افتادی و او در جواب می‌گوید به تحقیق برای رسول خدا (نیز این اتّفاق افتاد پس این اتّفاق اسوه‌ی نیکو و رحمت‌الهی برای این امّت بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص114

الکافی، ج3، ص294/ نورالثقلین

1 -8

(احزاب/ 21)

الرّسول (رَوَی أَحْمَدُ فِی الْمُسْنَد أَنَّ النَّبِیَّ (أَمَرَ أَنْ یُکْتَبَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو هَذَا کِتَابٌ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ فَافْتَحْهُ بِمَا نَعْرِفُهُ وَ اکْتُبْ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ فَأَمَرَ بِمَحْوِ ذَلِکَ وَ کَتَبَ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ هَذَا مَا اصْطَلَحَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ أَهْلُ مَکَّهًَْ فَقَالَ سُهَیْلٌ لَوْ أَجَبْتُکَ إِلَی هَذَا لَأَقْرَرْتُ لَکَ بِالنُّبُوَّهًِْ فَقَالَ امْحُهَا یَا عَلِیُّ (فَجَعَلَ یَتَلَکَّأُ وَ یَأْبَی فَمَحَاهَا النَّبِیُّ (وَ کَتَبَ هَذَا مَا اصْطَلَحَ مُحَمَّدُ‌بْنُ‌عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ وَ أَهْلُ مَکَّهًَْ یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. وَ رَوَی مُحَمَّدُ‌بْنُ‌إِسْحَاقَ عَنْ بُرَیْدَهًَْ‌بْنِ‌سُفْیَانَ عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌کَعْبٍ أَنَّ النَّبِیَّ (قَالَ لِعَلِیٍّ (فَإِنَّ لَکَ مِثْلَهَا تُعْطِیهَا وَ أَنْتَ مُضْطَهِدٌ.

پیامبر ( احمد در مسند روایت کرد که پیامبر (امر کرد که بنویسید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، ولی سهیل‌بن‌عمرو گفت: «این نوشته‌ای میان ما و شماست، پس آن را با آنچه ما می‌شناسیم آغاز کن و بنویس: بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ»، پس به پاک کردن آن امر فرمود و نوشت: «بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ، این چیزی است که محمّد رسول خدا و سهیل‌بن‌عمرو و اهل مکه بر آن موافقت کردند». سهیل گفت: «اگر این را اجابت کنم، به نبوّت تو اقرار کرده‌ام»، فرمود: «ای علی (! آن را پاک کن»، پس او تأخیر و امتناع کرد و نبی (آن را پاک کرد و نوشت: «این چیزی است که محمدبن‌عبدالله بن عبدالمطلّب و اهل مکّه بر آن موافقت کردند»، خداوند در کتابش می‌فرماید: لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ و محمدبن‌اسحاق از بریدهًْ‌بن‌سفیان، از محمدبن‌کعب روایت کرد که نبی (به علی (فرمود: «مانند آن برای توست و آن را می‌بخشی، درحالی‌که مظلوم هستی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص114

بحار الأنوار، ج33، ص314/ المناقب، ج3، ص184

1 -9

(احزاب/ 21)

الرّسول (نَزَلَتْ فِی ثَعْلَبَهًَْ‌بْنِ‌حَاطِبٍ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ لِلنَّبِیِّ (ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی مَالًا فَقَالَ یَا ثَعْلَبَهًُْ قَلِیلٌ تُؤَدِّی شُکْرَهُ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ لَا تُطِیقُهُ أَ مَا لَکَ فِی رَسُولِ اللَّهِ (أُسْوَهًٌْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ تَسِیرَ الْجِبَالُ مَعِی ذَهَباً.

پیامبر ( گفته‌اند که آیه‌ی لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ درباره‌ی ثعلبهًْ‌بن‌حاطب [که یکی از انصار بود]، نازل شده است: او به پیامبر (گفت: «دعا کن تا خدا به من مالی بدهد». پیامبر (فرمود: «ای ثعلبه! مالی اندک که بتوانی شکر آن را به‌جا آوری بهتر از مال بسیاری است که طاقت آن [و همّت ادای حقّ آن] را نداشته باشی؛ آیا رسول خدا ([که مالی ندارد] برای تو اسوه و نمونه‌ای نیکو نیست؟ سوگند به خدایی که جانم به دست اوست، اگر می‌خواستم که کوه‌ها برای من زر و سیم شود، می‌شد»!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص114

بحار الأنوار، ج22، ص40

خدا را بسیار یاد می‌کنند

2 -1

(احزاب/ 21)

الرّسول (عَن أبِی‌ذَرّ (قَالَ دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللهِ (وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ جَالِسٌ إلَی أنْ قَالَ قَالَ (عَلَیْکَ بِتِلَاوَهًِْ الْقُرْآنِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ کَثِیراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَکَ فِی الْأَرْض.

پیامبر ( ابوذر (می‌گوید: بر رسول خدا (وارد شدم درحالی‌که ایشان در مسجد نشسته بودند… فرمود: «ای ابوذر! بر تو باد تلاوت قرآن و ذکر بسیار که باعث یاد تو در آسمان و نورانیّتت در زمین می‌گردد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص116

بحار الأنوار، ج74، ص72/ نورالثقلین

آیه وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلاَّ إیماناً وَ تَسْلیماً [22]

[امّا] مؤمنان وقتی لشکر احزاب را دیدند گفتند: «این همان چیزی است که خدا و پیامبرش به ما وعده داده، و خدا و پیامبرش راست گفته‌اند». و این [موضوع] جز بر ایمان و تسلیم آنان نیفزود.

کلّیات

1

(احزاب/ 22)

علی‌بن‌إبراهیم (ثُمَّ وَصَفَ اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْمُصَدِّقِینَ بِمَا أَخْبَرَهُمْ رَسُولُ اللهِ (مَا یُصِیبُهُم فِی الْخَنْدَقِ مِنَ الْجَهدِ، فَقَالَ وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ… وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً یَعْنِی ذَلِکَ الْبَلَاءُ وَ الْجَهْدُ وَ الْخَوْفُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( خداوند، به توصیف مؤمنانی پرداخت که پیش‌گویی رسول خدا (را نسبت به مصیبتی که در خندق به آن دچار خواهند شد باور کردند، و فرمود: وَ لَمَّا رَأَی المُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً یعنی آن آزمایش و تلاش و کوشش و بیم و ترس.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص116

القمی، ج2، ص188/ نورالثقلین، فیه: «البلاء» محذوف

شهادت

1

(احزاب/ 22)

أمیرالمؤمنین (کَانَ ابْنُ‌مُلْجَمٍ ضَرَبَهُ ضَرْبَهًًْ خَائِفاً مَرْعُوباً ثُمَّ وَلَّی هَارِباً وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ أَحَاطَ النَّاسُ بِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (وَ هُوَ فِی مِحْرَابِهِ یَشُدُّ الضَّرْبَهًَْ وَ یَأْخُذُ التُّرَابَ وَ یَضَعُهُ عَلَیْهَا ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِی‌ها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری ثُمَّ قَالَ (جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ (ثُمَّ إِنَّهُ لَمَّا ضَرَبَهُ الْمَلْعُونُ ارْتَجَّتِ الْأَرْضُ وَ مَاجَتِ الْبِحَارُ وَ السَّمَاوَاتِ وَ اصْطَفَقَتْ أَبْوَابُ الْجَامِعِ قَالَ وَ ضَرَبَهُ اللَّعِینُ شَبِیبُ‌بْنِ‌بُجْرَهًَْ فَأَخْطَأَهُ وَ وَقَعَتِ الضَّرْبَهًُْ فِی الطَّاقِ. قَالَ الرَّاوِی فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ الضَّجَّهًَْ ثَارَ إِلَیْهِ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الْمَسْجِدِ وَ صَارُوا یَدُورُونَ وَ لَا یَدْرُونَ أَیْنَ یَذْهَبُونَ مِنْ شِدَّهًِْ الصَّدْمَهًِْ وَ الدَّهْشَهًِْ ثُمَّ أَحَاطُوا بِامیرالمؤمنین (وَ هُوَ یَشُدُّ رَأْسَهُ بِمِئْزَرِهِ وَ الدَّمُ یَجْرِی عَلَی وَجْهِهِ وَ لِحْیَتِهِ وَ قَدْ خُضِبَتْ بِدِمَائِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا مَا وَعَدَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُه.

امام علی ( ابن‌ملجم ضربه‌ای هولناک بر حضرت زد و از مسجد فرار نمود. مردم اطراف امیرالمؤمنین (جمع شدند درحالی‌که آن حضرت در محراب محلّ ضربت را می‌بست و مقداری خاک گرفته و بر آن می‌پاشید سپس آیه‌ی شریفه‌ی: ما شما را از آن [زمین] آفریدیم و در آن بازمی‌گردانیم و بار دیگر [در قیامت] شما را از آن بیرون می‌آوریم! . (طه/55) را قرائت نموده و فرمود: «امر الهی محقّق شد، پیامبر (راست گفت». و چون آن ملعون بر حضرت ضربه زد زمین به خود لرزید و دریاها و آسمان‌ها به خروش آمده و درب‌های مسجد به هم می‌خورد. و فرمود: «ملعون دیگری به نام شبیب‌بن‌بجره بر آن حضرت ضربه‌ای زد که به خطا رفته و بر طاق محراب اصابت نمود». وقتی مردم ناله را شنیدند هرکس در مسجد بود به‌سمت محراب آمده و از شدّت ضربه حیران شده و نمی‌دانستند که چه کنند و درحالی اطراف امیرالمؤمنین (را احاطه کرده بودند که حضرت با لباسش زخم را می‌بست و خون بر صورت و محاسن مبارکش جاری شده و آغشته به خون گردیده بود و می‌فرمود: هَذَا مَا وَعَدَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُه.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص116

بحار الأنوار، ج42، ص280

2

(احزاب/ 22)

الحسین (عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: کُنَّا مَعَ الْحُسَیْنِ (بِنَهَرِ کَرْبَلَاءَ وَ نَظَرَ إِلَی شِمْرِ بْنِ ذِی الْجَوْشَنِ وَ کَانَ أَبْرَصَ. فقال اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی کَلْبٍ أَبْقَعَ یَلَغُ فِی دَمِ أَهْلِ بَیْتِی.

امام حسین ( محمّدبن‌عمرو بن‌حسن گوید: ما با امام حسین (در نهر کربلا بودیم. آن حضرت نظری به شمربن‌ذی الجوشن که بدنش لک و پیس بود، انداخت و فرمود: «اللهُ أَکْبَرُ! اللهُ أَکْبَرُ! خدا و پیامبرش راست گفته‌اند». زیرا رسول خدا (فرمود: «گویا: من نظر می‌کنم به سگ پیسی که خون اهل بیت مرا می‌لیسد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص118

بحار الأنوار، ج45، ص56

دفن

1

(احزاب/ 22)

الرّضا (وَ إِذَا حَمَلْتَهُ إِلَی قَبْرِهِ فَلَا تُفَاجِئْ بِهِ الْقَبْرَ فَإِنَّ لِلْقَبْرِ أَهْوَالًا عَظِیمَهًًْ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ لَکِنْ ضَعْهُ دُونَ شَفِیرِ الْقَبْر… فَإِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْقَبْرِ فَقُلْ وَ أَنْتَ تَنْفُضُ یَدَیْکَ مِنَ التُّرَابِ إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ثُمَّ احْثُ التُّرَابَ عَلَیْهِ بِظَهْرِ کَفَّیْکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِیمَاناً بِکَ وَ تَصْدِیقاً بِکِتَابِکَ هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَهًَْ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ ذَرَّهًٍْ حَسَنَهًْ.

امام رضا ( وقتی میّت را به‌طرف قبر آوردی او را ناگهان داخل قبر قرار نده و بدین‌وسیله قبر و ورود را بر میّت دشوار و سخت مگردان، چراکه قبر هول و وحشت‌های عظیمی دارد و از وحشت روز قیامت به خدا پناه می‌بریم، میّت را نزدیک و کنار قبر زمین بگذار و وقتی از قبر بیرون آمدی درحالی‌که خاک را از دست‌هایت می‌تکانی بگو: «ما از آنِ خداییم و به‌سوی او بازمی‌گردیم! . (بقره/156)». پس با پشت دست‌هایت سه بار خاک بر قبر او بریز و این دعا را بخوان «خدایا همه‌ی این کارهایی که انجام می‌دهیم به‌خاطر این است که به تو ایمان داریم و کتاب تو را باور داریم، این همان چیزی است که خدا و پیامبرش به ما وعده داده و خدا و پیامبرش راست گفته‌اند. این امور چیزیست که خداوند عزّوجلّ و رسول (به ما وعده داده و خدا و پیامبرش راست گفته‌اند». پس البتّه هرکس این کار را انجام دهد خداوند به عدد هر ذرّه از خاک حسنه‌ای برای او می‌نویسد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص118

بحار الأنوار، ج79، ص39

2

(احزاب/ 22)

أمیرالمؤمنین (عَنْ عَلِیٍّ (أَنَّهُ کَانَ إِذَا حَثَا فِی الْقَبْرِ قَالَ إِیمَاناً بِکَ وَ تَصْدِیقاً لِرُسُلِکَ وَ إِیقَاناً بِبَعْثِکَ هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ قَالَ مَنْ فَعَلَ هَذَا کَانَ لَهُ بِمِثْلِ کُلِّ ذَرَّهًٍْ مِنَ التُّرَابِ حَسَنَهًٌْ.

امام علی ( روایت است که امام علی (وقتی بر قبری خاک می‌ریخت این‌گونه دعا می‌فرمود: «الهی به تو ایمان دارم. رسولانت را تصدیق نموده و به روز جزا یقین دارم». و فرمود: «هرکس این دعا را بخواند برایش به‌اندازه‌ی هر ذره‌ای از خاک حسنه‌ای است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص118

بحار الأنوار، ج79، ص21

3

(احزاب/ 22)

الرّسول (أَنَّ أَوَّلَ مَا یُبَشَّرُ بِهِ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُقَالَ لَهُ قَدِمْتَ خَیْرَ مَقْدَمٍ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لِمَنْ شَیَّعَکَ وَ اسْتَجَابَ لِمَنِ اسْتَغْفَرَ لَکَ وَ قَبِلَ مِمَّنْ شَهِدَ لَکَ ثُمَّ یُلَقَّنُ الْمَیِّتُ وَ یُشَرَّجُ اللَّبِنُ عَلَیْهِ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ وَحْدَتَهُ وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ وَ ارْحَمْ غُرْبَتَهُ وَ أَسْکِنْ إِلَیْهِ مِنْ رَحْمَتِکَ رَحْمَهًًْ یَسْتَغْنِی بِهَا عَنْ رَحْمَهًِْ مَنْ سِوَاکَ وَ احْشُرْهُ مَعَ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ تَشْرِیجِ اللَّبِنِ عَلَیْهِ خَرَجَ مِنَ الْقَبْرِ مِنْ جِهَهًِْ رِجْلَیْهِ وَ أَهَالَ التُّرَابَ عَلَیْهِ وَ یُهِیلُ مَنْ حَضَرَ هُنَاکَ بِظُهُورِ أَکُفِّهِمْ إِلَّا مَنْ کَانَتْ لَهُ بِهِ رَحِمٌ وَ یَقُولُونَ إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ اللهُمَّ زِدْنَا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً.

پیامبر ( نخستین مژده‌ای که به مؤمن داده می‌شود، این است که به او گفته می‌شود: «خوش آمدی»، به‌راستی که خداوند تمام تشییع‌کنندگان تو را آمرزید، و دعای تمام استغفارکنندگان برای تو را استجابت فرمود، و گواهی تمام کسانی را که به نفع تو شهادت دادند، قبول نمود، سپس اموری را که میّت درحال حیاتش بدان معتقد بود به او تلقین بِکُند. سپس خشت روی قبر چیده و بگوید: «خداوندا، با او ارتباط برقرار کن و از تنهایی نجاتش بده و مونس وحشت و احساس تنهایی‌اش باش، و بر غربت او رحم کن، و از رحمت خویش چنان رحمتی به‌سوی او گسیل بدار که از رحمت غیر تو بی‌نیاز گردد، و با کسانی که دوستشان می‌داشت محشور فرما». وقتی چیدن خشت بر قبر را به پایان برد، از سمت پاهای میّت از قبر خارج شود. خاک روی قبر بریزد، و نیز تمام کسانی که حضور دارند با کف دست، خاک بر روی قبر بریزند، مگر کسانی که نسبتی با میّت دارند. درحال ریختن خاک بگویند: «ما از آنِ خداییم و به‌سوی او بازمی‌گردیم! . (بقره/156). هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ خدایا ایمان ما را افزون نما و ما را تسلیم امر خویش قرار ده»!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص118

بحار الأنوار، ج79، ص51

4

(احزاب/ 22)

الرّسول (مَنِ اسْتَقْبَلَ جَنَازَهًًْ أَوْ رَآهَا فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ زِدْنَا إِیماناً وَ تَسْلِیماً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَهًِْ وَ قَهَرَ الْعِبَادَ بِالْمَوْتِ لَمْ یَبْقَ فِی السَّمَاءِ مَلَکٌ إِلَّا بَکَی رَحْمَهًًْ لِصَوْتِهِ.

پیامبر ( هرکس جنازه‌ای را استقبال نماید یا هنگام دیدن جنازه این دعا را بخواند: «اللهِ أَکْبَرُ؛ هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ. خدایا ایمان ما را افزون نما و ما را تسلیم امر خویش قرار بده. حمد مخصوص خدایی است که با قدرت خویش عزیز است بر بندگان خویش به‌وسیله‌ی مرگ غلبه دارد». در آسمان فرشته‌ای باقی نمی‌ماند مگر اینکه به خاطر ترحّم بر این دعاکننده گریه می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص120

الکافی، ج3، ص167/ نورالثقلین

آیه مِنَ الْمُؤْمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً [23]

در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده‌اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند [و در راه او شربت شهادت نوشيدند]، و بعضی دیگر در انتظارند؛ و هیچ‌گونه تغییری در پیمان خود ندادند.

آیه لِیَجْزِیَ اللهُ الصّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً [24]

هدف این است که خداوند راستگویان را به خاطر صدقشان پاداش دهد، و منافقان را هرگاه اراده کند عذاب نماید یا [اگر توبه كنند] توبه آن‌ها را بپذیرد؛ چرا که خداوند همواره آمرزنده و مهربان است.

سبب نزول

1

(احزاب/ 24)

ابن‌عبّاس (أَخَذَ النَّبِیُّ (تَحْتَ شَجَرَهًِْ السَّمُرَهًِْ بَیْعَتَهُمْ عَلَی أَنْ لَا یَفِرُّوا وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَهًِْ إِلَّا نَقَضَ عَهْدَهُ فِی الظَّاهِرِ بِفِعْلٍ أَمْ بِقَوْلٍ وَ قَدْ ذَمَّهُمُ اللَّهُ… وَ انْهَزَمَ أَبُوبَکْرٍ وَ عُمَرُ فِی یَوْمِ خَیْبَرَ بِالْإِجْمَاعِ وَ عَلِیٌّ (فِی وَفَائِهِ اتِّفَاقٌ فَإِنَّهُ لَمْ یَفِرَّ قَطُّ وَ ثَبَتَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (حَتَّی نَزَلَتْ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَقُلْ کُلُّ الْمُؤْمِنِینَ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ یَعْنِی حَمْزَهًَْ (وَ جعفر (جَعْفَراً) وَ عُبَیْدَهًَْ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ یَعْنِی عَلِیّاً.

ابن‌عبّاس (رسول خدا (در زیر درخت سمره از اصحاب بیعت گرفت که از جنگ فرار نکنند و هرکدام از اصحاب با قول یا فعل خویش پیمانش را نقض نمود لذا خداوند آن‌ها را مذمت کرد… و به اجماع همه ابوبکر و عمر در روز خیبر شکست خوردند و علی (بر پیمان خویش وفادار ماند و هرگز از جنگ فرار ننمود و با رسول خدا (ثابت قدم ماند تا اینکه آیه‌ی شریفه‌ی رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ نازل شد و آیه همه‌ی مؤمنان را شامل نمی‌شود و مراد از فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ حمزه (و جعفر (و عبیده (می‌باشد و مقصود از وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ علی (است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص120

بحار الأنوار، ج38، ص217

2

(احزاب/ 24)

أمیرالمؤمنین (مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْحَنَفِیَّهًِْ قَال قَالَ عَلِیٌّ (کُنْتُ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (أَنَا وَ عَمِّی حَمْزَهًُْ (وَ أَخِی جَعْفَرٌ وَ ابْنُ عَمِّی عُبَیْدَهًُْ‌بْنُ‌الْحَارِثِ عَلَی أَمْرٍ وَفَیْنَا بِهِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ (فَتَقَدَّمَنِی أَصْحَابِی وَ خُلِّفْتُ بَعْدَهُمْ لِمَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِینَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ حَمْزَهًُْ (وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَهًُْ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا فَأَنَا الْمُنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلْتُ تَبْدِیلًا.

امام علی ( محمّدبن‌حنفیّه گوید امام علی (فرمود: «من، عمویم حمزه (برادرم جعفر (پسر عمویم عبیدهًْ‌بن‌حارث (در مورد موضوعی با خداوند عزّوجلّ و رسول خدا (عهد نمودیم و به آن عهد در مورد خداوند و رسولش (وفا نمودیم. اصحاب من پیش‌تر از من به آن وفا نمودند و زودتر شربت شهادت نوشیدند و من پس از آنان، هرگاه که خداوند عزّوجلّ اراده کند، به آن عهد وفا خواهم کرد. خداوند عزّوجلّ در شأن ما این آیه را نازل فرمود: مِنَ المُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ یعنی حمزه (جعفر (و عبیده (وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا پس منظور از کسی که منتظر است و هیچ تغییری نداده است، من می‌باشم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص120

بحار الأنوار، ج35، ص410/ بحار الأنوار، ج64، ص190/ نورالثقلین/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص442/ البرهان

3

(احزاب/ 24)

أمیرالمؤمنین (هَذِهِ الْآیَهًُْ نَزَلَتْ فِیَّ وَ فِی عَمِّی حَمْزَهًَْ (وَ فِی ابْنِ عَمِّی عُبَیْدَهًَْ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَمَّا عُبَیْدَهًُْ فَقَضَی نَحْبَهُ شَهِیداً یَوْمَ بَدْرٍ وَ أَمَّا عَمِّی حَمْزَهًُْ (فَإِنَّهُ قَضَی نَحْبَهُ شَهِیداً یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَمَّا أَنَا فَأَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ حَبِیبِی أَبُو الْقَاسِمِ (.

امام علی ( در روایت است: امام علی (فرمود: این آیه در شأن من است و در شأن عموی من حمزه (و در شأن پسر عموی من عبیدهًْ‌بن‌حارث‌بن‌عبد المطلب (امّا عبیده در روز بدر به درجه‌ی شهادت نائل شد، و عموی من حمزه (در روز احد شربت شهادت چشید و امّا من انتظار می‌کشم که شقی‌ترین این امّت این را به این رنگ کند. و با دست به محاسن و سرش اشاره کرد و فرمود: «امریست شدنی و کاریست بودنی که حبیب من ابوالقاسم (مرا از این حال خبر داده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص120

کشف الغمهًْ، ج1، ص190

4

(احزاب/ 24)

الباقر (أبُوالوَرد عَنْ أَبِی‌جَعْفَر (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ قَالَ عَلِیٌّ (وَ حَمْزَهًُْ (وَ جَعْفَرٌ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ قَالَ عَهْدُهُ وَ هُوَ حَمْزَهًُْ وَ جَعْفَرٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (.

امام باقر ( ابوالوَرد از امام باقر (نقل می‌کند که فرمود: مِنَ الْمؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ یعنی علی (حمزه (و جعفر (فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ یعنی عهد خود را پایان بردند که منظور حمزه (و جعفر (است وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ منظور، علیّ‌بن‌ابی‌طالب (است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

بحار الأنوار، ج35، ص408/ المناقب، ج3، ص92/ البرهان

5

(احزاب/ 24)

ابن‌عبّاس (عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ (فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ یَعْنِی عَلِیّاً (وَ حَمْزَهًَْ (وَ جَعْفَراً (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ یَعْنِی حَمْزَهًَْ (وَ جَعْفَراً (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ یَعْنِی عَلِیّاً (کَانَ یَنْتَظِرُ أَجَلَهُ وَ الْوَفَاءَ لِلَّهِ بِالْعَهْدِ وَ الشَّهَادَهًَْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رُزِقَ الشَّهَادَهًَْ.

ابن‌عبّاس ( مِنَ المُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ یعنی علی (و حمزه (و جعفر (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ یعنی حمزه (و جعفر (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ یعنی علی (که منتظر مرگ خود و وفاکردن به پیمان خدا و شهادت در راه خدا بود و به خدا سوگند که شهادت روزی او شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

شواهدالتنزیل، ج2، ص6

6

(احزاب/ 24)

الباقر (عَن أبی الجارود عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (فِی قَوْلِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ لَا یُغَیِّرُوا أَبَداً فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ أَیْ أَجَلَهُ وَ هُوَ حَمْزَهًُْ (وَ جَعْفَربْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ أَجَلَهُ یَعْنِی عَلِیّاً (یَقُولُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا لِیَجْزِیَ اللهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ.

امام باقر ( در روایت ابوالجارود آمده که امام باقر (فرمود: مِنَ المُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ یعنی هرگز تغییر نمی‌دهند فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ یعنی اَجَل او، که منظور، حمزه (و جعفربن‌ابی‌طالب (است وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ یعنی اجل او که، منظور، علی (است وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. لِیَجْزِیَ اللهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

بحار الأنوار، ج35، ص409/ البرهان/ القمی، ج2، ص188، فیه: «ای لم یفروا» بدل «لایغیّروا»

7

(احزاب/ 24)

الباقر (فِی تَفْسِیرٍ مَنْسُوبٍ إِلَی الْبَاقِر (فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ یَقُولُ کُونُوا مَعَ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (وَ آلِ مُحَمَّدٍ (قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ هُوَ حَمْزَهًُْ‌بْنُ‌عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ هُوَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (یَقُولُ اللَّهُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا.

امام باقر ( در تفسیری که منسوب به امام باقر (آمده است که درباره‌ی آیه: و با صادقان باشید! . (توبه/119)، می‌فرماید: «با علیّ‌بن‌ابی‌طالب و آل محمّد (باشید. و در این قسمت آیه مِنَ الْمؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ می‌فرماید: منظور حمزهًْ‌بن‌عبدالمطلب (است وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ علیّ‌بن‌ابی‌طالب (است که خداوند متعال می‌فرماید: وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

بحار الأنوار، ج24، ص33/ القمی، ج1، ص307/ نورالثقلین

8

(احزاب/ 24)

أمیرالمؤمنین (عَن أبی إسحاق عَنْ عَلِیٍّ (قَالَ فِینَا نَزَلَتْ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَأَنَا وَ اللَّهِ الْمُنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلْتُ تَبْدِیلًا.

امام علی ( آیه‌ی رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ درباره‌ی ما نازل شده و به خدا سوگند! کسی که منتظر است من هستم و هرگز تغییر نداده‌ام.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

بحار الأنوار، ج35، ص418/ بحار الأنوار، ج35، ص408/ شواهدالتنزیل، ج2، ص5

مصداق

1

(احزاب/ 24)

الصّادق (أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِأَبِی‌بَصِیرٍ وَ قَدْ دَخَلَ عَلَیْهِ وَ قَدْ کَبِرَتْ سِنُّهُ وَ ذَهَبَ بَصَرُهُ وَ حَفَزَهُ النَّفَسُ فَقَالَ لَهُ مَا هَذَا النَّفَسُ یَا أَبَابَصِیرٍ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَبِرَتْ سِنِّی وَ ذَهَبَ بَصَرِی وَ قَرُبَ أَجَلِی مَعَ أَنِّی لَسْتُ أَدْرِی مَا أَرِدُ عَلَیْهِ فِی آخِرَتِی فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَتَقُولُ هَذَا یَا أَبَامُحَمَّدٍ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ یُکْرِمُ الشَّابَّ مِنْکُمْ أَنْ یُعَذِّبَهُ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْکُهُولِ أَنْ یُحَاسِبَهُمْ وَ یُجِلُّ الشَّیْخَ قَالَ هَذَا لَنَا یَا ابْنَ رَسُولِ‌اللَّهِ (قَالَ نَعَمْ وَ أَکْثَرُ مِنْهُ قَالَ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (وَ اللَّهِ مَا عَنَی غَیْرَکُمْ إِنَّکُمْ وَفَیْتُمْ لِلَّهِ بِمَا أَخَذ عَلَیْکُمْ مِنْ عَهْدِهِ وَ لَمْ تَسْتَبْدِلُوا بِنَا غَیْرَنَا… قَالَ (ذَکَرَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا فَأَنْتُمْ هُمْ وَفَیْتُمْ بِمَا عَاهَدْتُمُونَا عَلَیْه.

امام صادق ( امام صادق (روزی به ابوبصیر که میهمان ایشان بود و در سنّ کهولت به سر می‌برد و نور چشمش را از دست داده بود و ناتوان شده بود، فرمود: «این نفس و حالت چیست»؟ عرض کرد: «فدایت شوم! عمرم زیاد شده و نور چشمم از دست رفته و اجلم نزدیک است و نمی‌دانم تکلیف آخرتم چه خواهد شد»؟! فرمود: «تو‌ای ابامحمّد این سخن را می‌گویی. نمی‌دانی که خداوند احترام می‌کند از اینکه بخواهد جوانی از شما را عذاب نماید و حیا می‌نماید از اینکه پیران شما را مورد مؤاخذه و محاسبه قرار دهد و پیران را احترام می‌نماید». پرسید: «ای پسر رسول خدا (آیا این گفته شامل ما نیز می‌شود»؟ فرمود: «بله، بلکه بیشتر از آنچه گفتم خواهد شد». ابوبصیر گفت: «ای پسر رسول خدا (جانم فدای شما بیشتر از این مطلب برایم بفرمایید». فرمود: «آیا سخن خداوند: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ نشنیده‌ای»؟ گفت: «چرا شنیده‌ام». امام (فرمود: «خداوند از شما در قرآن یاد نموده و فرمود: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا پس شما آن‌ها هستید که به آنچه به ما وعده دادید وفا کردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص122

دعایم الإسلام، ج1، ص76/ بحار الأنوار، ج27، ص123/ أعلام الدین، ص452/ بحار الأنوار، ج65، ص48

2

(احزاب/ 24)

الصّادق (الأعمش عن جعفربن‌محمد (قال هذه شرائع الدین الی ان قال (وَ الْوَلَایَهًُْ لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ لَمْ یُغَیِّرُوا وَ لَمْ یُبَدِّلُوا بَعْدَ نَبِیِّهِمْ وَاجِبَهًٌْ مِثْلُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ (وَ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ (وَ الْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیِّ (وَ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ (وَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ (وَ حُذَیْفَهًَْ بْنِ الْیَمَانِ وَ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ وَ سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ وَ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ وَ عُبَادَهًَْ بْنِ الصَّامِتِ وَ خُزَیْمَهًَْ بْنِ ثَابِتٍ ذِی الشَّهَادَتَیْنِ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ مَنْ نَحَا نَحْوَهُمْ وَ فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِهِمْ وَ الْوَلَایَهًُْ لِأَتْبَاعِهِمْ وَ الْمُقْتَدِینَ بِهِمْ وَ بِهُدَاهُمْ.

امام صادق ( اعمش از امام صادق (نقل می‌کند که فرمود: آیین امور شرائع دین می‌باشند… ولایت مخصوص مؤمنان و محبّینی است که بعد از رسول خدا (مسیر خود را تغییر نداده‌اند و عقایدشان تبدیل نگردید همانند سلمان فارسی و ابوذر غفاری و مقداد اسود کندی و عمّاریاسر و جابربن‌عبدالله انصاری و حذیفه‌بن‌یمان و ابوالهیثم‌بن‌تیهان و سهل‌بن‌حنیف و ابوایّوب انصاری و عبدالله صامت و خزیمه‌بن‌ثابت ذوالشهادتین و ابوسعید خدری و کسانی که راه این افراد را پیمودند و همانند ایشان عمل نموده و ولایت برای پیروان این افراد و اقتداءکنندگان به ایشان و هدایت‌شوندگان توسط این بندگان واجب می‌باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص124

بحار الأنوار، ج10، ص227/ نورالثقلین

3

(احزاب/ 24)

الأئمّهًْ (الشَّیْخُ الصَّالِحُ أَبُو مَنْصُورِ بْنُ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ النُّعْمَانِ الْبَغْدَادِیُّ ره قَالَ: خَرَجَ مِنَ النَّاحِیَهًِْ سَنَهًَْ اثْنَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ عَلَی یَدِ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ الْأَصْفَهَانِیِّ حِینَ وَفَاهًِْ أَبِی وَ کُنْتُ حَدِیثَ السِّنِّ وَ کَتَبْتُ أَسْتَأْذِنُ فِی زِیَارَهًِْ مَوْلَایَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (وَ زِیَارَهًِْ الشُّهَدَاءِ فَخَرَجَ إِلَیَّ مِنْه قُلِ… السَّلَامُ عَلَی مُسْلِمِ‌بْنِ عَوْسَجَهًَْ الْأَسَدِیِّ الْقَائِلِ لِلْحُسَیْنِ (وَ قَدْ أَذِنَ لَهُ فِی الِانْصِرَافِ أَ نَحْنُ نُخَلِّی عَنْکَ وَ بِمَ نَعْتَذِرُ إِلَی اللَّهِ مِنْ أَدَاءِ حَقِّکَ وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَکْسِرَ فِی صُدُورِهِمْ رُمْحِی وَ أَضْرِبَهُمْ بِسَیْفِی مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِی یَدِی وَ لَا أُفَارِقُکَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ مَعِی سِلَاحٌ أُقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجَارَهًِْ ثُمَّ لَمْ أُفَارِقْکَ حَتَّی أَمُوتَ مَعَکَ وَ کُنْتَ أَوَّلَ مَنْ شَرَی نَفْسَهُ وَ أَوَّلَ شَهِیدٍ مِنْ شُهَدَاءِ اللَّهِ قَضَی نَحْبَهُ فَفُزْتَ وَ رَبِّ الْکَعْبَهًِْ شَکَرَ اللَّهُ لَکَ اسْتِقْدَامَکَ وَ مُوَاسَاتَکَ إِمَامَکَ إِذْ مَشَی إِلَیْکَ وَ أَنْتَ صَرِیعٌ فَقَالَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ یَا مُسْلِمَ‌بْنَ‌عَوْسَجَهًَْ وَ قَرَأَ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً.

ائمّه ( شیخ صالح ابو منصور بن عبدالمنعم بن النعمان البغدادی روایت نمود: در سال دویست و پنجاه و دو از سوی شیخ محمد بن غالب الاصفهانی به هنگام وفات پدرم از جانب پیشوایان مقدس، نوشته‌ای پراکنده گشت و من نوجوانی بودم و در نامه ای‌اذن زیارت مولایم ابا عبد الله (و شهیدان را خواستم و از وی این نامه به دست من رسید: بگو… سلام بر مسلم‌بن‌عوسجه اسدی که در آن لحظه‌ای که امام حسین (به وی اذن رفتن از کربلا را داد. گفت: «ما تو را تنها بگذاریم؟! دراین‌صورت نزد پروردگار در مورد اداء حقّ تو چه عذری بیاوریم. به خدا قسم! تو را تنها نمی‌گذارم مگر اینکه نیزه‌های این قوم در سینه‌ی من فرو رود و تا شمشیر در دستم سالم است با آن‌ها مبارزه نمایم و هرگز از تو جدا نخواهم شد؛ اگر سلاحی برای دفاع نداشته باشم با سنگ به دشمنان حمله خواهم برد و تو را ترک نمی‌کنم تا اینکه با تو کشته شوم». و تو اوّلین کسی هستی که جانت را فدای امام کرد و اوّلین شهید از شهداء راه خدا بودی که جانش را فدا نمود و به خدای کعبه اینگونه رستگار شدی؛ خداوند سعی و استقامت تو و مواسات با امام خویش را به نیکی جزا و پاداش داد؛ آن لحظه که امام به‌سراغ تو آمد و تو در خون خویش آغشته بودی، فرمود: «ای مسلم‌بن‌عوسجه خداوند تو را رحمت کند». و آیه‌ی شریفه: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً را قرائت فرمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص124

بحار الأنوار، ج98، ص272/ إقبال الأعمال، ص575/ بحار الأنوار، ج45، ص65

4

(احزاب/ 24)

الحسین (فِی الْإِرْشَادِ لِلْمُفِیدِ: إِنَّ الْحُسَیْنَ (مَشَی إِلَی مُسْلِمِ بْنِ عَوْسَجَهًَْ لَمَّا صُرِعَ، فَإِذَا بِهِ رَمَقٌ فَقَالَ لَهُ: رَحِمَکَ اللَّهُ یَا مُسْلِمُ، فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا.

امام حسین ( هنگامی که مسلم‌بن‌عوسجه به زمین افتاد و هنوز رمقی داشت؛ امام حسین (به‌طرف وی آمد و فرمود: «ای مسلم! خداوند تو را رحمت نماید. فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص126

إعلام الوری، ص245/ نورالثقلین

در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده‌اند بعضی پیمان خود را به آخر بردند [و در راه او شربت شهادت نوشیدند]، و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند

1 -1

(احزاب/ 24)

الصّادق (الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ فَمُؤْمِنٌ صَدَقَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ وَفَی بِشَرْطِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَذَلِکَ الَّذِی لَا تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَهًِْ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ یَشْفَعُ وَ لَا یُشْفَعُ لَهُ وَ مُؤْمِنٌ کَخَامَهًِْ الزَّرْعِ تَعْوَجُّ أَحْیَاناً وَ تَقُومُ أَحْیَاناً فَذَلِکَ مِمَّنْ تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَهًِْ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ یُشْفَعُ لَهُ وَ لَا یَشْفَعُ.

امام صادق ( مؤمنان دو دسته‌اند: 1 مؤمنی که به عهد خدا ایمان داشته و وفا نموده است و منظور از آیه‌ی رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ همین است. این مؤمن به هراس و وحشت‌های دنیوی و اخروی مبتلا نمی‌شود و شفیع دیگران می‌شود و نیاز به شفاعت ندارد. 2 مؤمنی که به مانند شاخه‌ی نورس و‌تر و تازه‌ای است که گاهی کج و گاهی راست می‌شود. این مؤمن به هراس و وحشت‌های دنیوی و اخروی مبتلا می‌شود و نیاز به شفاعت دارد و قادر به شفاعت دیگران نیست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص126

الکافی، ج2، ص248/ بحار الأنوار، ج64، ص189/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2

(احزاب/ 24)

الصّادق (الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ مُؤْمِنٌ وَفَی لِلَّهِ بِشُرُوطِهِ الَّتِی شَرَطَهَا عَلَیْهِ فَذَلِکَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً وَ ذَلِکَ مَنْ یَشْفَعُ وَ لَا یُشْفَعُ لَهُ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ لَا تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَهًِْ وَ مُؤْمِنٌ زَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ فَذَلِکَ کَخَامَهًِْ الزَّرْعِ کَیْفَمَا کَفَأَتْهُ الرِّیحُ انْکَفَأَ وَ ذَلِکَ مِمَّنْ تُصِیبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ یُشْفَعُ لَهُ وَ هُوَ عَلَی خَیْرٍ.

امام صادق ( مؤمن بر دو گونه است: مؤمنی که به شروط خداوند وفا کرده و وظایف خود را انجام داده است: از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن‌ها رفیق‌های خوبی هستند! . (نساء/69) این مؤمن خود شفاعت می‌کند و احتیاج به شفاعت دیگری ندارد. برای این مؤمن در دنیا و آخرت وحشتی نیست، و مؤمن دیگر اندکی برای او لغزش پیدا شده و مانند شاخه‌ی درخت بادها آن را به هر طرف کشانیده‌اند، این مؤمن گرفتار مصیبت‌های دنیا و آخرت خواهد شد، ولی سرانجام از وی شفاعت خواهد شد. و او بر خیر و [درستی] است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص126

الکافی، ج2، ص248/ نورالثقلین

1 -3

(احزاب/ 24)

الرّسول (عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (یَا عَلِیُّ (مَنْ أَحَبَّکَ ثُمَّ مَاتَ فَقَدْ قَضی نَحْبَهُ وَ مَنْ أَحَبَّکَ وَ لَمْ یَمُتْ فَهُوَ یَنْتَظِرُ وَ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ لَا غَرَبَتْ إِلَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ بِرِزْقٍ وَ إِیمَانٍ.

پیامبر ( از امام صادق (روایت است: پیامبر (در خطاب به امام علی (فرمود: ای علی (! هرکس تو را دوست بدارد سپس بمیرد، به پیمان خود وفا نموده است و هرکس تو را دوست بدارد و نمرده باشد، منتظر است و هر خورشیدی که طلوع و غروب می‌کند برای او نیز با رزق و ایمان طلوع می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص126

الکافی، ج8، ص306/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ رَدَّ اللهُ الَّذینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللهُ قَوِیًّا عَزیزاً [25]

و خدا کافران را با دلی پر از خشم [از ميدان جنگ احزاب] باز گرداند بی‌آنکه نتیجه مطلوبی [از كار خود] گرفته باشند؛ و خداوند [در اين ميدان]، مؤمنان را از جنگ بی‌نیاز ساخت [و پيروزى را نصيبشان كرد]؛ و خدا توانا و شکست ناپذیر است.

خدا کافران را با دلی پر از خشم بازگرداند بی‌آنکه نتیجه‌ای از کار خود گرفته باشند

1 -1

(احزاب/ 25)

الحسن (عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ أَبِی مِخْنَفٍ وَ یَزِیدَ‌بْنِ‌أَبِی حَبِیبٍ الْمِصْرِیِّ أَنَّهُمْ قَالُوا… فَقَالَ الْحَسَنُ (… أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (لَعَنَ أَبَاسُفْیَانَ فِی سَبْعَهًِْ مَوَاطِنَ أَوَّلُهُنَّ حِینَ خَرَجَ مِنْ مَکَّهًَْ إِلَی الْمَدِینَهًِْ وَ أَبُوسُفْیَانَ جَاءَ مِنَ الشَّامِ فَوَقَعَ فِیهِ أَبُوسُفْیَانَ فَسَبَّهُ وَ أَوْعَدَهُ وَ هَمَّ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ ثُمَّ صَرَفَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ وَ الثَّانِی یَوْمَ الْعِیرِ حَیْثُ طَرَدَهَا أَبُوسُفْیَانَ لِیُحْرِزَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (وَ الثَّالِثُ یَوْمَ أُحُدٍ یَوْمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (اللَّهُ مَوْلَانَا وَ لَا مَوْلَی لَکُمْ وَ قَالَ أَبُوسُفْیَانَ لَنَا الْعُزَّی وَ لَا لَکُمُ الْعُزَّی فَلَعَنَهُ اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ وَ رَسُولُهُ (وَ الْمُؤْمِنُونَ أَجْمَعُونَ وَ الرَّابِعُ یَوْمَ حُنَیْنٍ یَوْمَ جَاءَ أَبُوسُفْیَانَ بِجَمْعِ قُرَیْشٍ وَ هَوَازِنَ وَ جَاءَ عُیَیْنَهًُْ بِغَطْفَانَ وَ الْیَهُودِ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً هَذَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِی سُورَتَیْنِ فِی کِلْتَیْهِمَا یُسَمِّی أَبَا سُفْیَانَ وَ أَصْحَابَهُ کُفَّاراً وَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَهًُْ یَوْمَئِذٍ مُشْرِکٌ عَلَی رَأْیِ أَبِیکَ بِمَکَّهًَْ وَ عَلِیٌّ یَوْمَئِذٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (وَ عَلَی رَأْیِهِ وَ دِینِه.

امام حسن ( شعبی و ابومخنّف و یزیدبن‌ابی حبیب مصری گویند: … پس امام حسن (فرمود: «… شما را به خدا قسم می‌دهم! آیا می‌دانید که رسول خدا (ابوسفیان را هفت جا لعنت کرد: اوّلین بار هنگامی که آن حضرت از مکه خارج و متوجه مدینه شد و ابوسفیان از شام آمد. ابوسفیان به حضرت رسول (پرخاش کرد و ناسزا گفت و آن بزرگوار را تهدید به قتل نمود و قصد داشت که به پیامبر (حمله کند ولی خداوند شرّ او را از رسول خود دور کرد. بار دوّم آن روزی بود که ابوسفیان کاروان را طرد نمود که آن را از دست رسول خدا (درآورد. و بار سوّم در جنگ احد بود که پیامبر (فرمود: «خدا مولای ما است، و شما مولایی ندارید». و ابوسفیان گفت: «ما بت عزّی را داریم و شما بت عزّی ندارید». در این هنگام بود که خدا، فرشتگان، پیامبر (و جمیع مؤمنین ابوسفیان را لعنت کردند… در جنگ حنین، آن روزی که ابوسفیان گروه قریش و هوازن را آورد و عیینه گروه غطفان و یهود را آورد. آنگاه خدای توانا ایشان را درحالی باز گردانید که خشمناک بودند و خیری ندیدند. یعنی کلام خداوند سبحان که در سوره‌ی (احزاب و فتح) ابوسفیان و یاران وی را کافر معرفی نموده همین است. ای معاویه! تو در آن روز بر رأی پدرت در مکّه مشرک بودی. ولی حضرت امیر (در آن روز بر رأی و دین پیغمبر خدا (بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص126

بحار الأنوار، ج44، ص76/ نورالثقلین

و خداوند [در این میدان]، مؤمنان را از جنگ بی‌نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد] و خدا قویّ و شکست‌ناپذیر است

2 -1

(احزاب/ 25)

علی‌بن‌إبراهیم (وَ رَدَّ اللهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ بعلی‌بن‌أبی‌طالب (.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( وَ رَدَّ اللهُ الَّذینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللهُ المُؤْمِنینَ الْقِتال یعنی به نیروی علیّ‌بن‌ابی‌طالب (!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص128

القمی، ج2، ص189/ البرهان/ بحار الأنوار، ج20، ص233/ بحار الأنوار، ج41، ص87/ المناقب، ج3، ص134/ نورالثقلین

2 -2

(احزاب/ 25)

العسکری (السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِین (… لَکَ الْمَوَاقِفُ الْمَشْهُودَهًُْ وَ الْمَقَامَاتُ الْمَشْهُورَهًُْ وَ الْأَیَّامُ الْمَذْکُورَهًُْ یَوْمُ بَدْرٍ وَ یَوْمُ الْأَحْزَاب… فَقَتَلْتَ عَمْرَوهُمْ وَ هَزَمْتَ جَمْعَهُمْ وَ رَدَّ اللهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللهُ قَوِیًّا عَزِیزاً.

امام عسکری ( سلام بر تو‌ای امیرمؤمنان (! برای تو جایگاهی مشهود و مقاماتی مشهور و ایّامی مشخص شده است و آن‌ها روز بدر و روز احزاب می‌باشد که در آن عمرو را به قتل رسانده و لشکر دشمن را متفرّق ساختی و خدا کافران را با دمی پر از خشم [از میان جنگ احزاب] بازگرداند؛ بی‌آنکه نتیجه‌ی مطلوبی [از کار خود] گرفته باشند؛ و خداوند [در این میدان]، مؤمنون را از جنگ بی‌نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]؛ و خدا توانا و شکست ناپذیر است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص128

بحار الأنوار، ج97، ص364

2 -3

(احزاب/ 25)

الصّادق (أَنَّ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍالصَّادِقَ (زَارَ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (فِی هَذَا الْیَوْمِ بِهَذِهِ الزِّیَارَهًِْ… السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ کَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ بِهِ یَوْمَ الْأَحْزَابِ.

امام صادق ( امام صادق (در چنین روزی (غدیر) امام علی (را اینگونه زیارت کرد… سلام برتو‌ای کسی که در روز احزاب خداوند با او مؤمنان را از جنگ حافظت نمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص128

بحار الأنوار، ج97، ص373

2 -4

(احزاب/ 25)

الرّسول (عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: لَمَّا قَتَلَ عَلِیٌّ (عَمْراً وَ دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللهِ (وَ سَیْفُهُ یَقْطُرُ دَماً. فَلَمَّا رَآهُ کَبَّرَ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَالَ النَّبِیُّ (اللَّهُمَّ أَعْطِ عَلِیّاً فَضِیلَهًًْ لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ بَعْدَهُ. قَالَ: فَهَبَطَ جَبْرَائِیلُ (وَ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّهًِْ أُتْرُجَّهًٌْ. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ (إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ: حَیِّ بِهَذِهِ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (قَالَ:

فَدَفَعَهَا إِلَی عَلِیٍّ (فَانْفَلَقَتْ فِی یَدِهِ فِلْقَتَیْنِ فَإِذَا فِیهَا حَرِیرَهًٌْ خَضْرَاءُ فِیهَا مَکْتُوبٌ سَطْرَانِ بِخُضْرَهًٍْ: تُحْفَهًٌْ مِنَ الطَّالِبِ الْغَالِبِ إِلَی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِب (.

پیامبر ( ابن‌عبّاس (گوید: چون علی (عمرو را به قتل رساند، درحالی‌که از شمشیرش خون می‌چکید، نزد رسول خدا (آمد و چون نگاه رسول خدا (به علی (افتاد، تکبیر گفت و مسلمانان نیز تکبیر گفتند و رسول خدا ([به درگاه خداوند متعال] عرض کرد: «خدایا! به علی (فضیلتی ارزانی دار که به هیچ‌کس پیش و پس از او نداده‌ای». دراین‌هنگام جبرئیل که تُرنجی (میوه‌ای شبیه به لیمو) از بهشت، به همراه داشت، بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ به تو درود می‌فرستد و می‌فرماید: «با این میوه به علیّ‌بن‌ابی‌طالب، زندگی ببخش». رسول خدا (آن میوه را به علی (داد و آن میوه در دست علی (از وسط شکافته شد و در آن حریر سبز رنگی بود که بر روی آن دو سطر با رنگ سبز نوشته بود: «تحفه‌ای از طرف خداوند خواهنده و فاتح به علیّ‌بن‌ابی‌طالب (»!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص128

البرهان

آیه وَ أَنْزَلَ الَّذینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصیهِمْ وَ قَذَفَ فی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَریقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَریقاً [26]

و خداوند گروهی از اهل کتاب (یهود) را که از آنان (مشرکان عرب) حمایت کردند از قلعه‌های محکمشان پایین کشید و در دل‌هایشان وحشت افکند؛ [و كارشان به جايى رسيد كه] گروهی را به قتل می‌رساندید و گروهی را اسیر می‌کردید.

آیه وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها وَ کانَ اللهُ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیراً [27]

و زمین‌ها و خانه‌ها و اموالشان را در اختیار شما گذاشت، و [همچنين] زمینی را که هرگز در آن گام ننهاده بودید؛ و خداوند بر هر چیزی تواناست.

1

(احزاب/ 27)

علی‌بن‌إبراهیم (نزل فی بنی‌قریظهًْ وَ أَنْزَلَ الله الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها وَ کانَ اللهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ (الْمَدِینَهًَْ وَ اللِّوَاءُ مَعْقُودٌ أَرَادَ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنَ الْغُبَارِ فَنَادَاهُ جَبْرَئِیلُ عَذِیرَکَ مِنْ مُحَارِبٍ! وَ اللَّهِ مَا وَضَعَتِ الْمَلَائِکَهًُْ لِأُمَّتِهَا فَکَیْفَ تَضَعُ لِأُمَّتِکَ! إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ لَا تُصَلِّیَ الْعَصْرَ إِلَّا بِبَنِی قُرَیْظَهًَْ فَإِنِّی مُتَقَدِّمُکَ وَ مُزَلْزِلٌ بِهِمْ حِصْنَهُمْ إِنَّا کُنَّا فِی آثَارِ الْقَوْمِ نَزْجُرُهُمْ زَجْراً حَتَّی بَلَغُوا حَمْرَاءَ الْأَسَدِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (فَاسْتَقْبَلَهُ حَارِثَهًُْ بْنُ نُعْمَانَ فَقَالَ لَهُ: مَا الْخَبَرُ یَا حَارِثَهًُْ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ (هَذَا دِحْیَهًُْ الْکَلْبِیُّ یُنَادِی فِی النَّاسِ أَلَا لَا یُصَلِّیَنَّ الْعَصْرَ أَحَدٌ إِلَّا فِی بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَقَالَ ذَاکَ جَبْرَئِیلُ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَجَاءَ عَلِیٌّ (فَقَالَ لَهُ نَادِ فِی النَّاسِ لَا یُصَلِّیَنَّ أَحَدٌ الْعَصْرَ إِلَّا فِی بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَجَاءَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (فَنَادَی فِیهِمْ، فَخَرَجَ النَّاسُ فَبَادَرُوا إِلَی بَنِی قُرَیْظَهًَْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (بَیْنَ یَدَیْهِ مَعَ الرَّایَهًِْ الْعُظْمَی… فَلَمَّا اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحِصَارُ نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ رَسُولِ اللَّهِ (فَأَمَرَ بِالرِّجَالِ فَکُتِّفُوا وَ کَانُوا سَبْعَمِائَهًٍْ وَ أَمَرَ بِالنِّسَاءِ فَعُزِلْنَ وَ قَامَتِ الْأَوْسُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ (حُلَفَاؤُنَا وَ مَوَالِینَا مِنْ دُونِ النَّاسِ نَصَرُونَا

عَلَی الْخَزْرَجِ فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا وَ قَدْ وَهَبْتَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ سَبْعَمِائَهًِْ ذِرَاعٍ وَ ثَلَاثَمِائَهًِْ حَاسِرٍ فِی صَحِیفَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ وَ لَسْنَا نَحْنُ بِأَقَلَّ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ، فَلَمَّا أَکْثَرُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (قَالَ لَهُمْ: أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ یَکُونَ الْحُکْمُ فِیهِمْ إِلَی رَجُلٍ مِنْکُمْ فَقَالُوا: بَلَی فَمَنْ هُوَ قَالَ: سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ قَالُوا: قَدْ رَضِینَا بِحُکْمِهِ فَأَتَوْا بِهِ فِی مِحَفَّهًٍْ وَ اجْتَمَعَتِ الْأَوْسُ حَوْلَهُ یَقُولُونَ لَهُ: یَا أَبَا عَمْرٍو اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فِی حُلَفَائِکَ وَ مَوَالِیکَ فَقَدْ نَصَرُونَا بِبُغَاثٍ وَ الْحَدَائِقِ وَ الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا، فَلَمَّا أَکْثَرُوا عَلَیْهِ قَالَ لَقَدْ آنَ لِسَعْدٍ أَنْ لَا یَأْخُذَهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهًُْ لَائِمٍ، فَقَالَتِ الْأَوْسُ وَا قَوْمَاهْ ذَهَبَتْ وَ اللَّهِ بَنُو قُرَیْظَهًَْ وَ بَکَتِ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ إِلَی سَعْدٍ، فَلَمَّا سَکَتُوا قَالَ لَهُمْ سَعْدٌ: یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ أَ رَضِیتُمْ بِحُکْمِی فِیکُمْ قَالُوا: بَلَی قَدْ رَضِینَا بِحُکْمِکَ وَ قَدْ رَجَوْنَا نَصَفَکَ وَ مَعْرُوفَکَ وَ حُسْنَ نَظَرِکَ، فَعَادَ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فَقَالُوا بَلَی یَا أَبَا عَمْرٍو! فَالْتَفَتَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (إِجْلَالًا لَهُ، فَقَالَ: مَا تَرَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ: احْکُمْ فِیهِمْ یَا سَعْدُ! فَقَدْ رَضِیتُ بِحُکْمِکَ فِیهِمْ، فَقَالَ: قَدْ حَکَمْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (أَنْ تَقْتُلَ رِجَالَهُمْ وَ تَسْبِیَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ وَ تَقْسِمَ غَنَائِمَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ (فَقَالَ قَدْ حَکَمْتَ بِحُکْمِ اللَّهِ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ رُقْعَهًٍْ ثُمَّ انْفَجَرَ جُرْحُ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَمَا زَالَ یُنْزَفُ الدَّمُ حَتَّی قَضَی، وَ سَاقُوا الْأُسَارَی إِلَی الْمَدِینَهًِْ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (بِأُخْدُودٍ فَحُفِرَتْ بِالْبَقِیعِ فَلَمَّا أَمْسَی أَمَرَ بِإِخْرَاجِ رَجُلٍ رَجُلٍ فَکَانَ یَضْرِبُ عُنُقَهُ… فَقَتَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (فِی الْبَرْدَیْنِ بِالْغَدَاهًِْ وَ الْعَشِیِّ فِی ثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ وَ کَانَ یَقُولُ: اسْقُوهُمُ الْعَذْبَ وَ أَطْعِمُوهُمُ الطَّیِّبَ وَ أَحْسِنُوا إِلَی أُسَارَاهُمْ، حَتَّی قَتَلَهُمْ کُلَّهُمْ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ (وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ أَی مِن حُصُونِهِم وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ إِلَی قَولِهِ وَ کانَ اللهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرا.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( آیه‌ی وَ أَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا * أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیَارَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَ کَانَ اللهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرًا در شأن بنی‌قریظه نازل شده است. چون رسول خدا (وارد مدینه شد و پرچم جنگ پیچیده شده بود و جنگ به پایان رسیده بود، رسول خدا (خواست تا غبار را از تن خویش بزداید که جبرئیل ندا داد: «سرزنش‌گر تو خواهان جنگ با توست. به خدا سوگند! به خاطر سرزنش و ملامتی که آنان کردند، فرشتگان هنوز دست از جنگ نشسته‌اند؛ پس تو چگونه آنان را تحمّل کردی و دست از جنگ شستی. خداوند به تو امر فرموده که نماز عصر را در بنی‌قریظه بخوانی و من جلودار تو هستم و دژ آن‌ها را به لرزه درخواهم آورد. ما درپی آن قوم می‌رویم و آنان را می‌رانیم تا به حمراء الاسد برسند». رسول خدا (بیرون رفت و حارثهًْ‌بن‌نعمان به استقبال او آمد. رسول خدا (به او فرمود: «ای حارثه! چه خبر»؟ حارثه پاسخ داد: «ای رسول خدا (! پدر و مادرم فدای شما باد! دِحیَه کَلبی، در میان مردم ندا می‌دهد و می‌گوید: «همه باید نماز عصر را در بنی‌قریظه بخوانند» ». رسول خدا (فرمود: «آن منادی، جبرئیل است، علی (را صدا بزنید». علی (آمد و رسول خدا (به او فرمود: «در میان مردم ندا داده و بگو: «همه باید نماز عصر را در بنی‌قریظه بخوانند»! امیرالمؤمنین (آمد و در میان آنان ندا داده و آن جمله را فریاد زد. مردم بیرون رفته و به‌سوی بنی‌قریظه رفتند. علی (درحالی‌که پیشگام رسول خدا (قدم برمی‌داشت و پرچم بزرگ را در دست داشت، بیرون رفت… چون محاصره بر بنی‌قریظه تنگ‌تر شد، تحت حکم رسول خدا (درآمدند و رسول خدا (دستور داد تا مردان آنان را که هفتصد تن بودند، به اسارت درآورند و زنان را از شوهرانشان جدا سازند و آنان، امر پیامبر (را اطاعت نمودند. مردانی از اوس نزد رسول خدا (رفتند و عرض کردند: «ای رسول خدا (! شأن هم‌پیمانان ما و دوستان ما از مردم دیگر پایین‌تر نیست؛ چراکه آنان در همه جا ما را در مقابل خَزرَج یاری کردند. شما به عبدالله‌بن‌اُبَی، در یک صبح هفتصد زره‌پوش و هفتصد بی‌زره بخشیدید، درحالی‌که شأن ما از عبدالله‌بن‌اُبی پایین‌تر نیست. چون زیاد به رسول خدا (اصرار نمودند، رسول خدا (به آنان فرمود: «آیا راضی نمی‌شوید از اینکه داوریِ میان آنان را به مردی از قبیله‌ی شما واگذار کنم»؟ آن‌ها پاسخ داد: «آری، راضی می‌شویم، آن مرد کیست»؟ رسول خدا (پاسخ داد: «سعدبن‌معاذ». مردان اوس گفتند: «ما به داوری او راضی می‌شویم». پس او را در مِحَفّه نشانده و آوردند و مردان اوس به دور او گرد آمده و به او می‌گفتند: «ای ابوعمرو! از خدا بپرهیز و در حقّ هم‌پیمانان و دوستان خود نیکی بورز؛ چراکه آنان ما را در بُعاث، حدائق و در همه جا یاری کرده‌اند. چون مردان اوس زیاد اصرار ورزیدند، سعد به آنان گفت: «هنگام آن رسیده که سعد تحت تأثیر هیچ‌کس قرار نگیرد و در راه خدا از سرزنش هیچ‌سرزنش‌کننده¬ای نترسد». مردان اوس گفتند: «دردا و دریغا بر قوم! به خداوند سوگند! بنی‌قریظه به آخر الزمان پیوسته‌اند. (کار ایشان تمام است) دراین‌هنگام زنان و کودکان، نزد سعد شروع به گریه کردند و چون ساکت شدند، سعد به آنان گفت: «ای جماعت یهود! آیا به داوری من در میان شما راضی می‌شوید»؟ آن‌ها پاسخ دادند: «آری، به داوری تو راضی هستیم و از تو انصاف و داوری پسندیده و رأی نیک را امید داریم». جماعت یهود دوباره سخن خود را تکرار نمودند و گفتند: «آری، ای ابوعمرو». سعد از روی احترام رو به رسول خدا (کرد و عرض کرد: «ای رسول خدا (! پدر و مادرم فدای شما باد! نظر شما چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «ای سعد! در میان آن حکم کن؛ زیرا که من به داوری تو راضی هستم». سعد گفت: «ای رسول خدا (! حکم من این است که مردانشان باید کشته شوند و زنان و کودکانشان اسیر گردند و غنایمشان میان مهاجرین و انصار تقسیم گردد». رسول خدا (برخاست و فرمود: «حکم کردی به همان‌چه که خداوند از فراز هفت آسمان به آن حکم کرده است». سپس زخم سعدبن‌معاذ ترکید و سرباز کرد و همچنان از آن خون می‌رفت؛ تا آنکه جان سپرد. اسرا به‌سوی مدینه برده شدند و رسول خدا (امر فرمود تا گودالی حفر کنند. پس آن گودال در بقیع حفر شد و به هنگام شب، رسول خدا (دستور فرمود که آن مردان را یکی‌یکی بیاورند. و به‌این‌ترتیب آن مردان یکی‌یکی آورده و گردن زده می‌شدند. رسول خدا (آنان را در طول سه روز به هنگام صبح و شام به قتل رساند و می‌فرمود: «به آنان آب گوارا بنوشانید و غذای خوب دهید و به اسرای آنان نیکی ورزید. تا آنکه همگی آنان را به قتل رساند، و خداوند بر رسول خود (در شأن آنان این آیه را نازل کرد: وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ یعنی از دژهایشان وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا* وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیَارَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَ کَانَ اللهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرًا (احزاب/27).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص130

القمی، ج2، ص189/ نورالثقلین/ البرهان

2

(احزاب/ 27)

الرّسول (قَالَ أَبَانُ‌بْنُ‌عُثْمَانَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (یَقُولُ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (عَلَی التَّلِ الَّذِی عَلَیْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ فِی لَیْلَهًٍْ ظَلْمَاءَ ذَاتِ قَرَّهًٍْ قَالَ مَنْ یَذْهَبُ فَیَأْتِینَا بِخَبَرِهِمْ وَ لَهُ الْجَنَّهًُْ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ ثُمَّ عَادَ ثَانِیَهًًْ وَ ثَالِثَهًًْ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ وَ قَامَ حُذَیْفَهًُْ وَ قَالَ انْطَلِقْ حَتَّی تَسْمَعَ کَلَامَهُمْ وَ تَأْتِیَنِی بِخَبَرِهِمْ فَذَهَبَ فَقَالَ اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ

وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّی تَرُدَّهُ إِلَیَّ وَ قَالَ لَا تُحْدِثْ شَیْئاً حَتَّی تَأْتِیَنَا وَ لَمَّا تَوَجَّهَ حُذَیْفَهًُْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (یُصَلِّی ثُمَّ نَادَی بِأَشْجَی صَوْتٍ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ یَا مُجِیبَ دَعْوَهًِْ الْمُضْطَرِّینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ کَرْبِی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ مَنْ مَعِی فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ اسْتَجَابَ دَعْوَتَکَ وَ کَفَاکَ هَوْلَ مَنْ تَحَزَّبَ عَلَیْکَ وَ نَاوَاکَ فَجَثَا رَسُولُ اللَّهِ (عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ أَرْسَلَ بِالدَّمْعِ عَیْنَیْهِ ثُمَّ نَادَی شُکْراً شُکْراً کَمَا آوَیْتَنِی وَ آوَیْتَ مَنْ مَعِی ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (قَدْ نَصَرَکَ وَ بَعَثَ عَلَیْهِمْ رِیحاً مِنْ سَمَاءِ الدُّنْیَا فِیهَا الْحَصَی وَ رِیحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَهًِْ فِیهَا الْجَنَادِلُ قَالَ حُذَیْفَهًُْ فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِیرَانِ الْقَوْمِ قَدْ طَفِئَتْ وَ أُخْمِدَتْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِیحٌ شَدِیدٌ فِیهَا الْحَصَی فَمَا تَرَکَ لَهُمْ نَاراً إِلَّا أَخْمَدَهَا وَ لَا خِبَاءً إِلَّا طَرَحَهَا وَ لَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَاهَا حَتَّی جَعَلُوا یَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَی وَ کُنْتُ أَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَی فِی التِّرَسَهًِْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فَقَامَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِی قُرَیْشٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ ثُمَّ فَعَلَ عُیَیْنَهًُْ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا وَ فَعَلَ الْحَارِث‌بْنُ‌عَوْفٍ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَیْفَهًُْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ (اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها إِلَی مَا شَاءَ اللَّهُ مِنَ السُّورَهًِْ وَ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ (بِالْمُسْلِمِینَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَهًَْ فَضَرَبَتْ فَاطِمَهًُْ ابْنَتُهُ غَسُّولًا فَهِیَ تَغْسِلُ رَأْسَهُ إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَلَی بَغْلَهًٍْ مُعْتَجِراً بِعِمَامَهًٍْ بَیْضَاءَ عَلَیْهِ قَطِیفَهًٌْ مِنْ إِسْتَبْرَقٍ مُعَلَّقٌ عَلَیْهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ عَلَیْهِ الْغُبَارُ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ (فَمَسَحَ الْغُبَارَ مِنْ وَجْهِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ رَحِمَکَ رَبُّکَ وَضَعْتَ السِّلَاحَ وَ لَمْ یَضَعْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ مَا زِلْتُ أَتَّبِعُهُمْ حَتَّی بَلَغْتُ الرَّوْحَاءَ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ انْهَضْ إِلَی إِخْوَانِهِمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَوَ اللَّهِ لَأَدُقَّنَّهُمْ دَقَّ الْبَیْضَهًِْ عَلَی الصَّخْرَهًِْ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ (عَلِیّاً (فَقَالَ قَدِّمْ رَایَهًَْ الْمُهَاجِرِینَ إِلَی بَنِی قُرَیْظَهًَْ وَ قَالَ عَزَمْتُ عَلَیْکُمْ أَنْ لَا تُصَلُّوا الْعَصْرَ إِلَّا فِی بَنِی قُرَیْظَهًَْ فَقَامَ عَلِیٌّ (وَ مَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ بَنُو عَبْدِ الْأَشْهَلِ وَ بَنُو النَّجَّارِ کُلُّهَا لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ جَعَلَ النَّبِیُّ (یُسَرِّبُ إِلَیْهِ الرِّجَالَ فَمَا صَلَّی بَعْضُهُمُ الْعَصْرَ إِلَّا بَعْدَ الْعِشَاءِ فَأَشْرَفُوا عَلَیْهِ وَ سَبُّوهُ وَ قَالُوا فَعَلَ اللَّهُ بِکَ وَ بِابْنِ عَمِّکَ وَ هُوَ وَاقِفٌ لَا یُجِیبُهُمْ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ (وَ الْمُسْلِمُونَ حَوْلَهُ تَلَقَّاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ لَا تَأْتِهِمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْزِیهِمْ فَعَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ (أَنَّهُمْ قَدْ شَتَمُوهُ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَوْ رَأَوْنِی مَا قَالُوا شَیْئاً مِمَّا سَمِعْتَ وَ أَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ یَا إِخْوَهًَْ الْقِرَدَهًِْ إِنَّا إِذَا نَزَلْنَا بِسَاحَهًِْ قَوْمٍ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ یَا عُبَّادَ الطَّاغُوتِ اخْسَئُوا أَخْسَأَکُمُ اللَّهُ فَصَاحُوا یَمِیناً وَ شِمَالًا یَا أَبَا الْقَاسِمِ (مَا کُنْتَ فَحَّاشاً فَمَا بَدَا لَکَ. قَالَ الصَّادِقُ (فَسَقَطَتِ الْعَنَزَهًُْ مِنْ یَدِهِ وَ سَقَطَ رِدَاؤُهُ مِنْ خَلْفِهِ وَ جَعَلَ یَمْشِی إِلَی وَرَائِهِ حَیَاءً مِمَّا قَالَ لَهُمْ فَحَاصَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (خَمْساً وَ عِشْرِینَ لَیْلَهًًْ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَحَکَمَ فِیهِمْ بِقَتْلِ الرِّجَالِ وَ سَبْیِ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ وَ قِسْمَهًِْ الْأَمْوَالِ وَ أَنْ یُجْعَلَ عَقَارُهُمْ لِلْمُهَاجِرِینَ دُونَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ (لَقَدْ حَکَمْتَ فِیهِمْ بِحُکْمِ اللَّهِ مِنْ فَوْقِ سَبْعَهًِْ أَرْقِعَهًٍْ فَلَمَّا جِیءَ بِالْأُسَارَی حُبِسُوا فِی دَارٍ وَ أَمَرَ بِعَشَرَهًٍْ فَأُخْرِجُوا فَضَرَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَعْنَاقَهُمْ ثُمَّ أَمَرَ بِعَشَرَهًٍْ فَأُخْرِجُوا فَضَرَبَ الزُّبَیْرُ أَعْنَاقَهُمْ وَ قَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (أَلَا قَتَلَ الرَّجُلَ وَ الرَّجُلَیْنِ قَالَ ثُمَّ انْفَجَرَتْ رَمْیَهًُْ سَعْدٍ وَ الدَّمُ یَنْفَحُ حَتَّی قَضَی وَ نَزَعَ رَسُولُ اللَّهِ (رِدَاءَهُ فَمَشَی فِی جَنَازَتِهِ بِغَیْرِ رِدَاءٍ وَ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَتِیکٍ إِلَی خَیْبَرَ فَقَتَلَ أَبَا رَافِعِ بْنَ أَبِی الْحُقَیْق.

پیامبر ( ابان‌بن‌عثمان گوید: کسی که از امام صادق (شنیده بود، برایم حدیث کرد: رسول خدا (در شب تاریک و سردی بر روی تپّه‌ای که الان مسجد فتح بر روی آن واقع است ایستاد و فرمود: «چه کسی می‌رود و از آنان برایمان خبر می‌آورد تا بهشت، پاداش او باشد»؟ هیچ کسی برنخاست. سپس پیامبر (برای بار دوّم و سوّم درخواست خود را تکرار کرد. کسی برنخاست و حذیفه برخاست و رسول خدا (به او فرمود: «به‌سوی آنان برو تا سخنانشان را بشنوی و مرا از آنان باخبر سازی». پس حذیفه رفت و پیامبر (عرض کرد: «خدایا! او را از مقابل، پشت‌سر، راست و چپ محافظت کن تا آنکه او را نزد من بازگردانی». پیامبر (به حذیفه فرمود: «هیچ عملی از تو سر نزند تا آنکه نزد من باز گردی». چون حذیفه به راه افتاد، رسول خدا (برخاست و نماز گزارد. سپس با صدای حزینی ندا سر داد و عرض کرد: «ای فریادرس دردمندان و‌ای اجابت‌کننده‌ی دعای درماندگان! اندوه و غم مرا بزدای؛ چراکه تو چگونگی حال من و اصحابم را مشاهده می‌کنی». دراین‌هنگام جبرئیل بر پیامبر (نازل شد و گفت: «ای رسول خدا (! خداوند عزّوجلّ، سخن تو را شنیده دعای تو را مورد اجابت قرار داده است و تو را از شر دشمنان و اندوه مخالفان کفایت کرد». پس رسول خدا (دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگانش جاری شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم، چنان‌که به من و اصحابم پناه دادی». جبرئیل گفت: «ای رسول خدا (! خداوند، تو را یاری کرده و بادی را از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و نیز بادی را از آسمان چهارم که حامل سنگ است، به‌سوی آنان فرستاد». حذیفه می‌گوید: «بیرون رفتم و مشاهده کردم که آتش آن قوم (قریش و احزاب) خاموش شده است و لشکر اوّل خداوند، روی آورد که همان باد شدید حامل سنگریزه بود و تمام آتش‌ها را خاموش ساخت و تمام خیمه‌ها را بر زمین افکند و تمام نیزه‌ها را بر زمین انداخت تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه‌ها قرار می‌دادند و من، صدای برخورد سنگریزه‌ها با سپرها را می‌شنیدم». دراین‌هنگام لشکر عظیم خداوند، روی آورد و ابوسفیان به‌سوی شتر خود رفت. سپس در میان قریش، فریاد برآورد: «النَّجاء النَّجاء (فرار، فرار)». سپس عُیَیَنهًْ‌بن‌حِصن همین کار را کرد و حارث‌بن‌عَوف نیز مانند آن را انجام داد و تمام احزاب رفتند. حذیفه به نزد رسول خدا (بازگشت و او را از آن خبر آگاه ساخت، و خداوند این آیه را بر رسول خود نازل کرد. نعمت خدا را بر خود به یاد آورید در آن هنگام که لشکرهایی [عظیم] به سراغ شما آمدند ولی ما باد و طوفان سختی بر آنان فرستادیم و لشکریانی که آن‌ها را نمی‌دیدید [و به این وسیله آن‌ها را در هم شکستیم] و خداوند همیشه به آنچه انجام می‌دهید بینا بوده است. (احزاب/9) تا آنجایی از سوره که خدا خواست رسول خدا (صبح هنگام به همراه مسلمانان وارد مدینه شد. فاطمه (آبی را برای شستشوی پیامبر (مهیّا کرد و سر رسول خدا (را با آن آب شست. دراین‌هنگام جبرئیل سوار بر استری نزد پیامبر آمد، درحالی‌که عمامه‌ی سفیدی بر سر داشت و ردایی از ابریشم که مروارید و یاقوت از آن آویزان بود، بر دوش افکنده بود و بر آن غباری نشسته بود. رسول خدا (برخاست و غبار را از روی او زدود. جبرئیل به او گفت: «خدا تو را رحمت کند! سلاح را بر زمین نهادی، درحالی‌که آسمانیان هنوز سلاح در دست دارند»؟! و من آنان را دنبال کردم تا به رَوحاء رسیدم. سپس جبرئیل گفت: «به‌سوی برادر آن‌ها که از اهل کتاب هستند حمله کن. به خدا قسم! آنان را در هم می‌کوبم چنان‌که تخم مرغ بر صخره کوفته یا له می‌شود». رسول خدا (علی (را صدا زد و فرمود: «سپاه مهاجرین را به‌سوی بنی‌قریظه بفرست». همچنین فرمود: «چنین تصمیم گرفتم که نماز عصر را تنها در بنی‌قریظه بخوانید. علی (به همراه مهاجرین، بنی‌عبدالاشهل و بنی‌نَجّار همگی به‌سوی بنی‌قریظه رفتند و هیچ‌کس از آنان جا نماند، و پیامبر (دسته‌دسته مردان را به‌سوی علی (می‌فرستاد». سپس برخی از آنان، تنها توانستند نماز عصر را پس از عشاء بخوانند. بنی‌قریظه بر بالای دژ رفته و به علی (دشنام می‌دادند و می‌گفتند: «خداوند با تو و پسر عمویت چنین‌وچنان کند، درحالی‌که علی (ایستاده بود و جوابشان را نمی‌داد». وقتی رسول خدا (آمد و مسلمانان به دورش گرد آمدند، علی (به استقبال حضرت رفت و عرض کرد: «ای رسول خدا (! جانم به فدای شما باد! نزد آنان نیایید. خدا خود، سزای آنان را می‌دهد». رسول خدا (فهمید که آنان به او دشنام داده‌اند. سپس فرمود: «اگر آنان مرا ببینند، آن دشنام‌هایی را که تو شنیدی بر زبان نمی‌آورند». پیامبر (آمد و سپس فرمود: «ای برادران بوزینه! اگر ما به قومی حمله کنیم، انذارشدگان صبحگاه بدی خواهند داشت! (صافات/137) ای بندگان طاغوت! دور شوید (مسخ شوید) که خدا شما را طرد (مسخ) نموده است». بنی‌قریظه از راست و چپ فریاد می‌زدند که «ای اباالقاسم، تا به حال تو ناسزاگو نبودی، حال تو را چه شده است»؟! امام صادق (می‌فرماید: «پیامبر (با شنیدن این جملات عَنَزَه از دستش، و ردایش از پشت‌سر بر زمین افتاد و از شرم آنچه که به آنان گفته بود به عقب برگشت». رسول خدا (بیست‌وپنج شب آنان را به محاصره درآورد تا اینکه آنان به داوری سعدبن‌معاذ تن داده و راضی شدند. سعد چنین حکم کرد که مردان آن‌ها کشته و زنان و فرزندان آن‌ها به اسارت گرفته شوند و اموال آنان تقسیم گردد و املاک آنان، برای مهاجرین باشد نه برای انصار. پیامبر (به سعد فرمود: «در میان آنان همان حکمی را کردی که خداوند از فراز هفت آسمان حکم کرده بود. چون اسیران به مدینه آورده شدند، در خانه‌ای محبوس گشته و دستور داده شد تا ده تن بیرون آورده شده و امیرالمؤمنین (گردن آن‌ها را زد. سپس دستور داده شد تا ده تن دیگر آورده شوند و زبیر آن‌ها را گردن زد و تمام اصحاب رسول خدا (هرکدام یک یا دو مرد از بنی‌قریظه را به قتل رساند». همچنین حضرت فرمود: «سپس جای زخم سعد، ترکید و سرباز کرد و از آن خون جاری شد تا آنکه جان سپرد و رسول خدا (عبا از دوش خود افکند و در تشییع جنازه سعد، بدون عبا حرکت می‌کرد». همچنین رسول خدا (عبدالله‌بن‌عَتِیک را به‌سوی خیبر فرستاد و او ابورافع‌بن‌ابی‌حُقَیق را به قتل رساند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص132

اعلام الوری، ص93

3

(احزاب/ 27)

الرّسول (عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ قَالَ: لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (مِنَ الْأَحْزَابِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ وَضَعْتَ السِّلَاحَ مَا زِلْتُ بِمَنْ مَعِی مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ نَسُوقُ الْمُشْرِکِینَ حَتَّی نَزَلْنَا بِهِمْ حَمْرَاءَ الْأَسَدِ اخْرُجْ وَ قَدْ أُمِرْتَ بِقِتَالِهِمْ وَ إِنِّی غَادٍ بِمَنْ مَعِی فَنُزَلْزِلُ بِهِمْ حُصُونَهُمْ حَتَّی تَلْحَقُونَا فَأَعْطَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (الرَّایَهًَْ وَ خَرَجَ فِی أَثَرِ جَبْرَئِیلَ (وَ تَخَلَّفَ النَّبِیُّ (ثُمَ لَحِقَهُمْ فَجَعَلَ کُلَّمَا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ (بِأَحَدٍ فَقَالَ مَرَّ بِکُمُ الْفَارِسُ فَقَالُوا مَرَّ بِنَا دِحْیَهًُْ بْنُ خَلِیفَهًَْ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ یُشْبِهُ بِهِ قَالَ فَخَرَجَ یَوْمَئِذٍ عَلَی فَرَسٍ وُکِفَ بِقَطِیفَهًِْ أُرْجُوَانٍ أَحْمَرَ فَلَمَّا نَزَلَتْ بِهِمْ جُنُودُ اللَّهِ نَادَی مُنَادِیهِمْ یَا أَبَا لُبَابَهًَْ بْنَ عَبْدِ الْمُنْذِرِ مَا لَکَ قَالَ النَّبِیُّ (هَذَا یَدْعُونَ فَأْتِهِمْ وَ قُلْ مَعْرُوفاً فَلَمَّا اطَّلَعَ عَلَیْهِمْ انْتَحَبُوا فِی وَجْهِهِ یَبْکُونَ وَ قَالُوا یَا أَبَا لُبَابَهًَْ لَا طَاقَهًَْ لَنَا الْیَوْمَ بِقِتَالِ مَنْ وَرَاءَک.

پیامبر ( محمّدبن‌کعب گوید: هنگامی‌که رسول خدا (از احزاب برگشت جبرئیل به آن حضرت فرمود: «خداوند تو را بیامرزد سلاح بر زمین نهادی؟ من همچنان به همراه فرشتگان مشرکان را میراندیم تا در حمراءالاسد فرود آمدیم. رهسپار شو که به جنگ با آن¬ها امر شده¬ای و من با فرشتگانی که همراهم هستند صبح هنگام به راه می¬افتیم و دژها و قلعه¬های آنان را به لرزه و اضطراب در می¬آوریم تا به ما برسی». پیامبر پرچم را به علی (داد و به دنبال جبرئیل حرکت کرد و پیامبر (جا ماند و سپس به آن¬ها ملحق شد. هر بار که رسول خدا (بر شخصی گذر می‌کرد می‌فرمود: «آیا سوارکای بر شما عبور نکرد»؟ می¬گفتند: «دحیهًْ‌بن‌خلیفه بر ما گذر کرد» و جبرئیل خود را به شکل او درآورده بود. آن حضرت در آن روز بر اسبی بیرون رفت و قطیفه¬ای ارغوانی قرمز بر اسب انداخت و چون لشکر خداوند بر آن¬ها فرود آمدند شخصی در میان آنان فریاد برآورد: «ای ابالبابۀبن‌عبد المنذر تو را چه شده است؟ پیامبر (فرمود: «اینان می¬خوانند پس به سویشان برو و سخن نیک بگو». هنگامی‌که بر آنان فرود آمد شیون و ناله سر دادند و گفتند: «ای ابالبابۀ! ما امروز توان و یارای مقابله و جنگ با کسانی که در پشت سر تو هستند را نداریم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص136

بحار الأنوار، ج20، ص266

4

(احزاب/ 27)

الباقر (عَنْ جَعْفَرٍ (عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ: عَرَضَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (یَوْمَئِذٍ یَعْنِی بَنِی قُرَیْظَهًَْ عَلَی الْعَانَاتِ فَمَنْ وَجَدَهُ أَنْبَتَ قَتَلَهُ وَ مَنْ لَمْ یَجِدْهُ أَنْبَتَ أَلْحَقَهُ بِالذَّرَارِی.

امام باقر ( از امام صادق (روایت است که امام باقر (فرمود: رسول خدا (! در روز بنی‌قریظه مشرکان را برطبق موی زهار آن‌ها محاکمه کرد و هرکس که موی زهارش روئیده بود، کشت و هرکس که نروئیده بود را در شمار کودکان قرار داد و نکشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص136

بحار الأنوار، ج20، ص246

آیه یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمیلاً [28]

ای پیامبر! به همسرانت بگو: «اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می‌خواهید بیایید با هدیه‌ای شما را بهره‌مند ساخته و به نیکویی رها سازم.

آیه وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً [29]

و اگر شما خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می‌خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداش عظیمی آماده ساخته است.

آیه یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسیراً [30]

ای همسران پیامبر! هرکس از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد بود؛ و این برای خدا آسان است.

همسران پیامبر

1

(احزاب/ 30)

الباقر (عن ابی‌جعفر (و ذکر حدیثا طویلا ثم قال و عنه عن عاصم‌بن‌حمید عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ غَیْرِهِ فِی تَسْمِیَهًِْ نِسَاءِ النَّبِیِّ (وَ نَسَبِهِنَّ وَ صِفَتِهِنَّ عَائِشَهًُْ وَ حَفْصَهًُْ وَ أُمُّ حَبِیبٍ بِنْتُ أَبِی سُفْیَانَ بْنِ حَرْبٍ وَ زَیْنَبُ بِنْتُ جَحْشٍ وَ سَوْدَهًُْ بِنْتُ زَمْعَهًَْ وَ مَیْمُونَهًُْ بِنْتُ الْحَارِثِ وَ صَفِیَّهًُْ بِنْتُ حُیَیِ‌بْنِ‌أَخْطَبَ وَ أُمُّ سَلَمَهًَْ بِنْتُ أَبِی أُمَیَّهًَْ وَ جُوَیْرِیَهًُْ بِنْتُ الْحَارِثِ وَ کَانَتْ عَائِشَهًُْ مِنْ تَیْمٍ وَ حَفْصَهًُْ مِنْ عَدِیٍّ وَ أُمُّ سَلَمَهًَْ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ وَ سَوْدَهًُْ مِنْ بَنِی أَسَدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی وَ زَیْنَبُ بِنْتُ جَحْشٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ وَ عِدَادُهَا مِنْ بَنِی أُمَیَّهًَْ وَ أُمُّ حَبِیبٍ بِنْتُ أَبِی سُفْیَانَ مِنْ بَنِی أُمَیَّهًَْ وَ مَیْمُونَهًُْ بِنْتُ الْحَارِثِ مِنْ بَنِی هِلَالٍ وَ صَفِیَّهًُْ بِنْتُ حَیِّ بْنِ أَخْطَبَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مَاتَ (عَنْ تِسْعِ نِسَاءٍ وَ کَانَ لَهُ سِوَاهُنَ الَّتِی وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِیِ (وَ خَدِیجَهًُْ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أُمُّ وُلْدِهِ وَ زَیْنَبُ بِنْتُ أَبِی الْجَوْنِ الَّتِی خُدِعَتْ وَ الْکِنْدِیَّهًْ.

امام باقر ( از امام باقر (روایت است از ابوبصیر و دیگران پیرامون نام و همسران پیامبر (نسب و ویژگی‌های آن‌ها روایت کرده است که گفتند: «نام همسران پیامبر (عایشه، حَفْصَه، امّ حبیب بنت ابوسفیان بن حرب، زینب بنت جَحش، سَوْدَه بنت زَمعه، میمونه بنت حارث، صفیّه بنت حییّ‌بن‌اخطب، امّ‌سلمه بنت ابی‌امیّه و جُوَیریّه بنت حارث می‌باشد. عایشه، از قبیله‌ی تیم، حفصه از قبیله‌ی عَدیّ، امّ‌سلمه از قبیله‌ی بنی‌مخزوم، سَوْده از قبیله‌ی بنی‌اسد امّ‌حبیب بنت ابوسفیان از بنی‌امیّه، میمونه بنت حارث از قبیله‌ی بنی‌هلال و صفیّه بنت حییّ‌بن‌اخطب از قبیله‌ی بنی‌اسرائیل بود. پیامبر (به هنگام وفات، نه همسر داشت. همچنین رسول خدا (همسرانی به غیر از این‌هایی که نامبرده شد داشت که مهریّه‌ی خود را به رسول خدا (بخشیده بودند. همین‌طور خدیجه بنت‌خویلد که مادر فرزندان اوست و زینب بنت ابی‌الجون که فریب خورد و اهل کنده بود، از دیگر زنان پیامبر (بودند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج12، ص138

الکافی، ج5، ص390/ نورالثقلین

مطالب مرتبط