تفسیر روایی سوره قلم

 
تفسیر روایی سوره قلم
 
ثواب قرائت
1 (قلم/ مقدمه) 
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ ن وَ الْقَلَمِ فِی فَرِیضَهًْ أَوْ نَافِلَهًْ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أَنْ یُصِیبَهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ أَعَاذَهُ اللَّهُ إِذَا مَاتَ مِنْ ضَمَّهًْ الْقَبْرِ. 
 
امام صادق (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی ن وَ الْقَلَمِ را در نماز واجب یا مستحب بخواند، خداوند عزّوجلّ او را همواره از فقر در امان می‌دارد و در هنگام مرگ او را از فشار قبر محفوظ می‌دارد. 
 
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 ثواب الأعمال، ص119/ نورالثقلین/ البرهان
 

سوره قلم

ثواب قرائت

1 (قلم/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ ن وَ الْقَلَمِ فِی فَرِیضَهًْ أَوْ نَافِلَهًْ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أَنْ یُصِیبَهُ فَقْرٌ أَبَداً وَ أَعَاذَهُ اللَّهُ إِذَا مَاتَ مِنْ ضَمَّهًْ الْقَبْرِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی ن وَ الْقَلَمِ را در نماز واجب یا مستحب بخواند، خداوند عزّوجلّ او را همواره از فقر در امان می‌دارد و در هنگام مرگ او را از فشار قبر محفوظ می‌دارد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 ثواب الأعمال، ص119/ نورالثقلین/ البرهان

2 (قلم/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهًَْ أَعْطَاهُ اللَّهُ کَثَوَابِ الَّذِینَ أَجَلَّ اللَّهُ أَحْلَامَهُمْ وَ إِنْ کُتِبَتْ وَ عُلِّقَتْ عَلَی الضِّرْسِ الْمَضْرُوبِ سَکَنَ أَلَمُهُ مِنْ سَاعَتِهِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس این سوره را بخواند، خداوند به وی ثوابی معادل ثواب کسانی را خواهد داد که خداوند آرزوها و رؤیاهای آنان را به تأخیر انداخته است، و اگر به چیزی نوشته شود و بر دندان آسیب دیده‌ای گذاشته شود، در همان لحظه درد آن تسکین می‌یابد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 البرهان

3 (قلم/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ ن وَ الْقَلَمِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ الَّذِینَ حَسُنَ أَخْلَاقُهُمْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس سوره‌ی ن وَ الْقَلَمِ را بخواند خداوند ثواب کسانی را که خوش اخلاق هستند را به او می‌دهد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 نورالثقلین

آیه ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ [1]

 

ن، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند.

 

سبب نزول

1 (قلم/ 1)

الصّادق (علیه السلام) - لَمَّا نَزَلَتْ وَلَایَهًُْ عَلِیٍّ (علیه السلام) أَقَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَقَالَ رَجُلٌ لَقَدْ فُتِنَ بِهَذَا الْغُلَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.

 

امام صادق (علیه السلام) - وقتی که ولایت علی (علیه السلام) نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را ایستاند و فرمود: «هرکس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم، علی (علیه السلام) سرپرست و صاحب اختیار او است». مردی گفت: «به‌وسیله‌ی این جوان گرفتار جنون شده است». و خدای متعال نازل فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 فرات الکوفی، ص495

2 (قلم/ 1)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ طَاوُسٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ‌بْنَ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) یَقُولُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) بِعَرَفَاتٍ یَوْمَ الْجُمُعَهًْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ قُلْ لِأُمَّتِکَ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی بِوَلَایَهًْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَذَکَرَ کَلَاماً فِیهِ طُولٌ فَقَالَ بَعْضُ الْمُنَافِقِینَ لِبَعْضٍ مَا تَرَوْنَ عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ یَعْنُونَ النَّبِیَّ کَأَنَّهُ مَجْنُونٌ وَ قَدِ افْتَتَنَ بِابْنِ عَمِّهِ مَا بَالُهُ رَفَعَ بِضَبْعِهِ لَوْ قَدَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ مِثْلَ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ لَفَعَلَ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ بَارَکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یُعْلِمُ {فعلم} النَّاسَ أَنَّ الْقُرْآنَ قَدْ نَزَلَ عَلَیْهِ فَأَنْصَتُوا فَقَرَأَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ یَعْنِی مَنْ قَالَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ بِتَبْلِیغِکَ مَا بَلَّغْتَ فِی عَلِی (علیه السلام).

 

امام باقر (علیه السلام) - روز جمعه جبرئیل در عرفات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! خداوند به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: به امّتت بگو: امروز، دین شما را به‌وسیله‌ی ولایت علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم. (مائده/3) سپس [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] سخنی طولانی [برای مردم] بیان فرمود و بعضی از منافقین به بعضی دیگر گفتند: «چشمانش را نمی‌بینید که می‌چرخد [منافقان از این سخن] پیامبر (صلی الله علیه و آله) را قصد می‌کردند گویا او دیوانه است و به‌وسیله‌ی پسر عمویش دچار جنون شده است. او را چه شده است که دستش را بالا برده است. اگر بتواند او را مثل کسری و قیصر قرار دهد، این کار را می‌کند». [بعد از سخنان منافقان] پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «با خیر و برکت است: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ [پیامبر (صلی الله علیه و آله) بدین‌وسیله] نزول قرآن را به مردم اعلام می‌کرد؛ مردم ساکت شدند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرائت فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ منظور منافقانی هستند که [سخنانی علیه پیامبر (صلی الله علیه و آله)] گفتند. وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ به خاطر ابلاغ آنچه در مورد علی (علیه السلام) ابلاغ نمودی.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص462 فرات الکوفی، ص497

3 (قلم/ 1)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ بَعْضَهُمْ قَالَ لَقَدِ افْتَتَنَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) حَتَّی لَا یُوَازِیهِ شَیْءٌ فَنَزَلَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ إِلَی قَوْلِهِ الْمَفْتُونُ.

 

امام باقر (علیه السلام) - بعضی از منافقان گفتند: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد علی (علیه السلام) دچار جنون شده است تا حدّی که چیزی با آن مقابله نمی‌کند». [در ردّ ادّعای منافقان] نازل شد: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ* فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ المَفْتُون.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص464 بحارالأنوار، ج36، ص102/ المناقب، ج3، ص99

4 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْوَلِیدَ‌بْنَ‌الْمُغِیرَهًِْ أَتَی قُرَیْشاً فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ یَجْتَمِعُونَ غَداً بِالْمَوْسِمِ وَ قَدْ فَشَا أَمْرُ هَذَا الرَّجُلِ فِی النَّاسِ وَ هُمْ یَسْأَلُونَکُمْ عَنْهُ فَمَا تَقُولُونَ فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ أَقُولُ إِنَّهُ مَجْنُونٌ وَ قَالَ أَبُولَهَبٍ أَقُولُ إِنَّهُ شَاعِرٌ وَ قَالَ عُقْبَهًُْ‌بْنُ‌أَبِی‌مُعَیْطٍ أَقُولُ إِنَّهُ کَاهِنٌ فَقَالَ الْوَلِیدُ بَلْ أَقُولُ هُوَ سَاحِرٌ یُفَرِّقُ بَیْنَ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَهًِْ وَ بَیْنَ الرَّجُلِ وَ أَخِیهِ وَ أَبِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ الْآیَهًَْ وَ قَوْلَهُ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ الْآیَهًَْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ولیدبن‌مغیره نزد قریش آمد و گفت: «فردا مردم در موسم [حج] جمع می‌شوند و امر [رسالت] این مرد [منظورش پیامبر (صلی الله علیه و آله) است] در میان مردم آشکار شده است و آن‌ها در مورد او از شما می‌پرسند؛ پس [در جواب آن‌ها] چه می‌گویید»؟ ابوجهل گفت: «می‌گویم او دیوانه است». ابولهب گفت: «می‌گویم او شاعر است». عقبهًْ‌بن‌ابی معیط گفت: «می‌گویم او کاهن (پیشگوی) است» و ولید گفت: «بلکه من می‌گویم او ساحر است؛ [چون] بین مرد و زنش و بین مرد و برادرش و پدرش جدایی می‌افکند». در نتیجه خدای تعالی [برای ردّ سخنان آن‌ها این آیات را] نازل فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ و این سخنش را: و گفته شاعری نیست، امّا کمتر ایمان می‌آورید! . (حاقه/41) ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص464 بحارالأنوار، ج18، ص198/ المناقب، ج1، ص48؛ «و قوله و ما هو بقول شاعر» محذوف

5 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ فِی خَبَرٍ یَذْکُرُ فِیهِ کَیْفِیَّهًَْ بِعْثَهًِْ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ قَالَ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَائِمٌ یُصَلِّی مَعَ خَدِیجَهًَْ (سلام الله علیها) إِذْ طَلَعَ عَلَیْهِ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ مَا هَذَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ هَذَا دِینُ اللَّهِ فَآمِنْ بِهِ وَ صَدِّقْهُ ثُمَّ کَانَا یُصَلِّیَانِ وَ یَرْکَعَانِ وَ یَسْجُدَانِ فَأَبْصَرَهُمَا أَهْلُ مَکَّهًَْ فَفَشَا الْخَبَرُ فِیهِمْ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) قَدْ جُنَّ فَنَزَلَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُون.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) در روایتی که در آن کیفیّت مبعوث‌شدن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را بیان می‌کند، نقل شده است: درحالی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به همراه خدیجه مشغول اقامه نماز بودند، علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) بر ایشان وارد شد و عرض کرد: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! این چیست»؟ فرمود: «این دین خداوند است». پس به ایشان ایمان آورد و تصدیق نمود. سپس آن دو با همدیگر نماز می‌خواندند و رکوع و سجود می‌رفتند. اهل مکّه آن‌ها را دیدند و این خبر بین آن‌ها منتشر شد که محمّد (صلی الله علیه و آله) دیوانه شده است. پس این آیه نازل شد: ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ* مَا أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص464 بحارالأنوار، ج38، ص202/ المناقب، ج2، ص14/ البرهان/ سعدالسعود، ص214؛ «بتفاوت»

6 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فی روایهًْ أَنَّ خَدِیجَهًَْ (سلام الله علیها) … وَ قَالَتْ أَخْبِرْنِی عَنْ جَبْرَئِیلَ مَا هُوَ قَالَ… قَالَتْ أَخْبَرَنِی بِهِ مُحَمَّدُ‌بْنُ‌عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ أَتَاهُ قَالَ عَدَّاسٌ ذَلِکِ النَّامُوسُ الْأَکْبَرُ الَّذِی کَانَ یَأْتِی مُوسَی (علیه السلام) وَ عِیسَی (علیه السلام) بِالْوَحْیِ وَ الرِّسَالَهًِْ وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی هَذِهِ الْأَرْضِ لَقَدْ نَزَلَ إِلَیْهَا خَیْرٌ عَظِیمٌ وَ لَکِنْ یَا خَدِیجَهًُْ (سلام الله علیها) إِنَّ الشَّیْطَانَ رُبَّمَا عَرَضَ لِلْعَبْدِ فَأَرَاهُ أُمُوراً فَخُذِی کِتَابِی هَذَا فَانْطَلِقِی بِهِ إِلَی صَاحِبِکِ فَإِنْ کَانَ مَجْنُوناً فَإِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ فَلَنْ یَضُرَّهُ ثُمَّ
 انْطَلَقَتْ بِالْکِتَابِ مَعَهَا فَلَمَّا دَخَلَتْ مَنْزِلَهَا إِذَا هِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَعَ جَبْرَئِیلَ قَاعِدٌ یُقْرِئُهُ هَذِهِ الْآیَاتِ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ* فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ أَیِ الضَّالُّ أَوِ الْمَجْنُونُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در روایتی آمده است: خدیجه (سلام الله علیها) نزد «ورقه» آمد… سپس نزد «عدّاس» آمد و گفت: «درباره‌ی جبرئیل به من خبر بده که او کیست»؟ جواب داد: «پاسخ نخواهم داد تا به من بگویی که اسم جبرئیل را از که آموختی»؟ خدیجه (سلام الله علیها) گفت: «محمّدبن‌عبدالله (صلی الله علیه و آله) آن را به من خبر داد [و گفت] که جبرئیل نزد او آمده است». عدّاس گفت: «او بزرگ‌ترین رازداری است که وحی و رسالت را برای موسی (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) می‌آورد. به خدا سوگند اگر جبرئیل بر این سرزمین فرود آمده است، پس خیر بزرگی به‌سوی آن نازل شده است ولکن‌ای خدیجه (سلام الله علیها)! گاهی شیطان بر بنده آشکار شود و اموری را به او نشان دهد؛ پس این نوشته مرا بگیر و آن را به‌سوی صاحبت ببر؛ اگر مجنون بود، از او برطرف می‌شود و اگر از امر الهی بود، به او زیان نمی‌رساند». سپس خدیجه (سلام الله علیها) نوشته را با خود برد و هنگامی‌که وارد منزلش شد، ناگهان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را دید که با جبرئیل نشسته است و این آیات را برای او می‌خواند: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ یعنی [کدام‌یک از شما] گمراه یا مجنون [هستید].

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص464 بحارالأنوار، ج18، ص228

ن

1 -1 (قلم/ 1)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ یَحْیَی‌بْنِ‌أَبِی‌الْعَلَاءِ الرَّازِیِ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ عَلَی أَبِی‌عَبْدِ اللَّه (علیه السلام) وَ أَمَّا نُونٌ فَکَانَ نَهَراً فِی الْجَنَّهًِْ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لَهُ کُنْ مِدَاداً فَکَانَ مِدَاداً ثُمَّ أَخَذَ شَجَرَهًًْ فَغَرَسَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الْیَدُ الْقُوَّهًُْ وَ لَیْسَ بِحَیْثُ تَذْهَبُ إِلَیْهِ الْمُشَبِّهَهًُْ ثُمَّ قَالَ لَهَا کُونِی قَلَماً ثُمَّ قَالَ لَهُ اکْتُبْ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَفَعَلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَتَمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَا تَنْطِقَنَّ إِلَی یَوْمَ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - یحیی‌بن‌ابی‌علاء رازی نقل کرده است که مردی بر امام صادق (علیه السلام) وارد شد… امام (علیه السلام) فرمود: نون، رودی در بهشت بود که از برف سفیدتر بود و از عسل شیرین‌تر بود، و خداوند عزّوجلّ فرمود: «جوهر و مرکب شو». پس جوهر شد، سپس درختی را برداشت و در دست خویش قرار داد». سپس فرمود: «دست، همان قوّت و قدرت است و نه فکر کنی که مشبّه به در اینجا مورد نظر است». سپس به آن دستور داد: تبدیل به قلم شو! بنابراین به قلم تبدیل شد. سپس به آن فرمود: «بنویس»! گفت: «پروردگارا! چه چیزی بنویسم»؟ فرمود: «هرآنچه تا روز قیامت موجود است را بنویس». بنابراین، این کار را انجام داد، سپس بر آن مُهر زد و فرمود: «تا زمان مشخص شده، دیگر سخن نگو».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص466 بحارالأنوار، ج11، ص108/ بحارالأنوار، ج54، ص367/ علل الشرایع، ج2، ص402/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2 (قلم/ 1)

الصّادق (علیه السلام) - سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ قَالَ قُلْتُ لِلصَّادِقِ (علیه السلام) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الم وَ… ق وَ ن قَالَ (علیه السلام) … وَ أَمَّا ن فَهُوَ نَهَرٌ فِی الْجَنَّهًِْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ اجْمُدْ فَجَمَدَ فَصَارَ مِدَاداً ثُمَّ قَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لِلْقَلَمِ اکْتُبْ فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ قَالَ سُفْیَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) بَیِّنْ لِی أَمْرَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ وَ الْمِدَادِ فَضْلَ بَیَانٍ وَ عَلِّمْنِی مِمَّا عَلَّمَکَ اللَّهُ فَقَالَ یَا ابْنَ‌سَعِیدٍ لَوْ لَا أَنَّکَ أَهْلٌ لِلْجَوَابِ مَا أَجَبْتُکَ فَنُونٌ مَلَکٌ یُؤَدِّی إِلَی الْقَلَمِ وَ هُوَ مَلَکٌ وَ الْقَلَمُ یُؤَدِّی إِلَی اللَّوْحِ وَ هُوَ مَلَکٌ وَ اللَّوْحُ یُؤَدِّی إِلَی إِسْرَافِیلَ وَ إِسْرَافِیلُ یُؤَدِّی إِلَی مِیکَائِیلَ وَ مِیکَائِیلُ یُؤَدِّی إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ جَبْرَئِیلُ یُؤَدِّی إِلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ (علیهم السلام) قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی قُمْ یَا سُفْیَانُ فَلَا آمَنُ عَلَیْک.

 

امام صادق (علیه السلام) - سفیان‌بن‌سعید ثوری، از امام صادق (علیه السلام) در خصوص تفسیر حروف مقطّعه قرآن روایت کرده است که فرمود: «و امّا نون رودی در بهشت است، که خداوند عزّوجلّ به آن فرمود: «بسته شو»، پس بسته شد. سپس خداوند عزّوجلّ به الْقَلَمُ فرمود: «بنویس». بنابراین قلم، آنچه وجود داشته و آنچه تا روز قیامت به وجود خواهد آمد را در لوح محفوظ نوشت. جوهر، جوهری از نور است و قلم، قلمی از نور است، و لوح، لوحی از نور است. سفیان گفت: به ایشان عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! آیا ممکن است که امر لوح و قلم و جوهر را برای من کاملاً توضیح دهید، و آنچه را خداوند به شما آموخته، به من بیاموزید»؟ فرمود: «ای ابن سعید! اگر شایسته جواب‌دادن نبودی، پاسخ تو را نمی‌دادم؛ نون، فرشته‌ای است که به قلم منتقل می‌کند و قلم نیز فرشته است، و قلم به لوح منتقل می­کند و لوح نیز فرشته است، و لوح به اسرافیل منتقل می­کند و اسرافیل به میکائیل منتقل می­کند، و میکائیل به جبرئیل منتقل می­کند، و جبرئیل به انبیاء و پیامبران (علیهم السلام) منتقل می­کند». گفت: سپس فرمود: «ای سفیان! به پاخیز [و برو] که خاطرمان از تو جمع نیست».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص466 بحارالأنوار، ج89، ص373/ معانی الأخبار، ص22؛ «قال ثم قال لی قم… الی آخر» محذوف/ نورالثقلین/ البرهان

1 -3 (قلم/ 1)

الباقر (علیه السلام) - ن نَهَرٌ فِی الْجَنَّهًِْ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ قَالَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْقَلَمَ فَجَرَی بِمَا هُوَ کَائِنٌ وَ مَا یَکُونُ فَهُوَ بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْضُوعٌ مَا شَاءَ مِنْهُ زَادَ فِیهِ وَ مَا شَاءَ نَقَصَ مِنْهُ وَ مَا شَاءَ کَانَ وَ مَا لَا یَشَاءُ لَا یَکُونُ.

 

امام باقر (علیه السلام) - ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ن؛ نهری است در بهشت که سفیدتر از شیر است. خدا قلم را فرمان داد تا جاری شد بهر آنچه بود و باشد، و آن برابر خدا گذاشته است، بر آن هرچه خواهد افزاید و هرچه خواهد بکاهد و هرچه خدا خواهد که باشد و هرچه خواهد که نباشد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص466 بحارالأنوار، ج96، ص204/ بحارالأنوار، ج54، ص369/ العیاشی، ج1، ص29/ البرهان

1 -4 (قلم/ 1)

الکاظم (علیه السلام) - ن اسْمٌ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْقَلَمِ اسْمٌ لِأَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).

 

امام کاظم (علیه السلام) - نون، نامی برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است وَ الْقَلَمِ نامی برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص466 بحارالأنوار، ج36، ص165/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص685/ البرهان

1 -5 (قلم/ 1)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَشَرَهًَْ أَسْمَاءٍ خَمْسَهًٌْ مِنْهَا فِی الْقُرْآنِ وَ خَمْسَهًٌْ لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْقُرْآنِ فَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ أَحْمَدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ یس وَ ن وَ أَمَّا الَّتِی لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ فَالْفَاتِحُ وَ الْخَاتَمُ وَ الْکَافُّ وَ الْمُقَفِّی وَ الْحَاشِرُ.

 

امام باقر (علیه السلام) - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دارای ده نام است پنج نام از آن‌ها در قرآن است و پنج دیگر در قرآن نیست امّا نام‌هایی که در قرآن است: محمّد و احمد و عبدالله و یس و نون است و امّا نام‌هایی که در قرآن نیست: فاتح است و خاتم و کافی و مقفی و حاشر.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص468 بحارالأنوار، ج16، ص96/ بصایرالدرجات، ص512 و بحارالأنوار، ج16، ص101 و البرهان؛ «بتفاوت» / نورالثقلین؛ «و اما التی لیست… الی آخر» محذوف

1 -6 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - سَأَلَ ابْنُ‌سَلَامٍ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) عَنْ ن وَ الْقَلَم قَالَ النُّونُ اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ وَ الْقَلَمُ نُورٌ سَاطِعٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبِرْنِی مَا طُولُهُ وَ مَا عَرْضُهُ وَ مَا مِدَادُهُ وَ أَیْنَ مَجْرَاهُ قَالَ طُولُ الْقَلَمِ خَمْسُمِائَهًِْ سَنَهًٍْ وَ عَرْضُهُ مَسِیرَهًُْ ثَمَانِینَ سَنَهًًْ یَخْرُجُ الْمِدَادُ مِنْ بَیْنِ أَسْنَانِهِ یَجْرِی فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ سُلْطَانِهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مِمَّا هُوَ قَالَ مِنْ زُمُرُّدَهًٍْ خَضْرَاءَ أَجْوَافُهُ اللُّؤْلُؤُ بِطَانَتُهُ الرَّحْمَهًُْ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبِرْنِی کَمْ لَحْظَهًٍْ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ فِی اللَّوْحِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهًٍْ قَالَ ثَلَاثُمِائَهًٍْ وَ سِتُّونَ لَحْظَهًًْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌سلام از پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مورد ن وَ الْقَلَم پرسید فرمود: «نون لوح محفوظ است و قلم نوریست تابان و این است معنی سخن خدا: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ». گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله) راست گفتی بگو: به چه درازا بود؟ و چه پهنا؟ و مدادش چه بود؟ و در کجا جاری شد». فرمود: «درازی قلم پانصدسال راه بود و پهنایش مسافت هشتادسال و مداد از میان نیش‌هایش در می‌آمد و در لوح محفوظ به امر خدا و سلطان او روان بود». گفت: «راست گفتی‌ای محمّد (صلی الله علیه و آله) بگو لوح محفوظ از چه بوده»؟ فرمود: «از یک دانه زمرد سبز که درونش لؤلؤ بود و آسترش رحمت». گفت: «راست گفتی‌ای محمّد (صلی الله علیه و آله)». گفت: «به من بگو چندبار خدا در هر شبانه روز به لوح محفوظ توجّه دارد»؟ فرمود: «سیصد و شصت نگرش».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص468 بحارالأنوار، ج9، ص342/ الاختصاص، ص49/ بحارالأنوار، ج57، ص246؛ «بتفاوت» / بحارالأنوار، ج54، ص369

1 -7 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ أَوَّلَ شَیْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ الْقَلَمُ فَقَالَ لَهُ اکْتُبْ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبِ الْقَدَرَ یَجْرِی مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَهًُْ ثُمَّ طَوَی الْکِتَابَ وَ رَفَعَ الْقَلَمَ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ فَارْتَفَعَ بُخَارُ الْمَاءِ فَفُتِقَتْ مِنْهُ السَّمَاوَاتُ ثُمَّ خُلِقَ النُّونُ فَبُسِطَتْ عَلَیْهِ الْأَرْضُ وَ الْأَرْضُ عَلَی ظَهْرِ النُّونِ فَاضْطَرَبَ النُّونُ فَمَادَّتِ الْأَرْضُ فَأَثْبَتَتْ بِالْجِبَالِ فَإِنَّ الْجِبَالَ لَتَفْخَرُ عَلَی الْأَرْضِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ ثُمَّ قَرَأَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نخستین چیزی که خدا آفرید قلم بود و به او فرمود: «بنویس»! گفت: «خدایا چه بنویسم»؟ فرمود: «بنویس از امروز تقدیر جاری است بدان‌چه باشد تا روز قیامت، سپس نامه را پیچید و قلم را برداشت و عرشش بر سر آب بود، و بخار آمد بر آمد و از آن‌ها آسمان‌ها بدر آمد و سپس نون را آفرید و زمین را بر آن پهن کرد و زمین بر نون است، نون جنبید و زمین لرزید و کوه‌ها را بر آن کوبید، کوه‌ها تا قیامت بر زمین می‌بالند سپس ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) خواند: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص468 بحارالأنوار، ج57، ص93 و نورالثقلین؛ «بتفاوت»

1 -8 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ أَوَّلَ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ ثُمَّ خَلَقَ النُّونَ وَ هِیَ الدَّوَاهًُْ ثُمَّ قَالَ لَهُ اکْتُبْ قَالَ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ مِنْ عَمَلٍ أَوْ أَثَرٍ أَوْ رِزْقٍ أَوْ أَجَلٍ فَکَتَبَ مَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ثُمَّ خَتَمَ عَلَی فَمِ الْقَلَمِ فَلَمْ یَنْطِقْ وَ لَا یَنْطِقُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ فَقَالَ وَ عِزَّتِی لَأُکَمِّلَنَّکَ فِیمَنْ أَحْبَبْتُ وَ لَأَنْقُصَنَّکَ فِیمَنْ أَبْغَضْتُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - نخستین چیزی که خدا آفرید قلم بود، سپس بعد از نون دوات را آفرید». سپس به قلم فرمود: «بنویس»! گفت: «چه بنویسم»؟ فرمود: «آنچه بوده و خواهد بود تا روز قیامت از کردار، یا اثر، یا روزی، یا عمر، و نوشت هرچه می‌باشد و خواهد بود تا روز قیامت و این است معنی قول او: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ سپس مهر بر دهان قلم نهاد، و نگفته و نگوید تا روز قیامت، سپس خدا عقل را آفرید». و فرمود: «البتّه تو را به کمال می‌رسانم درباره‌ی هرکه او را دوست دارم و از تو بکاهم درباره‌ی هرکسی که او را دشمن دارم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص468 بحارالأنوار، ج54، ص374

1 -9 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الْمَاء… خَلَقَ الْأَرْضَ عَلَی حُوتٍ وَ الْحُوتُ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ وَ الْحُوتُ وَ الْمَاءُ عَلَی الصَّفَا.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نخستین آفریده‌ی خداوند عزّوجلّ آب است و عرش او بر روی آب بوده… زمین را بر پشت ماهی نهاد، و همان ماهی است که خدا در کتاب خود یاد کرده و فرموده ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ماهی و آب بر روی سنگ هستند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص468 بحارالأنوار، ج54، ص312

1 -10 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - النُّونُ السَّمَکَهًُْ الَّتِی عَلَیْهَا قَرَارُ الْأَرَضِینَ وَ الْقَلَمُ الَّذِی خَطَّ بِهِ رَبُّنَا عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الْقَدَرَ خَیْرَهُ وَ شَرَّهُ وَ نَفْعَهُ وَ ضَرَرَهُ وَ ما یَسْطُرُونَ قَالَ الْکِرَامُ الْکَاتِبُونَ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - نون آن ماهی است که زمین بر آن استوار است، و قلم آنچه خدای عزّوجلّ از تقدیرات خوب و بد و سود و زیان نگاشته وَ ما یَسْطُرُونَ یعنی کرام کاتبون.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 بحارالأنوار، ج57، ص93

1 -11 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَجَعَلَ الْأَرْضَ عَلَی الْحُوتِ وَ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ فِی قَوْلِهِ ن وَ الْقَلَمِ وَ الْحُوتَ فِی الْمَاءِ عَلَی صَفَاهًٍْ وَ الصَّفَاهًَْ عَلَی مَلَکٍ وَ الْمَلَکَ عَلَی صَخْرَهًْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - زمین را بر پشت ماهی نهاد و همان است که خدا در سخن خود یاد کرده: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ و ماهی در آب بر روی سنگی است، و سنگ بر فرشته‌ای، و فرشته بر صخره‌ای قرار دارد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 بحارالأنوار، ج54، ص204/ بحارالأنوار، ج54، ص315؛ «بتفاوت لفظی»

1 -12 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌قُرَّهًَْ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ قَالَ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ وَ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ یَجْرِی بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - معاویه‌بن‌قرّه از پدرش نقل کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ لوحی از نور و قلمی از نور است، و نوشت هر آنچه تا روز قیامت شدنی است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 بحارالأنوار، ج54، ص374

1 -13 (قلم/ 1)

الباقر (علیه السلام) - هُوَ نَهَرٌ فِی الْجَنَّهًْ قَالَ اللَّهُ لَهُ کُنْ مِدَاداً فَجَمَدَ وَ کَانَ أَبْیَضَ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ ثُمَّ قَالَ لِلْقَلَمِ اکْتُبْ فَکَتَبَ الْقَلَمُ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًْ.

 

امام باقر (علیه السلام) - نون نهری در بهشت است و خدا به او فرمود: «مداد شو! و منجمد گردید سپیدتر است از شیر، و شیرین‌تر از عسل». سپس به قلم فرمود: «بنویس و قلم نوشت آنچه را که بود و خواهد بود تا روز قیامت».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 بحارالأنوار، ج54، ص361

سوگند به قلم

2 -1 (قلم/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - سَأَلَ عُثْمَانُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ تَفْسِیرِ أَبْجَدْ فَقَالَ… وَ أَمَّا النُّونُ فَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ کِتَابٌ مِنْ نُورٍ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ* یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ کَفَی بِاللهِ شَهِیداً.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - عثمان‌بن‌عفّان از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) تقاضا کرد که «ابجد» را تفسیر کند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: ««نون» اشاره است به ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ، که قلم و کتابی از نور است. که در لوح محفوظ جای دارد! . (بروج/22) که مقرّبان شاهد آنند! . (مطففقین/21) و کافی است که خدا گواه این موضوع باشد! . (فتح/28) ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 وسایل الشیعهًْ، ج17، ص329/ بحارالأنوار، ج2، ص317/ البرهان/ نورالثقلین

2 -2 (قلم/ 1)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْقَلَمَ مِنْ شَجَرَهًٍْ فِی الْجَنَّهًِْ یُقَالُ لَهَا الْخُلْدُ ثُمَّ قَالَ لِنَهَرٍ فِی الْجَنَّهًِْ کُنْ مِدَاداً فَجَمَدَ النَّهَرُ وَ کَانَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ ثُمَّ قَالَ لِلْقَلَمِ اکْتُبْ قَالَ یَا رَبِّ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبْ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَکَتَبَ الْقَلَمُ فِی رَقٍّ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الْفِضَّهًِْ وَ أَصْفَی مِنَ الْیَاقُوتِ ثُمَّ طَوَاهُ فَجَعَلَهُ فِی رُکْنِ الْعَرْشِ ثُمَّ خَتَمَ عَلَی فَمِ الْقَلَمِ فَلَمْ یَنْطِقْ بَعْدُ وَ لَا یَنْطِقُ أَبَداً فَهُوَ الْکِتَابُ الْمَکْنُونُ الَّذِی مِنْهُ النُّسَخُ کُلُّهَا أَ وَ لَسْتُمْ عَرَباً فَکَیْفَ لَا تَعْرِفُونَ مَعْنَی الْکَلَامِ وَ أَحَدُکُمْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ انْسَخْ ذَلِکَ الْکِتَابَ أَ وَ لَیْسَ إِنَّمَا یُنْسَخُ مِنْ کِتَابٍ آخَرَ مِنَ الْأَصْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - خداوند عزّوجلّ قلم را از درختی بهشتی آفرید که درخت خُلد نامیده می‌شود. سپس به رودی در بهشت فرمود: «جوهر شو». پس آن نهر که از برف سفیدتر و از عسل شیرین‌تر بود، منجمد شد. سپس به قلم فرمود: «بنویس». گفت: «پروردگارا! چه چیزی بنویسم»؟ فرمود: «آنچه موجود است و آنچه تا روز قیامت موجود خواهد بود را بنویس و ثبت کن». قلم بر روی پوست نازکی که از نقره سفیدتر و از یاقوت شفاف‌تر بود، نوشت و آن را پیچاند و در گوشه‌ی عرش قرار داد. بعد از آن بر قلم مُهر زد و از آن پس لب به سخن نگشود. این همان کتاب محفوظ است که تمامی نسخه برداری‌ها از آن است. مگر شما عرب نیستید؟ پس چرا معنای سخن را نمی‌فهمید، درحالی‌که به همدیگر می‌گویید: از این کتاب نسخه بردار، مگر این‌طور نیست که از اصل یک نوشته، نسخه برداشته می‌شود؟ و این همان سخن خداوند عزّوجلّ است؛ ما آنچه را انجام می‌دادید می‌نوشتیم! . (جاثیه/29) ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 بحارالأنوار، ج54، ص366/ القمی، ج2، ص379/ نورالثقلین/ البرهان

2 -3 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ الْقَلَمِ هُوَ الَّذِی یُکْتَبُ بِهِ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ الَّذِی عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ الْقَلَمِ قلمی است که به‌وسیله‌ی آن «یادآور حکیمانه» که نزد پروردگار عالمیان است نوشته می‌شود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص470 فرات الکوفی، ص495

2 -4 (قلم/ 1)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) عَنِ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ فَقَالَ هُمَا مَلَکَان.

 

امام صادق (علیه السلام) - ابراهیم کرخی گوید: از امام صادق (علیه السلام) در خصوص لوح و قلم پرسیدم و ایشان فرمود: «این دو، فرشته هستند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 البرهان

2 -5 (قلم/ 1)

السّجّاد (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فَقَالَ لَه… وَ أَمَّا مَا سَأَلَ عَنْهُ مِنَ الْعَرْشِ مِمَّ خَلَقَهُ اللَّهُ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَهُ أَرْبَاعاً لَمْ یَخْلُقْ قَبْلَهُ إِلَّا ثَلَاثَهًَْ أَشْیَاءَ الْهَوَاءَ وَ الْقَلَمَ وَ النُّور.

 

امام سجاد (علیه السلام) - امام باقر (علیه السلام) فرمود: مردی نزد امام سجّاد (علیه السلام) آمد… آن سؤالی که درباره‌ی عرش پرسیده بود که خدا آن را از چه چیزی آفریده، عرش چهارمین چیزی است که آفریده است. قبل از آن هوا و قلم و نور را آفریده بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج 34، ص375/ نورالثقلین

و آنچه می‌نویسند

3 -1 (قلم/ 1)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ أَیْ مَا یَکْتُبُونَ هُوَ قَسَمٌ وَ جَوَابُهُ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ یعنی آنچه می‌نویسند. این قسم و جواب آن ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج9، ص243/ القمی، ج2، ص380/ البرهان

3 -2 (قلم/ 1)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ ما یَسْطُرُونَ یَقُولُ یَکْتُبُ الْمَلَائِکَهًُْ أَعْمَالَ بَنِی آدَمَ (علیه السلام).

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ ما یَسْطُرُونَ یعنی فرشتگان اعمال انسان‌ها را می‌نویسند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 فرات الکوفی، ص495

آیه ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ [2]

 

که به لطف و نعمت پروردگارت تو مجنون نیستی.

 

1 (قلم/ 2)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَائِمٌ یُصَلِّی مَعَ خَدِیجَهًَْ إِذْ طَلَعَ عَلَیْهِ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ مَا هَذَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ هَذَا دِینُ اللَّهِ فَآمِنْ بِهِ وَ صَدِّقْهُ ثُمَّ کَانَا یُصَلِّیَانِ وَ یَرْکَعَانِ وَ یَسْجُدَانِ فَأَبْصَرَهُمَا أَهْلُ مَکَّهًَْ فَفَشَا الْخَبَرُ فِیهِمْ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) قَدْ جُنَّ فَنَزَلَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - درحالی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به همراه خدیجه (سلام الله علیها) مشغول اقامه نماز بودند، علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) بر ایشان وارد شد و عرض کرد: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! این چیست»؟ فرمود: «این دین خداوند است. پس به ایشان ایمان آورد و تصدیق نمود». سپس آن دو با همدیگر نماز می‌خواندند و رکوع و سجود می‌رفتند. اهل مکّه آن‌ها را دیدند و این خبر بین آن‌ها منتشر شد که محمّد (صلی الله علیه و آله) دیوانه شده است. پس این آیه نازل شد: ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ* مَا أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج38، ص202/ المناقب، ج2، ص14

2 (قلم/ 2)

الباقر (علیه السلام) - ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ یَعْنِی قَوْلَ مَنْ قَالَ مِنَ الْمُنَافِقِین.

 

امام باقر (علیه السلام) - ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ منظور [ردّ] سخن منافقانی است که [سخنانی علیه پیامبر (صلی الله علیه و آله)] گفتند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج37، ص173

آیه وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ [3]

 

و برای تو پاداشی بزرگ و همیشگی است.

 

1 (قلم/ 3)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ أَیْ لَا یَمُنُّ عَلَیْکَ فِیمَا یُعْطِیکَ مِنْ عَظِیمِ الثَّوَابِ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ، یعنی آن پاداش بزرگی را که به تو می‌دهد منّت بر تو نخواهد گذاشت.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج9، ص243/ القمی، ج2، ص380؛ «نمن» بدل «یمن» و «نعطیک» بدل «یعطیک»

2 (قلم/ 3)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ بِتَبْلِیغِکَ مَا بَلَّغْتَ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام).

 

امام باقر (علیه السلام) - إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ به خاطر آنچه که در مورد علی (علیه السلام) ابلاغ نمودی.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص472 بحارالأنوار، ج9، ص243/ بحارالأنوار، ج37، ص173/ فرات الکوفی، ص497/ شواهدالتنزیل، ج2، ص358؛ «بتفاوت لفظی»

آیه وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ [4]

 

و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری.

 

1 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌إِسْحَاقَ النَّحْوِیِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَسَمِعْتُهُ یَقُول: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَوَّضَ إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ فَوَ اللَّهِ لَنُحِبُّکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ أَنْ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ خَیْراً فِی خِلَافِ أَمْرِنَا.

 

امام صادق (علیه السلام) - ابو اسحاق نحوی گوید: بر امام صادق (علیه السلام) وارد شدم و شنیدم که ایشان فرمود: خدای عزّوجلّ پیغمبرش را به محبّت خود تربیت کرد و سپس فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ و آنگاه به او واگذار کرد و فرمود: هرچه را پیغمبر برای شما آورد بگیرید؛ و از هرچه منعتان کند باز ایستید. (حشر/7) و باز فرمود: کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده. (نساء/80) سپس امام (علیه السلام) فرمود: «پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) کار را به علی (علیه السلام) واگذار کرد و او را امین شمرد، شما (شیعیان) تسلیم شدید و آن انکار کردند، به خدا ما شما را دوست داریم که هرگاه بگوییم بگویید، و هرگاه سکوت کنیم، سکوت کنید، و ما واسطه‌ی میان شما و خدای عزّوجلّ هستیم، خدا برای هیچ‌کس در مخالفت امر ما خیری قرار نداده است».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص474 الکافی، ج1، ص265/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص73/ العیاشی، ج1، ص259/ فضایل الشیعهًْ، ص34/ الاختصاص، ص330/ المحاسن، ج1621/ نورالثقلین

2 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَدَّبَ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی مَا أَرَادَ قَالَ لَهُ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ فَفَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.

 

امام صادق (علیه السلام) - خدای تبارک‌وتعالی پیامبرش را تربیت نمود و چون به آنجا که خدا می‌خواست رسید، درباره‌ی او فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ سپس امر دینش را به او واگذاشت و فرمود: هرچه را پیغمبر برای شما آورد بگیرید؛ و از هرچه منعتان کند باز ایستید. (حشر/7)

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص474 الکافی، ج1، ص267/ بحارالأنوار، ج101، ص342/ بحارالأنوار، ج17، ص5/ بصایرالدرجات، ص379/ نورالثقلین

3 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) حَتَّی إِذَا أَقَامَهُ عَلَی مَا أَرَادَ قَالَ لَهُ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) زَکَّاهُ اللَّهُ فَقَالَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ فَلَمَّا زَکَّاهُ فَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ الصَّلَاهًَْ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَقَّتَ أَوْقَاتِهَا فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - خدای تبارک‌وتعالی پیامبرش را تربیت نمود و چون به آنجا که خدا می‌خواست رسید، و به او فرمود: و به نیکی‌ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان [و با آنان ستیزه مکن]. (اعراف/199) و چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنین کرد، خداوند او را ستود و فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ و چون او را پاک یافت، امر دینش را به او واگذاشت و فرمود: هرچه را پیغمبر برای شما آورد بگیرید؛ و از هرچه منعتان کند باز ایستید. (حشر/7) و خدا شراب انگور را حرام کرد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هر مست‌کننده‌ای را حرام کرد. و خداوند همه را تأیید کرد، و فرمان نماز را فرو آورد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اوقاتش را معیّن کرد و آن هم تأیید شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص474 بحارالأنوار، ج17، ص8/ بحارالأنوار، ج63، ص485/ بحارالأنوار، ج76، ص171/ بصایرالدرجات، ص379

4 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ فُضَیْلِ‌بْنِ‌یَسَارٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ لِبَعْضِ أَصْحَابِ قَیْسٍ الْمَاصِر: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّهًِْ لِیَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّه.

 

امام صادق (علیه السلام) - فضیل‌بن‌یسار گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) به برخی اصحاب قیس ماصر فرمود: همانا خدای عزّوجلّ پیغمبرش را نیکو تربیت کرد، چون تربیت او را تکمیل نمود، فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ سپس امر دین و امّت را به او واگذار فرمود تا سیاست بندگانش را به عهده گیرد، سپس فرمود: هرچه را پیغمبر برای شما آورد بگیرید؛ و از هرچه منعتان کند باز ایستید. (حشر/7) همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) استوار و موفق و مؤیّد به روح القدس بود، نسبت به سیاست و تدبیر خلق هیچ‌گونه لغزش و خطایی نداشت، و به آداب خدا تربیت شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص474 الکافی، ج1، ص266/ بحارالأنوار، ج17، ص4؛ «و ان رسول الله… الی آخر» محذوف/ نورالثقلین

5 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الْقَاسِمِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ وَ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ کَانَ یَضْمَنُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّهًَْ فَیُجِیزُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ ذَکَرَ الْفَرَائِضَ فَلَمْ یَذْکُرِ الْجَدَّ فَأَطْعَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَهْماً فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرِهِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - خداوند به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) ادب آموخت و او را نیکو تربیت کرد و فرمود: [به هر حال] با آن‌ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی‌ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان (و با آنان ستیزه مکن)! . (اعراف/199) وقتی آن [رفتار نیکو از پیامبر (صلی الله علیه و آله)] واقع شد، خداوند نازل فرمود: إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ و امر دینش را به او واگذار کرد و فرمود: هرچه را پیغمبر برای شما آورد بگیرید؛ و از هرچه منعتان کند باز ایستید. (حشر/7) پس خداوند خود شراب را حرام کرد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هر مست‌کننده‌ای را حرام کرد و خداوند آن را جایز شمرد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) از طرف خداوند بهشت را ضمانت می‌کرد و خداوند آن را برای او اجازه می‌داد و خداوند واجبات [ارث] را بیان فرمود و در میان آن‌ها پدر بزرگ را بیان نکرد ولی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سهمی به او داد و خداوند آن را اجازه داد و [خداوند دینش را] غیر از او به هیچ‌یک از پیامبران واگذار نکرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص474 بحارالأنوار، ج17، ص7/ نورالثقلین؛ «و فوض الیه… تا آخر» محذوف/ شرح نهج البلاغهًْ، ج20، ص270

6 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ قَدْ وَرَدَ فِی تَفْسِیرِ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) کُلَّمَا آذَاهُ الْکُفَّارُ مِنْ قَوْمِهِ قَالَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِی إِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در تفسیر قول حق وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ آمده است که هرگاه کافران پیامبر (صلی الله علیه و آله) را می‌آزردند می‌فرمود: «خدایا قوم مرا بیامرز، آنان نمی‌دانند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 نهج الحق، ص308

7 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فَقَدْ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ یَمْشِی وَ مَعَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَأَدْرَکَهُ أَعْرَابِیٌّ فَجَذَبَهُ جَذْباً شَدِیداً وَ کَانَ عَلَیْهِ بُرْدٌ نَجْرَانِیٌّ غَلِیظُ الْحَاشِیَهًْ فَأَثَّرَتِ الْحَاشِیَهًُْ فِی (صلی الله علیه و آله) مِنْ شِدَّهًْ جَذْبِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَبْ لِی مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی عِنْدَکَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَضَحِکَ وَ أَمَرَ بِإِعْطَائِهِ وَ لَمَّا أَکْثَرَتْ قُرَیْشٌ أَذَاهُ وَ ضَرْبَهُ قَالَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیم.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - روایت شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) درحال رفتن بود، و بعضی از اصحاب نیز در خدمت آن بزرگوار بودند، مرد عربی با آن حضرت برخورد کرد، چنان به شدّت او را به طرف خود کشید که حاشیه درشت عبای نجرانی که بر دوش داشت، گردن مبارکش را آزرد، آنگاه گفت: «یا محمّد (صلی الله علیه و آله)! از آن مال‌های خدا که در نزد توست، به من هم بده! پیامبر (صلی الله علیه و آله) نگاهی به آن مرد عرب کرد و خندید، و دستور داد تا به او چیزی دادند. وقتی هم که آن بزرگوار را افراد قبیله‌ی قریش زیاد اذیّت کردند، و صدمه زدند، رو به طرف آسمان کرد و عرض کرد: «بار ال‌ها قوم مرا بیامرز که آن‌ها نادانند»! و به همین دلیل است که خدای متعال فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 مجموعه ورام، ج1، ص99/ البرهان

8 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌قَتَادَهًَْ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یُحِبُّ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ وَ کَانَ فِیمَا خَاطَبَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قَالَ السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - ابوقتاده عمی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: … خداوند عزّوجلّ نیز اخلاق نیکو را دوست دارد، و در خطاب خود به پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای محمّد! وَ إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ». منظور بخشش و اخلاق نیک است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 وسایل الشیعهًْ، ج15، ص200/ بحارالأنوار، ج71، ص286/ بحارالأنوار، ج68، ص391/ البرهان/ الأمالی للطوسی، ص302/ نورالثقلین

9 (قلم/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فَقَالَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) لِعَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَشْهَدُ یَا أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) أَنَّکَ مِنَ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ فَقَالَ وَیْحَکَ وَ مَا لِی لَا أَقُولُ مَا قُلْتَ فِی نَفْسِ مَنِ اسْتَعْظَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی عَظَمَتِهِ جَلَّتْ فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ.

 

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) به علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) گفت: «یا ابا الحسن (علیه السلام) من گواهی می‌دهم که تو از راسخین در علم هستی». فرمود: «وای بر تو چرا نگویم آنچه گفتم درباره‌ی آن شخصیّتی که خداوند بزرگ درباره‌ی عظمت او می‌فرماید: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 بحارالأنوار، ج10، ص48/ بحارالأنوار، ج17، ص296/ الاحتجاج، ج1، ص225

10 (قلم/ 4)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قَالَ هُوَ الْإِسْلَامُ.

 

امام باقر (علیه السلام) - مقصود از آیه: إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ اسلام می‌باشد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 بحارالأنوار، ج68، ص382/ معانی الأخبار، ص188/ بحارالأنوار، ج68، ص382

11 (قلم/ 4)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ یَقُولُ عَلَی دِینٍ عَظِیم.

 

امام باقر (علیه السلام) - إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ منظور از خُلُقٍ عَظِیمٍ دین با عظمت است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 القمی، ج2، ص382/ نورالثقلین و البرهان؛ «بتفاوت لفظی»

12 (قلم/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَوْلُهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قَالَ الْإِیمَانُ.

 

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ آن ایمان است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 جامع الأخبار، ص36

13 (قلم/ 4)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - إِنَ مِمَّا یُزَیِّنُ الْإِسْلَامَ الْأَخْلَاقُ الْحَسَنَهًُْ فِیمَا بَیْنَ النَّاسِ فَتَوَاظَبُوا عَلَی مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَحُسْنِ الْهَدْیِ وَ السَّمْتِ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُزَیِّنُکُمْ عِنْدَ النَّاسِ إِذَا نَظَرُوا إِلَی مَحَاسِنِ مَا تَنْطِقُونَ بِهِ وَ أَلْفَوْکُمْ عَلَی مَا یَسْتَطِیعُونَ بِنَقْصِکُمْ فِیهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ وَ هُوَ الْخُلُقُ الَّذِی فِی أَیْدِیکُمْ.

 

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) - از چیزهایی که به اسلام زینت می‌بخشد خوش اخلاقی با مردم است، اینک خوش اخلاقی و حسن سلوک و اخلاق پسندیده را پاس دارید، زیرا اخلاق نیک و سلوک پسندیده شما را در نزد مردم زینت می‌بخشد؛ هرگاه دیدند شما دارای سخن سنجیده هستید، نتوانستند سخنانتان را نقض کنند، و خدای عزّوجلّّ به حق فرموده است: إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ، و این اخلاقی است که مایه‌ی آبروی شماست.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص476 مشکاهًْ الأنوار، ص240

حسن خلق

1 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - خدای من مرا تادیب نموده و ادب مرا نیکو کرده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 مستدرک الوسایل، ج11، ص187

2 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَ الْمُؤْمِنَ لَیُدْرِکُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَهًَْ قَائِمِ اللَّیْلِ وَ صَائِمِ النَّهَارِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مؤمن با حسن خلق خود به درجه‌ی شخص شب‌زنده‌داری که روزها را هم روزه می‌گیرد نایل می‌شود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 بحارالأنوار، ج68، ص382

3 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَا شَیْءٌ أَثْقَلَ فِی الْمِیزَانِ مِنْ حُسْنِ الْخُلُق.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - چیزی روز قیامت در میزان اعمال از خلق نیک سنگین‌تر نیست.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 مشکاهًْ الأنوار، ص223

4 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَ حُسْنَ الْخُلُقِ فِی الْجَنَّهًْ لَا مَحَالَهًَْ وَ إِیَّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِی النَّارِ لَا مَحَالَهًَْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - شما را به حسن خلق سفارش می‌کنم زیرا خوش اخلاق بدون شک در بهشت است و از بد اخلاقی بپرهیزید که بد اخلاق بدون شک در جهنّم است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 عیون أخبارالرضا، ج2، ص31

5 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَی اللَّهِ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَکْنَافاً الَّذِینَ یَأْلَفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ وَ أَبْغَضُکُمْ إِلَی اللَّهِ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَهًْ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْإِخْوَانِ الْمُلْتَمِسُونَ لِأَهْلِ الْبَرَاءِ الْعَثَرَاتِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - محبوبترین شما در نزد خدا خوش‌خلق‌ترین شما است که مردم را با کمال ملاطفت و نرمی در کنار خود قرار می‌دهد و با مردم و مردم با او انس و الفت دارند و مبغوض‌ترین شما در نزد خدا سخن‌چینان و تفرقه‌اندازان میان برادران که در مقام پیداکردن لغزش‌های پاکان باشند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 عوالی اللیالی، ج1، ص100

6 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فَأَفْضَلَکُمْ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَکْنَافاً الَّذِینَ یَأْلَفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ تُوَطَّأُ رِحَالُهُمْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - بهترین شما کسانی می‌باشند که اخلاق آن‌ها از همه نیکوتر است و با لطف و محبّت از مردم پذیرایی می‌کنند و با مردم انس می‌گیرند و از آن‌ها دلجویی می‌نمایند و وسایل استراحت آن‌ها را فراهم می‌سازند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 نورالثقلین/ البرهان

7 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه السلام) مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَانِبَکَ وَ تُطِیبُ کَلَامَکَ وَ تَلْقَی أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ.

 

امام صادق (علیه السلام) - به امام صادق (علیه السلام) عرض شد: «تعریف حسن خلق چیست»؟ فرمود: «آرامش و خوب سخن‌گفتن، و اینکه با برادرت با چهره‌ی باز برخورد کنی».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 من لایحضره الفقیه، ج4، ص412/ نورالثقلین

8 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - اغْسِلُوا أَیْدِیَکُمْ فِی إِنَاءٍ وَاحِدٍ تَحْسُنْ أَخْلَاقُکُمْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - دست‌های خود را در یک ظرف بشویید تا خوش اخلاق شوید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 الکافی، ج6، ص291/ نورالثقلین

9 (قلم/ 4)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّهًْ إِلَی آدَمَ (علیه السلام) فَزَوَّجَهَا أَحَدَ ابْنَیْهِ وَ تَزَوَّجَ الْآخَرُ إِلَی الْجِنِّ فَوَلَدَتَا جَمِیعاً فَمَا کَانَ مِنَ النَّاسِ مِنْ جَمَالٍ وَ حُسْنِ خُلُقٍ فَهُوَ مِنَ الْحَوْرَاءِ وَ مَا کَانَ فِیهِمْ مِنْ سُوءِ الْخُلُقِ فَمِنْ بِنْتِ الْجَانِّ وَ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ زَوَّجَ بَنِیهِ مِنْ بَنَاتِهِ.

 

امام باقر (علیه السلام) - خداوند حوریه‌ای را [به نام: نزله، و یا منزله] از بهشت به نزد حضرت آدم فرستاد، و آن حضرت او را به یکی از فرزندان خود (هابیل) همسر نمود و عقد بست، و برای یکی دیگر از فرزندان خود (قابیل) جنیه‌ای را [بنام: جهانه] عقد کرد، و فرزندانی از آن‌ها بوجود آمد. پس هرکه از مردم نیکو صورت و خوش اخلاق باشد از آن حوریه است، و هرکه بد اخلاق باشد از آن جنیه است [که به‌واسطه‌ی تناسل و ازدواج‌ها خوبی و یا بدی به او ارث رسیده] و حضرت آدم (علیه السلام) خوش نداشت که دختران خود را به پسران خود تزویج نماید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 علل الشرایع، ج1، ص103/ نورالثقلین

10 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَتْ أُمُّ سَلَمَهًَْ (لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْمَرْأَهًُْ یَکُونُ لَهَا زَوْجَانِ فَیَمُوتُونَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهًَْ لِأَیِّهِمَا تَکُونُ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) یَا أُمَّ سَلَمَهًَْ تَخَیَّرْ أَحْسَنَهُمَا خُلُقاً وَ خَیْرَهُمَا لِأَهْلِهِ یَا أُمَّ سَلَمَهًَْ إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امّ سلمه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «پدر و مادرم به قربانت زنی که دو شوهر از او مرده است و هر دو در بهشت‌اند به کدام یک تعلّق خواهد داشت»؟ فرمود: «ای‌ام سلمهًْ؛ هرکه را که خلقش بهتر و خیرش به‌خانواده‌ی خود بیشتر بوده اختیار می‌کند و حقیقت اینکه آدم خوش خلق خیر دنیا و آخرت به همراه برده است».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص478 ثواب الأعمال، ص181/ نورالثقلین

11 (قلم/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَا مِنْ شَیْءٍ أَحْسَنَ فِی الْمِیزَانِ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - چیزی در میزان عمل بهتر از حسن خلق نیست.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص480 نورالثقلین

12 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ بَحْرٍ السَّقَّاءِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَا بَحْرُ حُسْنُ الْخُلُقِ یُسْرٌ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ مَا هُوَ فِی یَدَیْ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهًْ قُلْتُ بَلَی قَالَ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ إِذْ جَاءَتْ جَارِیَهًْ لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَأَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِهِ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَلَمْ تَقُلْ شَیْئاً وَ لَمْ یَقُلْ لَهَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) شَیْئاً حَتَّی فَعَلَتْ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی الرَّابِعَهًْ وَ هِیَ خَلْفَهُ فَأَخَذَتْ هُدْبَهًْ مِنْ ثَوْبِهِ ثُمَّ رَجَعَتْ فَقَالَ لَهَا النَّاسُ فَعَلَ اللَّهُ بِکِ وَ فَعَلَ حَبَسْتِ رَسُولَ (صلی الله علیه و آله) ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَا تَقُولِینَ لَهُ شَیْئاً وَ لَا هُوَ یَقُولُ لَکِ شَیْئاً مَا کَانَتْ حَاجَتُکِ إِلَیْهِ قَالَتْ إِنَّ لَنَا مَرِیضاً فَأَرْسَلَنِی أَهْلِی لآِخُذَ هُدْبَهًْ مِنْ ثَوْبِهِ لِیَسْتَشْفِیَ بِهَا فَلَمَّا أَرَدْتُ أَخْذَهَا رَآنِی فَقَامَ فَاسْتَحْیَیْتُ مِنْهُ أَنْ آخُذَهَا وَ هُوَ یَرَانِی وَ أَکْرَهُ أَنْ أَسْتَأْمِرَهُ فِی أَخْذِهَا فَأَخَذْتُهَا.

 

امام صادق (علیه السلام) - بحر سقاء گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «ای بحر! خوش خلقی، آسان است». سپس فرمود: «آیا می‌خواهی که حدیثی را که از یکی از اهالی مدینه است، برای تو روایت کنم»؟ عرض کردم: «آری». فرمود: «روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درحالی‌که در مسجد نشسته بود، کنیزی از انصار آمد و گوشه‌ی لباس ایشان را گرفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای وی برخاست، ولی کنیز چیزی نگفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم به وی چیزی نفرمود، تا اینکه این کار را سه‌بار تکرار کرد و برای بار چهارم، پیامبر (صلی الله علیه و آله) درحالی‌که کنیز در پشت‌سر ایشان بود، برخاست. آن کنیز تکّه‌ای از لباس ایشان را برداشت و بازگشت. انصار به وی گفتند: خداوند تو را چنین‌وچنان کند، سه‌بار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را اسیر کردی و به ایشان چیزی نگفتی و ایشان به تو چیزی نفرمود. حاجت تو نزد ایشان چه بود؟ گفت: «بیماری داریم و خانواده‌ام مرا فرستادند که تکّه‌ای از پیراهن‌شان را برای شفا بردارم و هنگامی‌که خواستم آن را بردارم مرا دیدند و برخاستند و من خجالت کشیدم آن را بردارم، درحالی‌که ایشان مرا می‌بینند و برای من ناپسند است که به کسی دستور دهم که آن را برای من بگیرد، بنابراین خودم آن را برداشتم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص480 الکافی، ج2، ص102/ نورالثقلین/ البرهان

13 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ إِسْحَاقَ‌بْنِ‌عَمَّارٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَ الْخُلُقَ مَنِیحَهًْ یَمْنَحُهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَلْقَهُ فَمِنْهُ سَجِیَّهًْ وَ مِنْهُ نِیَّهًْ فَقُلْتُ فَأَیَّتُهُمَا أَفْضَلُ فَقَالَ صَاحِبُ السَّجِیَّهًْ هُوَ مَجْبُولٌ لَا یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ وَ صَاحِبُ النِّیَّهًْ یَصْبِرُ عَلَی الطَّاعَهًْ تَصَبُّراً فَهُوَ أَفْضَلُهُمَا.

 

امام صادق (علیه السلام) - اسحاق‌بن‌عمّار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: خلق خوب و صفت پسندیده عطیّه‌ی الهی است که خداوند جهان به بندگان خود عطا فرموده است و آن بر دو قسم است: نزد بعضی فطری و به‌صورت سجیّه و در گروه دیگری اکتسابی و قائم به نیّت و اراده است. اسحاق پرسید: «کدام‌یک نسبت به دیگری برتری دارد»؟ حضرت فرمود: «صفت فطری با سرشت آدمی ترکیب شده و صاحبش به‌طور طبیعی نمی‌تواند به غیر آن متّصف باشد ولی خلق اکتسابی از راه مجاهده و بردباری بدست آمده است و هر صفت پسندیده‌ای که با کوشش و صبر بدست آید بر صفت طبیعی برتری دارد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص480 الکافی، ج2، ص101/ نورالثقلین

14 (قلم/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعَارَ أَعْدَاءَهُ أَخْلَاقاً مِنْ أَخْلَاقِ أَوْلِیَائِهِ لِیَعِیشَ أَوْلِیَاؤُهُ مَعَ أَعْدَائِهِ فِی دَوْلَاتِهِمْ. وَ فِی رِوَایَهًْ أُخْرَی وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا تَرَکُوا وَلِیّاً لِلَّهِ إِلَّا قَتَلُوهُ.

 

امام صادق (علیه السلام) - خداوند متعال از اخلاق دوستان خود به دشمنان خویش عاریه می‌دهد تا دوستان در دولت آن‌ها راحت زندگی کنند، اگر این‌گونه نبود همه‌ی اولیاء را می‌کشتند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص480 الکافی، ج2، ص101/ نورالثقلین

آیه فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ [5]

 

و به‌زودی تو می‌بینی و آنان نیز می‌بینند.

 

1 (قلم/ 5)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ ابْنُ‌مَسْعُود… فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَ لَا تَسْأَلُونَ عَنْ أَفْضَلِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ أَفْضَلُکُمْ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَقْدَمُکُمْ إِسْلَاماً وَ أَوْفَرُکُمْ إِیمَاناً وَ أَکْثَرُکُمْ عِلْماً وَ أَرْجَحُکُمْ حِلْماً وَ أَشَدُّکُمْ لِلَّهِ غَضَباً وَ أَشَدُّکُمْ نِکَایَهًًْ فِی الْغَزْوِ وَ الْجِهَادِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَدْ فَضَّلَنَا بِالْخَیْرِ کُلِّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَجَلْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَدْ عَلَّمْتُهُ عِلْمِی وَ اسْتَوْدَعْتُهُ سِرِّی وَ هُوَ أَمِینِی عَلَی أُمَّتِی فَقَالَ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ لَقَدْ أَفْتَنَ عَلِیٌّ رَسُولَ اللَّهِ حَتَّی لَا یَرَی بِهِ شَیْئاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ الْآیَهًَْ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن مسعود گوید: … پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا نمی‌پرسید بهترین و وارسته‌ترین میان شما چه کسی است»؟ گفتند: «بلی‌ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! بفرمایید چه کسی است». نبی (صلی الله علیه و آله) فرمود: «علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) با فضیلت‌ترین فرد در میان شماست او از سابقه‌دارترین مسلمانان و برترین مسلمان و برترین مؤمن و عالم‌ترین انسان و حلیم‌ترین شماست. در حقّ خدا سخت‌گیر و در مقابل دشمن کوبنده است. او عبداللَّه و برادر مصطفی (صلی الله علیه و آله) است. من معلّم او و او صحابی وفادار پسر عمّ و امین بر امّتم است. بعضی از حاضران در مسجد که از مقام والای علی (علیه السلام) ناخرسند بودند، گفتند: علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را فریفته که هیچ عیبی از او نمی‌بیند و همیشه از خوبی‌های او سخن می‌گوید. در همان لحظه آیه: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ. بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ. نازل شد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص480 بحارالأنوار، ج36، ص144/ فرات الکوفی، ص496/ شواهدالتنزیل، ج2، ص357؛ «بتفاوت»

2 (قلم/ 5)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن أَبِی‌أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ: لَمَّا أَخَذَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) بِیَدِ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَرَفَعَهَا وَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ قَالَ النَّاسُ إِنَّمَا افْتَتَنَ بِابْنِ‌عَمِّهِ وَ نَزَلَتْ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابو ایوب انصاری گوید: هنگامی‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست علی (علیه السلام) را گرفت و بالا برد و فرمود: «هرکس من مولای او باشم، علی (علیه السلام) مولای اوست، برخی از مردم گفتند: این تنها به خاطر شیفتگی ایشان به پسر عمویش است، بنابراین این آیه نازل شد: فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ، بِأَییِّکُمُ الْمفْتُونُ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص482 بحارالأنوار، ج36، ص165/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص686/ بحارالأنوار، ج37، ص173؛ «رجل لقد… انزل الله تعالی» بدل «الناس… نزلت» / بحارالأنوار، ج73، ص173؛ «ناس فتن» بدل «انما افتتن» / فرات الکوفی، ص496؛ «فتن» بدل «افتتن»

3 (قلم/ 5)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن جَابِرٍ (رحمة الله علیه) قَالَ قَالَ أَبُوجَعفَر (علیه السلام) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ قَدْ خَلَصَ وُدِّی إِلَی قَلْبِهِ وَ مَا خَلَصَ وُدِّی إِلَی قَلْبِ أَحَدٍ إِلَّا وَ قَدْ خَلَصَ وُدُّ عَلِیٍّ إِلَی قَلْبِهِ کَذَبَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) وَ یُبْغِضُکَ قَالَ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ لَقَدْ فُتِنَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِهَذَا الْغُلَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - جابر (رحمة الله علیه) از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: مؤمنی وجود ندارد، مگر آنکه محبّت من در قلب وی خالص باشد و محبّت من در قلب هیچ‌کس خالص نخواهد شد، مگر آنکه محبّت علی (علیه السلام) در قلب وی خالص باشد. ای علی (علیه السلام)! دروغ است کسی که ادّعا می‌کند که به من محبّت می‌ورزد و تو را دوست نداشته باشد». فرمود: «دو نفر از منافقین گفتند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شیفته‌ی این جوان (علی (علیه السلام) ) شد؛ بنابراین خداوند تعالی این آیه را نازل کرد: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ، بِأَییِّکُمُ الْمفْتُونُ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص482 بحارالأنوار، ج39، ص254/ شواهدالتنزیل، ج2، ص358؛ «قال رسول الله… الی قلبه» محذوف/ المحاسن، ج1، ص151 و نورالثقلین

آیه بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ [6]

 

که کدام‌یک از شما مجنونید!

 

آیه إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ [7]

 

به یقین پروردگارت بهتر از هرکس می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده، و نیز از هدایت‌یافتگان بهتر آگاه است.

 

1 (قلم/ 7)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ الضَّحَّاکِ‌بْنِ‌مُزَاحِمٍ قَال إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ لَمَّا رَأَتْ قُرَیْشٌ تَقْدِیمَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) عَلِیّاً (علیه السلام) وَ إِعْظَامَهُ لَهُ نَالُوا مِنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ قَالُوا قَدِ افْتَتَنَ بِهِ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی… إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ وَ سَبِیلُهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).

 

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - ضحّاک‌بن‌مزاحم گوید: إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالمُهْتَدِینَ وقتی قریش دیدند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را بزرگ می‌نماید و پیوسته برایش احترام می‌کند؛ شروع به بدگویی از آن جناب نمودند. گفتند: محمّد (صلی الله علیه و آله) دیوانه علی (علیه السلام) شده خداوند این آیات را نازل کرد: إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالمُهْتَدِینَ مراد از سبیل در این آیه علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص482 بحارالأنوار، ج24، ص25/ شواهدالتنزیل، ج2، ص359؛ «و هم النفر… ما قالوا» زیادهًْ و «سبیله» محذوف

آیه فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبینَ [8]

 

حال که چنین است از تکذیب‌کنندگان اطاعت مکن.

 

1 (قلم/ 8)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ قال: فِی عَلِی (علیه السلام).

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - این آیه: فَلَا تُطِعِ المُکَذِّبِینَ درباره‌ی علی (علیه السلام) نازل شده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص482 القمی، ج2، ص380/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ [9]

 

آن‌ها دوست دارند [در مورد انحراف از حق] نرمش نشان دهی تا آن‌ها [هم] نرمش نشان دهند.

 

1 (قلم/ 9)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ أَیْ أَحَبُّوا أَنْ تَغُشَ فِی عَلِیٍ فَیَغُشُّونَ مَعَک.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ یعنی اینکه دوست داشتند که در حقّ علی (علیه السلام) تقلّب و خیانت می‌کردی تا آن‌ها نیز همراه تو خیانت می‌کردند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص482 القمی، ج2، ص380/ نورالثقلین

2 (قلم/ 9)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ أَیْ وَدَّ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ أَنْ تُلَیِّنَ لَهُمْ فِی دِینِکَ فَیُلَیِّنُونَ فِی دِینِهِمْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ یعنی این کافران دوست دارند در دینت به آنان نرمش نشان دهی تا آن‌ها هم در دینشان نرمش نشان دهند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 بحرالعرفان، ج16، ص119

3 (قلم/ 9)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَعْنَاهُ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُ فَیَکْفُرُونَ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - معنای آیه این است که آنان دوست دارند تو کافر شوی تا آن‌ها هم کافر شوند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 بحرالعرفان، ج16، ص119

آیه وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَهینٍ [10]

 

و از کسی که سوگند یاد می‌کند و پست است اطاعت مکن.

 

1 (قلم/ 10)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ لَا تُطِعْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) کُلَّ حَلاَّفٍ أَیْ کَثِیرِ الْحَلْفِ بِالْبَاطِلِ لِقِلَّهًْ مُبَالَاتِهِ بِالْکَذِبِ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) -‌ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! از کسی که سوگند یاد می‌کند و پست است اطاعت مکن. یعنی کسی که به خاطر کم‌اعتنا بودن به [زشتی و ضرر] دروغ، زیاد قسم به باطل می‌خورد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 بحرالعرفان، ج16، ص119

آیه هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمیمٍ [11]

 

کسی که بسیار عیبجو و سخن چین است.

 

1 (قلم/ 11)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ قَالَ کَانَ یَنِمُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ یَنِمُّ بَیْنَ أَصْحَابِهِ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ کسی بود که علیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخن‌چینی می‌کرد و یارانش را علیه ایشان تحریک می‌کرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 القمی، ج2، ص380/ نورالثقلین؛ «یهمز» بدل «ینم»

2 (قلم/ 11)

الصّادق (علیه السلام) - ثَلَاثَهًْ لَا یَدْخُلُونَ الْجَنَّهًَْ السَّفَّاکُ لِلدَّمِ وَ شَارِبُ الْخَمْرِ وَ مَشَّاءٌ بِنَمِیمَهًْ.

 

امام صادق (علیه السلام) - سه گروه به بهشت وارد نخواهند شد، آن کس که خون کسی را بریزد و باده‌گسار و سخن‌چین.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 الخصال، ج1، ص180/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»

3 (قلم/ 11)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌سِنَانٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشِرَارِکُمْ؟ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَهًِْ وَ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّهًِْ وَ الْبَاغُونَ لِلْبِرَاءِ الْعَیْب.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - عبدالله‌بن‌سنان گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا شما را از شریرترینتان خبر ندهم؟ گفتند: «چرا، ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «آری آنان کسانی هستند که راه نمّامی را می‌پویند، و دوستان را از هم جدا می‌سازند، و از پاکان و پاکیزگان عیبجوئی می‌کنند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 نورالثقلین

4 (قلم/ 11)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - یَا عَلِیُّ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّهًْ عَشَرَهًْ: العیاب وَ السَّاعِی فِی الْفِتْنَهًْ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) -‌ای علی (علیه السلام) ده گروه از این امّت به خدای بزرگ کافر شده‌اند… مردم عیبجو، کسی که فتنه می‌انگیزد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 نورالثقلین

آیه مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ [12]

 

و بسیار مانع کار خیر، و متجاوز و گناهکار است.

 

1 (قلم/ 12)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ قَالَ: الَخْیَرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)، مُعْتَدٍ أَیْ اعْتُدِیَ عَلَیْه.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - امّا در این آیه: مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ، منظور از الخَیْر امیرالمؤمنین (علیه السلام) است، مُعْتَدٍ؛ به حق وی تجاوز کردند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 القمی، ج2، ص380/ نورالثقلین

2 (قلم/ 12)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ أَیْ بِخَیْلٍ بِالْمَالِ. وَ قِیلَ: مَنَّاعٍ عَشِیرَتَهُ عَنِ الْإِسْلَامِ بِأَنْ یَقُولَ: مَنْ دَخَلَ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) لَا أَنْفَعُهُ بِشَیْءٍ أَبَداً.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَنّاعٍ لِلْخَیْرِ یعنی بخیل به مال و ثروت است و گفته شده است: مانع خویشاوندانش از [پذیرش دین] اسلام است؛ به اینکه بگوید: «هرکس در دین محمّد (صلی الله علیه و آله) وارد شود، هرگز سودی به او نمی‌رسانم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص484 بحرالعرفان، ج16، ص119

آیه عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنیمٍ [13]

 

علاوه بر این کینه‌توز و بدنام است.

 

1 (قلم/ 13)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ قَالَ الْعُتُلُّ الْعَظِیمُ الْکُفْرُ وَ الزَّنِیمُ الْمُسْتَهْتِرُ بِکُفْرِهِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) منظور این آیه: عُتُلِّ بَعْدَ ذَلِکَ الزَّنِیمٍ. را پرسیدم. فرمود: «عُتُلّ کسی است که کفرش شدید باشد و زَنِیمٍ کسی است که در کفر خویش بی‌پروا باشد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 بحارالأنوار، ج69، ص97/ معانی الأخبار، ص149/ نورالثقلین و البرهان؛ «مستهزی» بدل «مستهتر»

2 (قلم/ 13)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - الْعُتُلُ: عَظِیمُ الْکُفْرِ، وَ الزَّنِیمُ: الدَّعِیُّ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - عُتُلّ؛ کسی است که کفرش شدید و عظیم باشد و زَنِیم؛ همانا حرامزاده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 القمی، ج2، ص380

3 (قلم/ 13)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - رُوِیَ أَنَّهُ سُئِلَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الْعُتُلِّ الزَّنِیمِ؟ فَقَالَ: هُوَ الشَّدِیدُ الْخُلُقُ الشَّحِیحُ الْأَکُولُ الشَّرُوبُ الْوَاجِدُ لِلطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ الظَّلُومُ لِلنَّاسِ الرَّحِیبُ الْجَوْفِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره‌ی العُتُلٍّ الزَنِیمٍ سؤال شد، فرمود: «او تندخوی و بخیل است و در خوردن و آشامیدن زیاده‌روی می‌کند و انواع خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها را دارد و به مردم ستم می‌کند و شکم‌گنده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 نورالثقلین؛ «بتفاوت»

4 (قلم/ 13)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الْعُتُلُّ هُوَ الَّذِی لَا أَصْلَ لَهُ.

 

امام علی (علیه السلام) - الْعُتُلُ، کسی است که اصل‌ونسب نداشته باشد. این معنا از علی (علیه السلام) روایت شده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 البرهان

آیه أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنینَ [14]

 

مبادا به خاطر مال و فرزندان فراوانش [از او پيروى كنى]!

 

آیه إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ [15]

 

[در‌حالى‌كه] هرگاه که آیات ما بر او خوانده شود می‌گوید: «این‌ها افسانه‌های پیشینیان است».

 

1 (قلم/ 15)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یَعْنِی تَکْذِیبَهُ بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) إِذْ یَقُولُ لَهُ لَسْنَا نَعْرِفُکَ وَ لَسْتَ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) کَمَا قَالَ الْمُشْرِکُونَ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).

 

امام صادق (علیه السلام) - إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یعنی هنگامی‌که آیات ما بر او خوانده می‌شود می‌گوید: افسانه‌های پیشینیان است. بی‌دینان چون خبر ظهور قائم (را بشنوند افسانه می‌پندارند و هنگامی‌که او را ببینند می‌گویند ما تو را نمی‌شناسیم و تو از فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) نیستی چنان که مشرکین این‌گونه سخنان به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) می‌گفتند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 بحارالأنوار، ج51، ص61

آیه سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ [16]

 

ولی ما به‌زودی بر بینی او داغ [ننگ] می‌نهیم.

 

1 (قلم/ 16)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ قَالَ فِی الرَّجْعَهًْ إِذَا رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ رَجَعَ أَعْدَاؤُهُ فَیَسِمُهُمْ بِمِیسَمٍ مَعَهُ کَمَا تُوسَمُ الْبَهَائِمُ عَلَی الْخُرْطُومِ وَ الْأَنْفِ وَ الشَّفَتَیْن.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَنَسِمُهُ عَلَی الخُرْطُومِ؛ هنگام رجعت، آن هنگام که امیرالمؤمنین (علیه السلام) باز می‌گردد و دشمنانش باز می‌گردند و با وسیله‌ی داغ‌زنی، بینی و لب‌های آنان را مانند چهارپایان، نشانه می‌گذارد، و «خراطیم» بینی و دو لب را گویند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 القمی، ج2، ص381

2 (قلم/ 16)

الباقر (علیه السلام) - وَ أَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ فَهُوَ الْوَسْمُ عَلَی الْخُرْطُومِ یُوسَمُ الْکَافِرُ.

 

امام باقر (علیه السلام) - و امّا [معنای] قُضِیَ الْأَمْرُ، در آیه: آیا (پیروان فرمان شیطان، پس از این همه نشانه‌ها و برنامه‌های روشن) انتظار دارند که خداوند و فرشتگان، در سایه‌هایی از ابرها به سوی آنان بیایند (و دلایل تازه‌ای در اختیارشان بگذارند؟! با اینکه چنین چیزی محال است!) و همه چیز انجام شده، و همه کارها به سوی خدا بازمی‌گردد. (بقره/210) همان علامت و داغ ننگ‌نهادن بر بینی است که علامت و داغ ننگ بر بینی کافر نهاده می‌شود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص486 نورالثقلین

3 (قلم/ 16)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْمَعْنَی سَنَخْطِمُهُ بِالسَّیْفِ فِی الْقِتَالِ حَتَّی یَبْقَی أَثَرُهُ. فَفَعَلَ ذَلِکَ یَوْمَ بَدْرٍ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - معنای [آیه] این است که در جنگ با شمشیر بر بینی او می‌زنیم تا اثرش بماند. این کار را در جنگ بدر انجام داد [و بینی بعضی از کافران در جنگ بدر بریده شد].

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص488 بحرالعرفان، ج16، ص120

آیه إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحینَ [17]

 

ما آن‌ها را آزمودیم، همان‌گونه که «صاحبان باغ» را آزمایش کردیم، هنگامی‌که سوگند خوردند که میوه‌های باغ را صبحگاهان [دور از چشم مستمندان] بچینند.

 

1 (قلم/ 17)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُدْرَأُ عَنْهُ الرِّزْقُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ.

 

امام باقر (علیه السلام) - همانا شخصی که گناهی مرتکب می‌شود، رزق و روزی از او دفع می‌شود، و این آیات را تلاوت نمود: إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ، وَ لَا یَسْتَثْنُونَ؛ فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص488 الکافی، ج2، ص271/ وسایل الشیعهًْ، ج15، ص301/ بحارالأنوار، ج70، ص358/ المحاسن، ج1، ص115/ بحارالأنوار، ج70، ص324/ نورالثقلین/ البرهان

2 (قلم/ 17)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سَعِیدِ‌بْنِ‌جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) أَنَّهُ قِیلَ لَهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ بِهِ الرِّزْقَ فَقَالَ ابْنُ‌عَبَّاس (رحمة الله علیه) … أَنَّ شَیْخاً کَانَتْ لَهُ جَنَّهًْ… فَلَمَّا قُبِضَ الشَّیْخُ وَرِثَهُ بَنُوه… فَرَاحُوا إِلَی جَنَّتِهِمْ بَعْدَ صَلَاهًِْ الْعَصْرِ فَأَشْرَفُوا عَلَی ثَمَرَهًٍْ وَ رِزْقٍ فَاضِلٍ لَمْ یُعَایِنُوا مِثْلَهُ فِی حَیَاهًِْ أَبِیهِمْ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی الْفَضْلِ طَغَوْا وَ بَغَوْا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّ أَبَانَا کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ ذَهَبَ عَقْلُهُ وَ خَرِفَ فَهَلُمَّ فَلْنَتَعَاهَدْ عَهْداً فِیمَا بَیْنَنَا أَنْ لَا نُعْطِیَ أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ فِی عَامِنَا هَذَا شَیْئاً حَتَّی نَسْتَغْنِیَ وَ تَکْثُرَ أَمْوَالُنَا… وَ سَخِطَ الْخَامِسُ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِیهِ قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) کَانَ أَوْسَطَهُمْ فِی السِّنِّ فَقَالَ لَا بَلْ کَانَ أَصْغَرَ الْقَوْمِ سِنّاً وَ کَانَ أَکْبَرَهُمْ عَقْلًا وَ أَوْسَطُ الْقَوْمِ خَیْرُ الْقَوْمِ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ فِی الْقُرْآنِ فِی قَوْلِهِ إِنَّکُمْ یَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) أَصْغَرُ الْقَوْمِ وَ خَیْرُ الْأُمَمِ قَالَ اللَّهُ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً فَقَالَ لَهُمْ أَوْسَطُهُمْ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا عَلَی مِنْهَاجِ أَبِیکُمْ تَسْلَمُوا وَ تَغْنَمُوا فَبَطَشُوا بِهِ فَضَرَبُوهُ ضَرْباً مُبْرِحاً فَلَمَّا أَیْقَنَ الْأَخُ أَنَّهُمْ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی مَشُورَتِهِمْ کَارِهاً لِأَمْرِهِمْ غَیْرَ طَائِعٍ فَرَاحُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ ثُمَّ حَلَفُوا بِاللَّهِ أَنْ یَصْرِمُوا إِذَا أَصْبَحُوا وَ لَمْ یَقُولُوا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّنْبِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ذَلِکَ الرِّزْقِ الَّذِی کَانُوا أَشْرَفُوا عَلَیْهِ فَأَخْبَرَ عَنْهُمْ فِی الْکِتَابِ وَ قَالَ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیم.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سعیدبن‌جبیر، از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)، نقل کرده است: به وی گفته شد: «گروهی از این امّت مدّعی هستند که بنده‌ای که گناهی مرتکب می‌شود، از رزق و روزی محروم می‌شود، آیا این‌گونه است»؟ ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گفت: … پیرمردی دارای باغ‌هایی بود… هنگامی‌که آن پیرمرد از دنیا رفت، پسرانش وارث او شدند. آن‌ها بعد از نماز عصر به باغ‌های خویش رفتند و به آن همه محصول نگاه کردند که در روزگار پدرشان نظیر آن سابقه نداشت. بنابراین هنگامی‌که آن همه محصول را دیدند طغیان و سرکشی کردند و به همدیگر گفتند: پدر ما، پیر مرد سالخورده‌ای بود که عقل خویش را از دست داده بود. پس بیایید پیمان ببندیم که امسال، چیزی از محصول خویش را به هیچ‌کدام از مسلمانان فقیر ندهیم تا اینکه پولدار شویم و مال ما زیاد شود… و این همان کسی است که خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ آن مرد گفت: «ای ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)! از نظر سِنّی، متوسّط آن‌ها بود»؟ گفت: «خیر، بلکه از نظر سِنّی از همه‌ی آن‌ها کوچک‌تر بود، ولی از نظر عقلی از همه‌ی آن‌ها بزرگ‌تر. میانه‌ی قوم، بهترین آن‌هاست، و دلیل بر آن، سخن خداوند عزّوجلّ در قرآن است؛ که شما، ای امّت محمّد (صلی الله علیه و آله)! کوچک‌ترین امّت‌ها هستید، ولی درعین‌حال بهترین آن‌ها هستید همان‌گونه [که قبله‌ی شما، یک قبله‌ی میانه است] شما را نیز، امّت میانه‌ای قرار دادیم. (بقره/143) پس برادرشان به آن‌ها گفت: تقوای خدا پیشه کنید، و به همان راه و روش پدرتان عمل کنید، سلامت خواهید یافت و به سود خواهید رسید، ولی آنان به وی حمله کردند و به شدّت به وی آسیب رساندند و وقتی برادرشان فهمید که قصد جان وی را دارند، از روی اجبار شریک آن‌ها در آن کار شد. به خانه‌ی خویش رفتند و سوگند یاد کردند که صبحگاهان میوه آن را برچینند بدون آنکه به خواست و اراده خداوند توجّه داشته باشند. بنابراین خداوند سزای آن گناهاشان را به آن‌ها داد و آن محصول را که در شُرُف برداشت‌کردن آن بودند، از دست ایشان ربود و داستان آنان را در قرآن ذکر کرد: إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ، «وَ لَا یَسْتَثْنُونَ، فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ، فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص488 مستدرک الوسایل، ج7، ص97/ البرهان/ القمی، ج2، ص381؛ «بتفاوت»

3 (قلم/ 17)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِنَّ أَهْلَ مَکَّهًَْ ابْتُلُوا بِالْجُوعِ کَمَا ابْتُلِیَ أَصْحَابُ الْجَنَّهًْ وَ هِیَ الْجَنَّهًُْ الَّتِی کَانَتْ فِی الدُّنْیَا وَ کَانَتْ فِی الْیَمَنِ یُقَالُ لَهَا الرِّضْوَانُ عَلَی تِسْعَهًْ أَمْیَالٍ مِنْ صَنْعَاء.

 

امام باقر (علیه السلام) - منظور از آیه: إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الجَنَّةِ، این است که اهالی مکّه دچار گرسنگی شده بودند، همان‌گونه که اهالی آن باغ‌ها به گرسنگی و خشکسالی مبتلا گشتند، و آن باغ‌ها در منطقه پست­تر (دنیا) و در کشور یمن بود که به آن رضوان گفته می‌شد که در نُه مایلی صنعاء واقع بود. در این آیه «فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ؛ منظور از طائف، عذاب است و إِنَّا لَضَالُّونَ؛ منظور این است که ما راه را اشتباه رفتیم، و منظور از این آیه: لَوْلَا تُسَبِّحُونَ، این است که آیا طلب غفران و آمرزش نمی‌کنید؟

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 القمی، ج2، ص382/ البرهان

4 (قلم/ 17)

الهادی (علیه السلام) - فَهَذِهِ الْآیَاتُ یُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ یَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضِ وَ أَمَّا آیَاتُ الْبَلْوَی بِمَعْنَی الِاخْتِبَارِ قَوْلُهُ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ وَ قَوْلُهُ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ قَوْلُهُ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلُهُ خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلُهُ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ وَ قَوْلُهُ وَ لَوْ یَشاءُ اللهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ کُلُّ مَا فِی الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَی هَذِهِ الْآیَاتِ الَّتِی شَرَحَ أَوَّلَهَا فَهِیَ اخْتِبَارٌ وَ أَمْثَالُهَا فِی الْقُرْآنِ کَثِیرَهًْ فَهِیَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًی وَ لَا أَظْهَرَ حِکْمَتَهُ لَعِباً.

 

امام هادی (علیه السلام) - این آیات همه با یکدیگر قیاس شود، و شاهد همدیگر باشد، و امّا آیات «بلوی» [که به این تعبیر ادا شده] که آن هم به‌معنای اختیار و آزمایش است [البتّه این تعبیر در آیات قسمت اوّل هم بود] ولی خدا می‌خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید. (مائده/48) و سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت [و پیروزی شما به شکست انجامید] تا شما را آزمایش کند. (آل عمران/152) و إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الجَنَّةِ و مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام‌یک از شما بهتر عمل می‌کنید. (ملک/2) و [به خاطر آورید] هنگامی‌که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره/124) و اگر خدا می‌خواست خودش آن‌ها را مجازات می‌کرد، امّا می‌خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید. (محمّد/4) و هرچه در قرآن به‌عنوان «بلوی» آمده که نمونه‌اش آیات مذکوره بود، همه به‌معنای آزمایش است، و امثال آن در قرآن فراوان است، این‌ها امتحان را ثابت می‌کند، خدای عزّوجلّ خلق را بیهوده نیافریده، آن‌ها را خودسر رها نکرده، کارهای حکیمانه را به بازیچه انجام نداده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 تحف العقول، ص474

5 (قلم/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) مِنَ النَّهْیِ عَنِ الْحَصَادِ وَ الْجَذَاذِ بِاللَّیْلِ، وَ إِنَّمَا نَهَی عَنْ ذَلِکَ لِمَا فِیهِ مِنْ حِرْمَانِ الْمَسَاکِینِ مَا یُنْبَذُ إِلَیْهِمْ مِنْ ذَلِکَ، أَ لَا تَرَی إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ وَ لَا یَسْتَثْنُونَ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - به این خاطر از آن نهی فرمود که باعث محروم‌شدن فقیران از آن کشتی است که از آن به آن‌ها داده می‌شود. آیا سخن خداوند متعال را نمی‌بینی [که می‌فرماید]: إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُون.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 فقه القرآن، ج1، ص216

6 (قلم/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - رَوَی ابْنُ‌مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَال اتَّقُوا الذُّنُوبَ فَإِنَّهَا مَمْحَقَهًٌْ لِلْخَیْرَاتِ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَنْسَی بِهِ الْعِلْمَ الَّذِی کَانَ قَدْ عَلِمَهُ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُمْنَعُ بِهِ مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ بِهِ الرِّزْقَ وَ قَدْ کَانَ هَنِیئاً لَهُ ثُمَّ تَلَا إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِلَی آخِرِ الْآیَاتِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از گناهان دوری کنید که گناه نیکی‌ها را از بین می‌برد، آدمی مرتکب گناهی می‌گردد و در اثر آن علومی که فرا گرفته بوده فراموش می‌کند آدم گناهی می‌کند و در اثر آن از خواندن نماز در شب محروم می‌گردد، و گناه موجب می‌شود که انسان از روزی محروم گردد، درحالی‌که زندگی برایش گوارا بوده است و بعد این آیه را تلاوت کرد: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الجَنَّة.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 بحارالأنوار، ج70، ص377/ عدهًْ الداعی، ص211

7 (قلم/ 17)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ الذَّنْبَ یَحْرِمُ الْعَبْدَ الرِّزْقَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - گناه مانع‌رسیدن روزی به بنده می‌شود، و این اشاره به سخن خداوند عزّوجلّ است که فرمود: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الجَنَّةِ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 مستدرک الوسایل، ج11، ص331/ مشکاهًْ الأنوار، ص155

8 (قلم/ 17)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا أی حلفوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا یعنی سوگند خوردند که که میوه‌های باغ را صبحگاهان [دور از چشم مستمندان] بچینند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص490 القمی، ج2، ص381

آیه وَ لا یَسْتَثْنُونَ [18]

 

و هیچ [كس را] از آن استثنا نکنند.

 

آیه فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ [19]

 

امّا عذابی فراگیر از سوی پروردگارت [شب هنگام] بر باغ آن‌ها فرود آمد درحالی‌که آنان در خواب بودند.

 

1 (قلم/ 19)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبَهَا.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ؛ این [عذاب فراگیر] علّت [از بین رفتن] آن باغ بود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 القمی، ج2، ص381

2 (قلم/ 19)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قوله فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ وَ هُوَ الْعَذَاب.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ، منظور از طائف، عذاب است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 القمی، ج2، ص382

3 (قلم/ 19)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَطَافَ عَلَیْها طَائِفٌ أَیْ أَحَاطَتْ بِهَا النَّارُ فَاحْتَرَقَتْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ یعنی آتش آن را احاطه کرد؛ در نتیجه سوخت.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 بحرالعرفان، ج16، ص126

آیه فَأَصْبَحَتْ کَالصَّریمِ [20]

 

و آن باغ [سرسبز] همچون شب سیاه و ظلمانی شد.

 

1 (قلم/ 20)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ أَحْمَدَ‌بْنِ‌عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) قَال: کَانَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) بِالْکُوفَهًِْ فِی الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) … أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ تَطَیُّرِنَا مِنْهُ وَ ثِقْلِهِ وَ أَیُّ أَرْبِعَاءَ هُوَ قَالَ آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ (علیه السلام) أَخَاهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُلْقِیَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فِی النَّارِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَضَعُوهُ فِی الْمَنْجَنِیقِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ غَرَقَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فِرْعَوْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ جَعَلَ اللَّهُ عالِیَها سافِلَها وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الرِّیحَ عَلَی قَوْمِ عَادٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَی نُمْرُودَ الْبَقَّهًَْ.

 

امام علی (علیه السلام) - از امام حسین (علیه السلام) نقل شده است: روزی امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد جامع کوفه بود، مردی از اهالی شام از جای حرکت کرده و گفت: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام) … مرا از روز چهارشنبه مطّلع کن و اینکه فال بد می‌زنیم و آن روز برای ما سنگین می‌آید، کدام چهارشنبه است»؟ فرمود: «چهارشنبه آخر ماه است. در آن چهارشنبه قابیل برادرش هابیل را کشت و ابراهیم را در آتش افکندند و روز چهارشنبه او را در منجنیق قرار دادند. روز چهارشنبه فرعون را خدا غرق کرد. روز چهارشنبه خداوند قریه لوط را زیرورو کرد. در روز چهارشنبه خداوند باد سهمگین بر قوم عاد فرستاد. روز چهارشنبه آن باغ [سرسبز] همچون شب سیاه و ظلمانی شد روز چهارشنبه خداوند پشه را بر نمرود مسلّط کرد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 بحارالأنوار، ج10، ص80/ نورالثقلین؛ «اصحبت کالصریم» بدل «القی ابراهیم فی النار… الی آخر»

2 (قلم/ 20)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ قَالَ کَالْمُحْتَرِقِ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) مَا الصَّرِیمُ قَالَ اللَّیْلُ الْمُظْلِم ثم قال لا ضوء له و لا نور.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ، مانند چیزی سوخته شده می‌باشد. شخصی گفت: «ای ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)! الصَّرِیمِ چیست»؟ پاسخ داد: «شب دیجور و ظلمانی، شبی که هیچ اثری از نور در آن نباشد».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 القمی، ج2، ص381/ مستدرک الوسایل، ج7، ص97/ بحارالأنوار، ج93، ص101؛ «ثم قال لاضوء و لانور» محذوف

3 (قلم/ 20)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ أَیْ کَاللَّیْلِ الْمُظْلِمِ. وَ الصَّرِیمَانِ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ، لِانْصِرَامِ أَحَدِهِمَا عَنِ الْآخَرِ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ یعنی مانند شب تاریک [شد]. و «الصریمان» شب و روز است به خاطر اینکه یکی از آن‌ها از دیگری برچیده می‌شود.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص492 بحرالعرفان، ج16، ص127

آیه فَتَنادَوْا مُصْبِحینَ [21]

 

صبحگاهان یکدیگر را صدا زدند.

 

آیه أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمینَ [22]

 

که اکنون به‌سوی کشتزار و باغ خود حرکت کنید اگر قصد چیدن میوه‌ها را دارید.

 

1 (قلم/ 22)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمینَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّ أَبَانَا کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ ذَهَبَ عَقْلُهُ وَ خَرِفَ فَهَلُمَّ فَلْنَتَعَاهَدْ عَهْداً فِیمَا بَیْنَنَا أَنْ لَا نُعْطِیَ أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ فِی عَامِنَا هَذَا شَیْئاً حَتَّی نَسْتَغْنِیَ وَ تَکْثُرَ أَمْوَالُنَا… ثُمَّ قَالَ لَا ضَوْءَ لَهُ وَ لَا نُورَ فَلَمَّا أَصْبَحَ الْقَوْمُ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ قَالَ فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ قَالَ وَ مَا التَّخَافُتُ یَا ابْنَ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ یَتَشَاوَرُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً لَکِنْ لَا یَسْمَعُ أَحَدٌ غَیْرُهُم.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمینَ و به همدیگر گفتند: پدر ما، پیر مرد سالخورده‌ای بود که عقل خویش را از دست داده بود. پس بیایید پیمان ببندیم که امسال، چیزی از محصول خویش را به هیچ‌کدام از مسلمانان فقیر ندهیم تا اینکه پولدار شویم و مال ما زیاد شود… شبی که هیچ اثری از نور در آن نباشد. بنابراین هنگامی‌که صبح شد فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ* أَنِ اغْدُوا عَلَی حَرْثِکُمْ إِن کُنتُمْ صَارِمِینَ* فَانطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخَافَتُونَ آن مرد گفت: «ای ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)! «تخافت» چیست»؟ پاسخ داد: «به آرامی با همدیگر صحبت می‌کردند تا اینکه شخص دیگری صحبت‌های آنان را نشنود».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص494 مستدرک الوسایل، ج7، ص97/ بحارالأنوار، ج93، ص101/ القمی، ج2، ص381؛ «قال اللیل المظلم» بدل «أن اغدوا… تکثر اموالنا»

آیه فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ [23]

 

آن‌ها حرکت کردند درحالی‌که آهسته با هم می‌گفتند

 

آیه أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکینٌ [24]

 

مواظب باشید امروز حتّی یک فقیر در آن باغ بر شما وارد نشود.

 

آیه وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرینَ [25]

 

[آرى] آن‌ها صبحگاهان تصمیم داشتند که با قدرت از مستمندان جلوگیری کنند.

 

آیه فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ [26]

 

«هنگامی‌که [وارد باغ شدند و] آن را دیدند گفتند: «حقاً ما گمراهیم».

 

1 (قلم/ 26)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَلَمَّا رَأَوْها وَ عَایَنُوا مَا قَدْ حَلَ بِهِمْ قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَلَمَّا رَأَوْهَا و آن بلایی که بر باغ‌های آن‌ها نازل شده بود را دیدند: گفتند: «حقاً ما گمراهیم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص494 القمی، ج2، ص381/ بحارالأنوار، ج93، ص101

2 (قلم/ 26)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قوله إِنَّا لَضَالُّونَ قَالَ: أَخْطَئُوا الطَّرِیق.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و إِنَّا لَضَالُّونَ، منظور این است که ما راه را اشتباه رفتیم.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص494 القمی، ج2، ص382

آیه بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ [27]

 

بلکه ما محرومیم [و همه چيز از دست ما رفته]».

 

1 (قلم/ 27)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ فَحَرَمَهُمُ اللَّهُ ذَلِکَ بِذَنْبٍ کَانَ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَظْلِمْهُمْ شَیْئاً.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ بنابراین خداوند به خاطر آن گناهی که مرتکب شدند، آن‌ها را از آن رزق و روزی محروم کرد، و در واقع در حقّ آنان ظلمی نکرده است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص494 مستدرک الوسایل، ج7، ص97/ بحارالأنوار، ج93، ص101 و القمی، ج2، ص381

آیه قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ [28]

 

آنکه از همه‌ی آن‌ها عاقل‌تر بود گفت: «آیا به شما نگفتم چرا تسبیح خدا نمی‌گویید»؟!

 

1 (قلم/ 28)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قوله لَوْ لا تُسَبِّحُونَ یَقُولُ لَوْ لَا تَسْتَغْفِرُون.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از این آیه لَوْلَا تُسَبِّحُونَ، این است که آیا طلب غفران و آمرزش نمی‌کنید؟

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص494 القمی، ج2، ص382

2 (قلم/ 28)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَیْ أَعْدَلُهُمْ قَوْلاً.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قالَ أَوْسَطُهُمْ یعنی عادل‌ترین آن‌ها در سخن‌گفتن.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص496 بحرالعرفان، ج16، ص127

آیه قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ [29]

 

گفتند: «منزّه است پروردگار ما، به یقین ما ستمکار بودیم».

 

آیه فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ [30]

 

سپس رو به یکدیگر کرده به سرزنش هم پرداختند.

 

1 (قلم/ 30)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قَالَ یَلُومُونَ أَنْفُسَهُمْ فِیمَا عَزَمُوا عَلَیْهِ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ؛ همدیگر را به خاطر آن تصمیم شومی که گرفته بودند، سرزنش می‌کردند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص496 بحارالأنوار، ج93، ص101/ القمی، ج2، ص381/ مستدرک الوسایل، ج7، ص97

2 (قلم/ 30)

الباقر (علیه السلام) - سُئِلَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) عَنْ هَذِهِ الْآیَهًِْ قَالَ یَقِفُونَ فَیُسْأَلُونَ ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ فِی الْآخِرَهًِْ کَمَا تَعَاوَنْتُمْ فِی الدُّنْیَا عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ یَقُولُ اللَّهُ بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ* فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ إِلَی قَوْلِهِ کَالْمُجْرِمِینَ.

 

امام باقر (علیه السلام) - از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: آن‌ها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند! . (صافات/24) سؤال شد، فرمود: «می‌ایستند و از آن‌ها سؤال می‌شود: شما را چه شده که در آخرت از هم یاری نمی‌طلبید؟! همانگونه که در دنیا علیه علی (علیه السلام) همدیگر را یاری کردید»؟ خداوند می‌فرماید: ولی آنان در آن روز [در برابر قدرت خدا] تسلیمند. فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص496 بحارالأنوار، ج27، ص238

3 (قلم/ 30)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُوجِبُ سَوَادَ الْوُجُوهِ یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهُ أَوْلِیَائِکَ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهُ أَعْدَائِکِ إِذْ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ فَقِیلَ لَهُمْ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ.

 

امام علی (علیه السلام) - خداوندا! از تو طلب آمرزش می‌کنم به خاطر هر گناهی که باعث روسیاهی در روزی می‌شود که چهره‌های دوستانت [در آن روز] سفید می‌شود و چهره‌های دشمنانت سیاه می‌شود؛ هنگامی رو به یکدیگر کرده به سرزنش هم پرداختند. سپس به آن‌ها گفته شد: نزد من جدال و مخاصمه نکنید؛ من پیشتر به شما هشدار داده‌ام [و اتمام حجّت کرده‌ام]!

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص496 بحارالأنوار، ج84، ص334

آیه قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغینَ [31]

 

[و فريادشان بلند شد] گفتند: «وای بر ما که طغیانگر بودیم!

 

آیه عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ [32]

 

امیدواریم پروردگارمان [مارا ببخشد و] بهتر ازآن به‌جای آن به ما بدهد، چرا که ما به‌سوی پروردگارمان روی آوردیم».

 

آیه کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ [33]

 

این‌گونه است عذاب [خداوند در دنيا]، و عذاب آخرت از آن بزرگ‌تر است اگر می‌دانستند.

 

آیه إِنَّ لِلْمُتَّقینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعیمِ [34]

 

به‌یقین برای پرهیزگاران نزد پروردگارشان باغ‌های پرنعمت بهشتی است.

 

آیه أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمینَ کَالْمُجْرِمینَ [35]

 

آیا مؤمنان را همچون مجرمان قرار دهیم؟!

 

آیه ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ [36]

 

شما را چه می‌شود؟! چگونه داوری می‌کنید؟!

 

آیه أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فیهِ تَدْرُسُونَ [37]

 

آیا کتابی دارید که از آن درس می‌گیرید.

 

آیه إِنَّ لَکُمْ فیهِ لَما تَخَیَّرُونَ [38]

 

که در آن آمده است هرچه را بخواهید می‌توانید انتخاب کنید؟!

 

آیه أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ [39]

 

یا اینکه عهد مستمری تا روز قیامت بر ما دارید که هرچه را حکم کنید برای شما باشد؟!

 

آیه سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعیمٌ [40]

 

از آن‌ها بپرس کدامشان چنین چیزی را تضمین می‌کند؟!

 

1 (قلم/ 40)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعیمٌ أَیْ کَفِیل.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در این آیه سَلْهُم أَیُّهُم بِذَلِکَ زَعِیمٌ منظور، کفیل و ضامن است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص498 القمی، ج2، ص382/ البرهان

آیه أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقینَ [41]

 

یا اینکه معبودانی دارند که آن‌ها را همتای خدا قرار داده‌اند [و براى آنان شفاعت مى‌كنند]؟! اگر راست می‌گویند همتایان خود را بیاورند!

 

آیه یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ [42]

 

[به خاطر بياوريد] روزی را که هول و وحشت به نهایت می‌رسد و دعوت به سجود می‌شوند، امّا نمی‌توانند [سجده كنند].

 

1 (قلم/ 42)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ قَالَ یُکْشَفُ عَنِ الْأُمُورِ الَّتِی خَفِیَتْ وَ مَا غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) حَقَّهُمْ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ قَالَ یُکْشَفُ لِأَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَتَصِیرُ أَعْنَاقُهُمْ مِثْلَ صَیَاصِی الْبَقَرِ یَعْنِی قُرُونَهَا فَلَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یَسْجُدُوا وَ هِیَ عُقُوبَهًٌْ لِأَنَّهُمْ لَمْ یُطِیعُوا اللَّهَ فِی الدُّنْیَا فِی أَمْرِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ إِلَی وَلَایَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ هُمْ یَسْتَطِیعُونَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ، از اموری که پنهان شده بود، پرده برداشته می‌شود، و آن حقّی که از خاندان محمّد (صلی الله علیه و آله) غصب شده است، برملا می‌شود، وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ، برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) نمایان می‌شود و گردن آنان مانند شاخ گاو خشک می‌شود امّا نمی‌توانند که سجده کنند، و این مجازات است به این دلیل که آن‌ها در دنیا، فرمان خداوند را اطاعت نمی‌کردند و این همان سخن خداوند عزّوجلّ است که فرمود: «وَ قَدْ کَانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُونَ؛ در دنیا به ولایتش دعوت می‌شدند درحالی‌که می‌توانستند این کار را انجام دهند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص498 بحارالأنوار، ج36، ص173/ بحارالأنوار، ج7، ص184/ القمی، ج2، ص382؛ «و هو قوله و قد کانوا… الی آخر» محذوف

2 (قلم/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ قَالَ تَبَارَکَ الْجَبَّارُ ثُمَّ أَشَارَ إِلَی سَاقِهِ فَکَشَفَ عَنْهَا الْإِزَارَ قَالَ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ قَالَ أُفْحِمَ الْقَوْمُ وَ دَخَلَتْهُمُ الْهَیْبَهًُْ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ شَاخِصَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمُ الذِّلَّةُ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌علی حلبی از امام صادق (علیه السلام) در خصوص این آیه: یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ نقل می‌کند: منزّه است خداوند جبّار و توانا سپس به پای خویش اشاره کرد و شلوار را از آن کنار زد؛ فرمود: وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلَا یَسْتَطِیعُونَ، آنگاه که قوم مات و مبهوت می‌شوند و ترس و هیبت بر آنان چیره می‌شود، و سرافکنده می‌شوند و جانشان به لب می‌رسد این درحالی است که چشم‌هایشان [از شدّت شرمساری] به زیر افتاده، و ذلّت و خواری وجودشان را فراگرفته آن‌ها پیش از این دعوت به سجود می‌شدند درحالی‌که سالم بودند [ولی امروز دیگر توانایی آن را ندارند]! .

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص498 بحارالأنوار، ج4، ص7/ بحارالأنوار، ج7، ص183 و التوحید، ص154؛ «خاشعه» بدل «شاخصه» / نورالثقلین/ البرهان

3 (قلم/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ قَالَ صَارَتْ أَصْلَابُهُمْ کَصَیَاصِی الْبَقَرِ یَعْنِی قُرُونَهَا وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ وَ هُمْ مُسْتَطِیعُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - زراره از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی سخن خدای عزّوجلّ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ [نقل کرده است که]، فرمود: «ستون فقرات بدنشان مانند صیاصی گاو یعنی شاخش می‌شود. وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ. یعنی، درحالی‌که توانایی داشتند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص498 بحارالأنوار، ج7، ص120/ بحارالأنوار، ج5، ص34

4 (قلم/ 42)

الکاظم (علیه السلام) - عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌سَعِیدٍ عَنْ أَبِی‌الْحَسَن (علیه السلام) یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ قَالَ حِجَابٌ مِنْ نُورٍ یُکْشَفُ فَیَقَعُ الْمُؤْمِنُونَ سُجَّداً وَ تُدْمَجُ أَصْلَابُ الْمُنَافِقِینَ فَلَا یَسْتَطِیعُونَ السُّجُودَ.

 

امام کاظم (علیه السلام) - حسین‌بن‌سعید از امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ؛ حجابی از نور کشف می‌شود و مؤمنان می‌افتند؛ درحالی‌که سجده‌کنندگانند. یعنی به سجده می‌روند و پشت‌های منافقان در هم می‌رود و لخت می‌شود و مانند چوب خشک می‌شوند و نمی‌توانند سجده کنند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص498 بحارالأنوار، ج4، ص7/ الاحتجاج، ج2، ص411/ التوحید، ص154/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص120/ نورالثقلین/ البرهان

5(قلم/ 42)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إنَّ المُرَادَ بِذَلِکَ یَومُ القِیَامَهًِْ حِینَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ مراد از آن روز قیامت است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحارالأنوار، ج82، ص100

6 (قلم/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عُبَیْدِ‌بْنِ‌زُرَارَهًْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ قَالَ کَشَفَ إِزَارَهُ عَنْ سَاقِهِ وَ یَدُهُ الْأُخْرَی عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی.

 

امام صادق (علیه السلام) - عبیدبن‌زراره گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ. پرسیدم. آن حضرت شلوار خویش را از پای خویش کنار زد و دست دیگر را بر سر خویش نهاد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحارالأنوار، ج4، ص7/ التوحید، ص155/ نورالثقلین/ البرهان

7 (قلم/ 42)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سُئِلَ ابْنُ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) عنْ قَوْلِهِ یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ فَقَالَ: فَإِذَا خَفِیَ عَلَیْکُمْ شَیْءٌ فِی الْقُرْآنِ فَابْتَغُوهُ فِی الشِّعْرِ، فَإِنَّهُ دِیوَانُ الْعَرَبِ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ الشَّاعِرِ: وَ قَامَتِ الْحَرْبُ بِنَا عَلَی سَاقٍ. وَ هُوَ یَوْمُ کَرْبٍ وَ شِدَّهًْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) درباره‌ی سخن خداوند یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ سؤال شد، گفت: «هرگاه چیزی در قرآن بر شما مخفی شد [و معنی آن را متوجّه نشدید]، آن را در شعر طلب کنید؛ چون آن دیوان شعر عرب است [و با آن می‌توانید معنی کلام عربی را بفهمید]. آیا سخن شاعر را نشنیده‌اید [که می‌گوید]: جنگ ما را بر روی پا نگه داشت و آن [کنایه از] روز اندوه و سختی است».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحرالعرفان، ج16، ص131

8 (قلم/ 42)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - السُّجُودَ یُشْبِهُ السُّجُودَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ کَمَا قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سجود [نماز] شبیه سجده بر پروردگار جهانیان [در روز قیامت] است همانگونه که خداوند عزّوجلّ فرمود: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 جامع الأخبار، ص78

آیه خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ [43]

 

این درحالی است که چشم‌هایشان [از شدّت شرمسارى] به زیر افتاده، و ذلّت خواری وجودشان را فرا می‌گیرد؛ آن‌ها پیش از این دعوت به سجود می‌شدند درحالی‌که سالم بودند. [ولى امروز ديگر توانايى آن راندارند].

 

1 (قلم/ 43)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ الطَّیَّارِ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ مُسْتَطِیعُونَ یَسْتَطِیعُونَ الْأَخْذَ بِمَا أُمِرُوا بِهِ وَ التَّرْکَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ بِذَلِکَ ابْتُلُوا ثُمَّ قَالَ لَیْسَ شَیْءٌ مِمَّا أُمِرُوا بِهِ وَ نُهُوا عَنْهُ إِلَّا وَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فِیهِ ابْتِلَاءٌ وَ قَضَاءٌ.

 

امام صادق (علیه السلام) - حمزه‌بن‌محمّد طیّار گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: وَ قَدْ کَانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُونَ، پرسیدم. فرمود: «توانا هستند، می‌توانند امری که به آن‌ها داده شده را انجام دهند و آنچه را از آن نهی شدند ترک کنند. به این شیوه، امتحان و آزمایش شدند». سپس فرمود: «هر چیزی که خداوند عزّوجلّ، آن‌ها را به آن امر می‌کند و یا از آن باز می‌دارد، امتحان و آزمایش و تقدیر خدا درپی آن است».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحارالأنوار، ج5، ص38/ بحارالأنوار، ج4، ص8/ بحارالأنوار، ج5، ص9/ التوحید، ص349/ البرهان/ مشکاهًْ الأنوار، ص334/ نورالثقلین

2 (قلم/ 43)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ وَ هُمْ مُسْتَطِیعُونَ یَسْتَطِیعُونَ الْأَخْذَ بِمَا أُمِرُوا بِهِ وَ التَّرْکَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ بِذَلِکَ ابْتُلُوا.

 

امام صادق (علیه السلام) - وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ؛ آنان قدرت عمل‌کردن به اوامر الهی را داشتند، و می‌توانستند نواهی خدا را ترک کنند، [ولی این کار را نکردند] و بدین‌وسیله آزمایش شدند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحارالأنوار، ج5، ص34

3 (قلم/ 43)

الصّادق (علیه السلام) - عَن الحَلَبیّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ قَالَ أُفْحِمَ الْقَوْمُ وَ دَخَلَتْهُمُ الْهَیْبَهًُْ وَ شُخِصَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ؛ قوم درمانده شوند و هیبت و ترس بر ایشان داخل شود و دیده‌ها باز می‌ماند و هیچ برهم نمی‌خورند و دل‌ها به گلو می‌رسد؛ خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص500 بحارالأنوار، ج7، ص183

4 (قلم/ 43)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ قَالَ صَارَتْ أَصْلَابُهُمْ کَصَیَاصِی الْبَقَرِ یَعْنِی قُرُونَهَا وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ وَ هُمْ سَالِمُونَ وَ هُمْ مُسْتَطِیعُونَ.

 

امام صادق (علیه السلام) - حلبی از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی سخن خدای عزّوجلّ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلایَسْتَطِیعُونَ نقل کرده است که فرمود: «ستون فقرات بدنشان مانند صیاصی گاو یعنی شاخش شود وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ. فرمود: وَ هُمْ سالِمُونَ [یعنی] درحالی‌که توانایی داشتند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 بحارالأنوار، ج5، ص34

آیه فَذَرْنی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ [44]

 

اکنون مرا با آن‌ها که این سخن را تکذیب می‌کنند واگذار! ما آنان را از آنجا که نمی‌دانند بتدریج به‌سوی عذاب پیش می‌بریم.

 

1 (قلم/ 44)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عُمَرَ‌بْنِ‌یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِی مَالًا فَرَزَقَنِی وَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً فَرَزَقَنِی وَلَداً وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَرْزُقَنِی دَاراً فَرَزَقَنِی وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَعَ الْحَمْدِ فَلَا.

 

امام صادق (علیه السلام) - عمربن‌یزید گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: از خداوند خواستم مالی به من بدهد او هم عطاء فرمود و از او فرزندی خواستم آن را هم داد، از وی خانه‌ای خواستم آن را هم بخشید، فکر می‌کنم خداوند مرا آزمایش می‌کند و می‌خواهد کم‌کم مرا مؤاخذه کند، فرمود: «نه به خدا اگر شکر کنی باکی نیست».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 الکافی، ج2، ص97/ نورالثقلین

2 (قلم/ 44)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی بِعَبْدٍ خَیْراً فَأَذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنَقِمَهًْ وَ یُذَکِّرُهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی بِعَبْدٍ شَرّاً فَأَذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنِعْمَهًْ لِیُنْسِیَهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ یَتَمَادَی بِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعَاصِی.

 

امام صادق (علیه السلام) - هرگاه خداوند بخواهد به بنده‌ای خیری برساند؛ اگر او مرتکب گناهی شد خداوند او را در مشکلی گرفتار می‌کند و استغفار را به یادش می‌آورد. امّا هرگاه بخواهد او را گرفتار سازد؛ اگر از وی گناهی سر زد، به او نعمت می‌دهد، و استغفار را از یادش می‌برد و به او مهلت عطا می‌کند، و این است معنی آیه که فرمود: سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ یعنی در هنگام گناه به آن‌ها مهلت می‌دهد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 علل الشرایع، ج2، ص561/ نورالثقلین/ البرهان

3 (قلم/ 44)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ قَالَ تَجْدِیداً لَهُمْ عِنْدَ الْمَعَاصِی.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ یعنی با نیرو بخشیدن به آن‌ها هنگام [ارتکاب] گناهان [مهلت می‌دهد].

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 القمی، ج2، ص382

4 (قلم/ 44)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ قَالَ قَالَ تَحْذِیرا عِنْدَ الْمَعَاصِی.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ، هشداری برای انجام گناهان است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 البرهان

5 (قلم/ 44)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ سُبْحَانَه سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ… إنَّهُمْ کُلَّمَا أحْدَثُوا خَطِیئَهًًْ جَدد لَهُمْ نِعْمَهًَْ وَ إنَّما یَسْتَدْرِجُهُمْ إلَی الضَّرَرِ وَ الْعِقَابُ الَّذی اسْتَحَقُّوهُ بِمَا تَقَدَّمَ مِنْ کُفْرِهِمْ.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ؛ آن‌ها هر زمان گناه جدیدی به وجود آورند، [خداوند] نعمت جدیدی به آن‌ها می‌دهد و آن‌ها را به تدریج به‌سوی ضرر و عذابی پیش می‌برد که به خاطر کفر از پیش فرستاده خود مستحّق آن هستند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 متشابه القرآن، ج1، ص184

6 (قلم/ 44)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا أَحْدَثَ الْعَبْدُ ذَنْباً جُدِّدَ لَهُ نِعْمَهًْ فَیَدَعُ الِاسْتِغْفَارَ فَهُوَ الِاسْتِدْرَاجُ.

 

امام صادق (علیه السلام) - اگر بنده‌ای گناه کند و نعمت تازه‌ای به او برسد و استغفار را ترک نماید، مورد ریشخند و انتقام الهی است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 بحارالأنوار، ج5، ص215/ نورالثقلین

آیه وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیْدی مَتینٌ [45]

 

و به آن‌ها مهلت می‌دهم؛ چرا که نقشه و تدبیر من محکم و متین است.

 

1 (قلم/ 45)

الصّادق (علیه السلام) - وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَ کَیْدِی مَتِینٌ وَ الْمَیْلُ آجَالُهُمْ وَ لَا أُبَادِرُ إِلَی عَذَابِهِمْ مُبَادَرَهًَْ مَنْ یَخْشَی الْفَوَاتَ فَإِنَّمَا یُعَجِّلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ، إِنَّ عَذَابِی شَدِیدٌ.

 

امام صادق (علیه السلام) - وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ یعنی عمرشان را طولانی می‌کنم و برای عذاب آن‌ها عجله نمی‌کنم مانند عجله‌کردن کسی که می‌ترسد فرصت از دست برود؛ چون کسی عجله می‌کند که می‌ترسد فرصت از دستش برود؛ [البتّه که فرصت از دست من نمی‌رود و] عذاب من بسیار شدید است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص502 بحرالعرفان، ج16، ص131

آیه أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ [46]

 

آیا تو از آن‌ها مزدی می‌طلبی که پرداختش برای آن‌ها سنگین است؟!

 

آیه أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ [47]

 

یا اسرار غیب نزد آن‌هاست و آن را می‌نویسند [و به يكديگر مى‌دهند]؟!

 

آیه فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ [48]

 

پس در ابلاغ حکم پروردگارت شکیبا باش، و مانند صاحب ماهی (یونس) مَباش [كه در ابلاغ حكم خدا شتاب كرد و گرفتار كيفر ترك اوّلى شد] در آن زمان که با نهایت اندوه خدا را خواند.

 

پس در ابلاغ حکم پروردگارت شکیبا باش

1 -1 (قلم/ 48)

الرّضا (علیه السلام) - عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌شَاذَانَ الْوَاسِطِیِّ قَال کَتَبْتُ إِلَی أَبِی‌الْحَسَنِ‌الرِّضَا (علیه السلام) أَشْکُو جَفَاءَ أَهْلِ وَاسِطَ وَ حَمْلَهُمْ عَلَیَّ وَ کَانَتْ عِصَابَهًٌْ مِنَ الْعُثْمَانِیَّهًِْ تُؤْذِینِی فَوَقَّعَ بِخَطِّهِ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ أَخَذَ مِیثَاقَ أَوْلِیَائِنَا (علیهم السلام) عَلَی الصَّبْرِ فِی دَوْلَهًِْ الْبَاطِلِ فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَلَوْ قَدْ قَامَ سَیِّدُ الْخَلْقِ لَقَالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ.

 

امام رضا (علیه السلام) - حسن‌بن‌شاذان واسطی گوید: به امام رضا (علیه السلام) نامه‌ای نوشتم و از ستم مردم واسط و حملاتی که به من می‌کردند به آن حضرت (علیه السلام) شکایت کردم. مردم واسط گروهی از طرفداران عثمان بودند که به من آزار می‌رساندند. آن حضرت (علیه السلام) به خط شریف خود به من این‌گونه نوشت: «همانا خدای تبارک از دوستان ما پیمان گرفته که در دوره‌ی حکومت باطل شکیب ورزند، فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ و آنگاه که سرور خلایق ظهور کند. آن‌ها خواهند گفت: ای وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت؟! [آری] این همان است که خداوند رحمان وعده داده، و فرستادگان [او] راست گفتند! . (یس/52)

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص504 بحارالأنوار، ج53، ص89

و مانند صاحب ماهی یونس) مَباش [که در ابلاغ حکم خدا شتاب کرد و گرفتار کیفر ترک اولی شد] در آن زمان که با نهایت اندوه خدا را خواند

2 -1 (قلم/ 48)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَصاحِبِ الْحُوتِ یَعْنِی یُونُسَ (علیه السلام) لَمَّا دَعَا عَلَی قَوْمِهِ ثُمَّ ذَهَبَ مُغاضِباً لِلَّهِ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَصَاحِبِ الحُوتِ منظور یونس (علیه السلام) است که هنگامی‌که قوم خویش را نفرین کرد و با خشم و عصبانیت آنان را ترک کرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص504 بحارالأنوار، ج14، ص380/ نورالثقلین/ البرهان/ القمی، ج2، ص382

2 -2 (قلم/ 48)

الباقر (علیه السلام) - فِی قَوْلِهِ إِذْ نادی رَبَّهُ وَ هُوَ مَکْظُومٌ أَیْ مَغْمُوم.

 

امام باقر (علیه السلام) - إِذْ نَادَی وَ هُوَ مَکْظُومٌ؛ مَکْظُومٌ به‌معنای غمگین و ناراحت است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص504 بحارالأنوار، ج14، ص380/ نورالثقلین/ البرهان/ القمی، ج2، ص382؛ «بتفاوت»

2 -3 (قلم/ 48)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ یُونُسَ‌بْنَ‌مَتَّی (علیه السلام) بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِینَ سَنَهًْ وَ کَانَ رَجُلًا یَعْتَرِیهِ الْحِدَّهًُْ وَ کَانَ قَلِیلَ الصَّبْرِ عَلَی قَوْمِهِ وَ الْمُدَارَاهًْ لَهُمْ عَاجِزاً عَمَّا حُمِّلَ مِنْ ثِقَلِ حَمْلِ أَوْقَارِ النُّبُوَّهًْ وَ أَعْلَامِهَا وَ أَنَّهُ یُفْسَخُ تَحْتَهَا کَمَا یُفْسَخُ الْجَذَعُ تَحْتَ حِمْلِهِ وَ أَنَّهُ أَقَامَ فِیهِمْ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِهِ وَ اتِّبَاعِهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَهًْ فَلَمْ یُؤْمِنْ بِهِ وَ لَمْ یَتَّبِعْهُ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا رَجُلَانِ اسْمُ أَحَدِهِمَا رُوبِیلُ وَ اسْمُ الْآخَرِ تَنُوخَا وَ کَانَ رُوبِیلُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ الْعِلْمِ وَ النُّبُوَّهًْ وَ الْحِکْمَهًْ وَ کَانَ قَدِیمَ الصُّحْبَهًْ لِیُونُسَ‌بْنِ‌مَتَّی مِنْ قَبْلِ أَنْ یَبْعَثَهُ اللَّهُ بِالنُّبُوَّهًْ وَ کَانَ تَنُوخَا رَجُلًا مُسْتَضْعَفاً عَابِداً زَاهِداً مُنْهَمِکاً فِی الْعِبَادَهًْ وَ لَیْسَ لَهُ عِلْمٌ وَ لَا حُکْمٌ وَ کَانَ رُوبِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ یَرْعَاهَا وَ یَتَقَوَّتُ مِنْهَا وَ کَانَ تَنُوخَا رَجُلًا حَطَّاباً یَحْتَطِبُ عَلَی رَأْسِهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ کَسْبِهِ وَ کَانَ
 لِرُوبِیلَ مَنْزِلَهًْ مِنْ یُونُسَ غَیْرُ مَنْزِلَهًْ تَنُوخَا لَعِلْمِ رُوبِیلَ وَ حِکْمَتِهِ وَ قَدِیمِ صُحْبَتِهِ فَلَمَّا رَأَی یُونُسُ (علیه السلام) أَنَّ قَوْمَهُ لَا یُجِیبُونَهُ وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهِ ضَجِرَ وَ عَرَفَ مِنْ نَفْسِهِ قِلَّهًَْ الصَّبْرِ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی رَبِّهِ وَ کَانَ فِیمَا شَکَا أَنْ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ بَعَثْتَنِی إِلَی قَوْمِی وَ لِی ثَلَاثُونَ سَنَهًْ فَلَبِثْتُ فِیهِمْ أَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِرِسَالاتِی وَ أُخَوِّفُهُمْ عَذَابَکَ وَ نَقِمَتَکَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَهًْ فَکَذَّبُونِی وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِی وَ جَحَدُوا نُبُوَّتِی وَ اسْتَخَفُّوا بِرِسَالاتِی وَ قَدْ تَوَاعَدُونِی وَ خِفْتُ أَنْ یَقْتُلُونِی فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ فَإِنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یُؤْمِنُونَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی یُونُسَ أَنَّ فِیهِمُ الْحَمْلَ وَ الْجَنِینَ وَ الطِّفْلَ وَ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ وَ الْمَرْأَهًَْ الضَّعِیفَهًَْ وَ الْمُسْتَضْعَفَ الْمَهِینَ وَ أَنَا الْحَکَمُ الْعَدْلُ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی لَا أُعَذِّبُ الصِّغَارَ بِذُنُوبِ الْکِبَارِ مِنْ قَوْمِکَ وَ هُمْ یَا یُونُسُ عِبَادِی وَ خَلْقِی وَ بَرِیَّتِی فِی بِلَادِی وَ فِی عَیْلَتِی أُحِبُّ أَنْ أَتَأَنَّاهُمْ وَ أَرْفُقَ بِهِمْ وَ أَنْتَظِرُ تَوْبَتَهُمْ وَ إِنَّمَا بَعَثْتُکَ إِلَی قَوْمِکَ لِتَکُونَ حیطاً عَلَیْهِمْ تَعْطَفَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحِمِ الْمَاسَّهًْ مِنْهُمْ وَ تَأَنَّاهُمْ بِرَأْفَهًْ النُّبُوَّهًْ وَ تَصْبِرَ مَعَهُمْ بِأَحْلَامِ الرِّسَالَهًْ وَ تَکُونَ لَهُمْ کَهَیْئَهًْ الطَّبِیبِ الْمُدَاوِی الْعَالِمِ بِمُدَاوَاهًْ الدَّاءِ فَخَرَقْتَ بِهِمْ وَ لَمْ تَسْتَعْمِلْ قُلُوبَهُمْ بِالرِّفْقِ وَ لَمْ تَسُسْهُمْ بِسِیَاسَهًْ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ سَأَلْتَنِی عَنْ سُوءِ نَظَرِکَ الْعَذَابَ لَهُمْ عِنْدَ قِلَّهًَْ الصَّبْرِ مِنْکَ وَ عَبْدِی نُوحٌ کَانَ أَصْبَرَ مِنْکَ عَلَی قَوْمِهِ وَ أَحْسَنَ صُحْبَهًْ وَ أَشَدَّ تَأَنِّیاً فِی الصَّبْرِ عِنْدِی وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ فَغَضِبْتُ لَهُ حِینَ غَضِبَ لِی وَ أَجَبْتُهُ حِینَ دَعَانِی فَقَالَ یُونُسُ یَا رَبِّ إِنَّمَا غَضِبْتُ عَلَیْهِمْ فِیک وَ إِنَّمَا دَعَوْتُ عَلَیْهِمْ حِینَ عَصَوْکَ فَوَ عِزَّتِکَ لَا أَتَعَطَّفُ عَلَیْهِمْ بِرَأْفَهًْ أَبَداً وَ لَا أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ بِنَصِیحَهًْ شَفِیقٍ بَعْدَ کُفْرِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّایَ وَ جَحْدِهِمْ بِنُبُوَّتِی فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ فَإِنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ أَبَداً فَقَالَ اللَّهُ یَا یُونُسُ إِنَّهُمْ مِائَهًُْ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ مِنْ خَلْقِی یَعْمُرُونَ بِلَادِی وَ یَلِدُونَ عِبَادِی وَ مَحَبَّتِی أَنْ أَتَأَنَّاهُمْ لِلَّذِی سَبَقَ مِنْ عِلْمِی فِیهِمْ وَ فِیکَ وَ تَقْدِیرِی وَ تَدْبِیرِی غَیْرُ عِلْمِکَ وَ تَقْدِیرِکَ وَ أَنْتَ الْمُرْسَلُ وَ أَنَا الرَّبُّ الْحَکِیمُ وَ عِلْمِی فِیهِمْ یَا یُونُسُ بَاطِنٌ فِی الْغَیْبِ عِنْدِی لَا تَعْلَمُ مَا مُنْتَهَاهُ وَ عِلْمُکَ فِیهِمْ ظَاهِرٌ لَا بَاطِنَ لَهُ یَا یُونُسُ قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی مَا سَأَلْتَ مِنْ إِنْزَالِ الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ وَ مَا ذَلِکَ یَا یُونُسُ بِأَوْفَرَ لِحَظِّکَ عِنْدِی وَ لَا أَجْمَلَ لِشَأْنِکَ وَ سَیَأْتِیهِمْ عَذَابٌ فِی شَوَّالٍ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَسَطَ الشَّهْرِ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَأَعْلِمْهُمْ ذَلِکَ قَالَ فَسُرَّ بِذَلِکَ یُونُسُ وَ لَمْ یَسُؤْهُ وَ لَمْ یَدْرِ مَا عَاقِبَتُه.

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - خداوند یونس‌بن‌متی (علیه السلام) را در سی‌سالگی به‌سوی قومش فرستاد و او مردی بود که گاهی خشمگین می‌شد و صبر او نسبت به قومش و مدارای او با آن‌ها کم بود و توان حمل‌کردن بار سنگین نبوّت و نشانه‌های آن را نداشت و زیر بار آن مسئولیّت دچار ضعف می‌شد همانگونه که شتر زیر بارش دچار ضعف می‌شود. او در میان آن‌ها ماند درحالی‌که سی‌وسه سال آن‌ها را به‌سوی ایمان به خدا و تصدیق او و پیروی از او دعوت می‌کرد ولی از قومش جز دو مرد به او ایمان نیاوردند و از او پیروی نکردند؛ اسم یکی از آن دو «روبیل» و دیگری «تنوخا» بود و «روبیل» از خانواده‌ی علم و نبوّت و حکمت بود و رفاقت دیرینه‌ای با یونس‌بن‌متی (علیه السلام) داشت [و] قبل از اینکه خداوند او را به پیامبری مبعوث کند [با او رفیق بود] و «تنوخا» مردی مستضعف، عابد، زاهد و کوشا در عبادت بود و علم و حکمت نداشت و «روبیل» صاحب گوسفند بود. آن‌ها را می‌چرانید و از آن‌ها می‌خورد و «تنوخا» مردی هیزم فروش بود. هیزم [جمع می‌کرد و] بالای سرش حمل می‌کرد [و می‌فروخت] و از کسب و کار خود می‌خورد و «روبیل» به خاطر علمش، حکمتش و رفاقت دیرینه‌اش مقام و منزلتی غیر از منزلت «تنوخا» نزد یونس (علیه السلام) داشت. وقتی یونس (علیه السلام) دید که قومش [دعوت] او را اجابت نمی‌کنند و ایمان نمی‌آورند، آزرده شد و کمبود صبر را در خود دید؛ پس به پروردگارش شکایت کرد و در میان آنچه شکایت کرد [این بود] که گفت: «پروردگارا! تو مرا در سی‌سالگی به‌سوی قومم مبعوث کردی و در میان آن‌ها ماندم درحالی‌که آن‌ها را به‌سوی ایمان به تو و تصدیق به رسالتم دعوت می‌کنم و سی‌وسه سال است که آن‌ها را از عذاب و عقوبت تو می‌ترسانم ولی مرا تکذیب کردند و به من ایمان نیاوردند و نبوّت مرا انکار کردند و رسالتم را خوار و سبک شمردند و مرا تهدید کردند و ترسیدم مرا بکشند؛ پس عذابت را بر آنان نازل کن؛ چون آن‌ها قومی هستند که ایمان نمی‌آورند». خداوند به او وحی کرد: ای یونس، در میان قومت نوزاد و طفل بی‌گناه و جنین متولّد شده و مردان و زنان کهنسال و زنان ناتوان و ضعیف وجود دارند و من حاکم عادل هستم که رحمتم بر غضبم سبقت گرفته و کودکان را به گناه بزرگسالان عذاب نمی‌کنم و آن‌ها بندگان من هستند، دوست دارم به آن‌ها مهلت دهم و با ایشان مدارا کنم و منتظر توبه آن‌ها باشم و من تو را برای این به‌سوی آن‌ها فرستادم که با آن‌ها مهربان باشی و مانند پزشک معالج درد آن‌ها را درمان کنی، امّا تو با آن‌ها مدارا نکردی و اکنون با این بی‌صبری و دید منفی از من تقاضای عذاب می‌کنی؟ درحالی‌که بنده‌ی من نوح (علیه السلام) صبر بسیار زیادی داشت و مدّت درازی با قوم خود مدارا نمود و با آن‌ها حسن معاشرت داشت و وقتی پس از سال‌ها دعوت آن‌ها او را اجابت نکردند، غضبناک شد، من هم از غضب او به خشم آمدم و نفرین او را درباره‌ی عذاب قومش اجابت کردم. یونس گفت: «پروردگارا من به خاطر تو بر آن‌ها غضب کرده‌ام، به دلیل اینکه تو را نافرمانی و عصیان می‌کردند، آن‌ها را نفرین کردم و قسم به عزّت تو، هرگز درباره‌ی آن‌ها احساس ترحّم و رأفت نمی‌کنم، پس عذاب خویش را بر آنان نازل کن، چون آن‌ها هرگز ایمان نمی‌آورند، امّا خدای متعال وحی کرد: ای یونس آن‌ها بیش از صدهزار نفر از مخلوقات من هستند که شهرهای مرا آباد کرده و بندگان و دوستداران مرا به دنیا می‌آورند، پس به علم خود که درباره‌ی تو و آن‌ها سبقت گرفته به آن‌ها مهلت می‌دهم، چون تقدیر من غیر از علم و تقدیر توست و تو پیامبری، امّا من پروردگار حکیم هستم، امّا حال که تو چنین می‌خواهی و در نزد من مرتبه بلندی داری تو را اجابت می‌کنم، به‌زودی در روز چهارشنبه نیمه ماه شوّال، بعد از طلوع خورشید عذاب خود را بر آنان نازل می‌کنم، پس این مطلب را به آن‌ها اطلاع بده. یونس (علیه السلام) از شنیدن این امر خوشحال شد و به عاقبت آن نیاندیشید.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص504 بحارالأنوار، ج14، ص392/ نورالثقلین

2 -4 (قلم/ 48)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَ اللَّهَ عَرَضَ وَلَایَتِی عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَقَرَّ بِهَا مَنْ أَقَرَّ وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَنْکَرَ أَنْکَرَهَا یُونُسُ فَحَبَسَهُ اللَّهُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ حَتَّی أَقَرَّ بِهَا.

 

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - خداوند ولایت مرا بر اهل آسمان‌ها و اهل زمین عرضه کرد؛ بعضی اقرار و بعضی انکار کردند. یونس (علیه السلام) منکر شد خداوند او را در شکم ماهی زندانی کرد تا اقرار کرد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص508 بصایرالدرجات، ج1، ص75

آیه لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ [49]

 

و اگر رحمت پروردگارش به یاریش نیامده بود، [از شكم ماهى] بیرون افکنده می‌شد درحالی‌که نکوهیده بود.

 

1 (قلم/ 49)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ قَالَ: النِّعْمَهًُْ الرَّحْمَهًُْ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ قَالَ: الْعَرَاءُ الْمَوْضِعُ الَّذِی لَا سَقْفَ لَه.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در این آیه لَوْلَا أَن تَدَارَکَهُ نِعْمَةٌ مِّن رَّبِّهِ، نعمت همان رحمت است لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ. عَراء؛ مکانی است که سقف نداشته باشد.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص508 القمی، ج2، ص383/ بحارالأنوار، ج14، ص380/ البرهان

آیه فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحینَ [50]

 

ولی پروردگارش او را برگزید و از صالحان قرار داد.

 

آیه وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ [51]

 

نزدیک است کافران هنگامی‌که آیات قرآن را می‌شنوند با چشم زخم خود تو را نابود سازند، و می‌گویند: «او به یقین دیوانه است».

 

1 (قلم/ 51)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْحُسَیْنِ الْجَمَّالِ قَال حَمَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) مِنَ الْمَدِینَهًِْ إِلَی مَکَّهًَْ، فَلَمَّا بَلَغَ غَدِیرَ خُمٍّ نَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ هَذَا مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حِینَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ (علیه السلام)، وَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، وَ کَانَ عَنْ یَمِینِ الْفُسْطَاطِ أَرْبَعَهًُْ نَفَرٍ مِنْ قُرَیْشٍ سَمَّاهُمْ لِی، فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ وَ قَدْ رَفَعَ یَدَهُ حَتَّی بَانَ بَیَاضُ إِبْتَیْهِ، قَالَ انْظُرُوا إِلَی عَیْنَیْهِ قَدِ انْقَلَبَتَا کَأَنَّهُمَا عَیْنَا مَجْنُونٍ، فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَقَالَ اقْرَأْ وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا… الْآیَهًَْ، وَ الذِّکْرُ عَلِیُّ‌بْن‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام). فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَسْمَعَنِی هَذَا مِنْکَ. فَقَالَ لَوْ لَا أَنَّکَ جَمَّالِی لَمَا حَدَّثْتُکَ بِهَذَا، لِأَنَّکَ لَا تُصَدَّقَ إِذَا رَوَیْتَ عَنِّی.

 

امام صادق (علیه السلام) - حسین جمّال گوید: امام صادق (علیه السلام) را سوار بر شتر از مدینه به مکّه رساندم و هنگامی‌که به غدیر خم رسید، به من نگاه کرد و فرمود: «اینجا، جای پای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، هنگامی‌که دست علی (علیه السلام) را گرفت و فرمود: هرکس من مولای اویم، علی (علیه السلام) مولای اوست؛ و در سمت راست، خیمه چهار نفر از قریش بود که نام آن‌ها را برای من ذکر کرد هنگامی‌که به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نگاه کردند که دست علی (علیه السلام) را تا اندازه‌ای بلند کرده است که سفیدی زیر بغلش نمایان شده است، گفتند: به چشمان وی نگاه کنید که چگونه مانند چشمان دیوانه می‌چرخد. پس جبرئیل نزد آن حضرت فرود آمد و فرمود: بخوان وَ إِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ؛ وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ و ذِکْرٌ همان علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است». عرض کردم: «خدا را شکر می‌کنم که این سخن را از زبان شما شنیدم». فرمود: «اگر تو شتربان نبودی، این سخنان را به تو نمی‌گفتم. به این دلیل که تو شتربان هستی، اگر از من روایت کنی، مردم به حرف‌های تو اعتماد نمی‌کنند».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص508 بحارالأنوار، ج30، ص259/ بحارالأنوار، ج37، ص221/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص688/ البرهان

2 (قلم/ 51)

الصّادق (علیه السلام) - وَ أَمَّا الْجَانِبُ الْآخَرُ فَذَلِکَ مَوْضِعُ فُسْطَاطِ الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ لَمَّا رَأَوْهُ رَافِعاً یَدَهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا إِلَی عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ کَأَنَّهُمَا عَیْنَا مَجْنُونٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) بِهَذِهِ الْآیَهًِْ وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَ ما هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ أَخْبَرَ الصَّادِقُ (علیه السلام) بِذَلِکَ حَسَّانَ الْجَمَّالَ لَمَّا حَمَلَهُ مِنَ الْمَدِینَهًِْ إِلَی مَکَّهًَْ فَقَالَ لَهُ یَا حَسَّانُ لَوْ لَا أَنَّکَ جَمَّالِی مَا حَدَّثْتُکَ بِهَذَا الْحَدِیثِ.

 

امام صادق (علیه السلام) - و امّا آن جانب دیگر مسجد محلّ چادر و خیمه منافقان بود که چون دیدند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دست به دعا برداشته، و یا دست علی (علیه السلام) را با دست خویش بلند کرده بعضی به بعض دیگر گفتند: به چشمان او بنگرید چگونه در حدقه می‌گردد گویا چشمان دیوانه ایست، پس جبرئیل با این آیه نازل شد: وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَ ما هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ یعنی؛ و نزدیک بود کافران با بد چشمی خویش یا با چشمان بدیشان تو را آسیب رسانند و از پا درآورند آنگاه که قرآن را شنیدند و گویند که البتّه او دیوانه است و حال آنکه این قرآن نیست مگر پندی برای عالمیان. و هنگامی‌که حسّان شتربان، امام صادق (علیه السلام) را از مدینه‌ی منوّره به مکّه‌ی معظّمه می‌برد آن حضرت او را از این خبر آگاه ساخت و به او فرمود: «ای حسّان اگر تو شتربان من نمی‌بودی و به تو اعتماد نمی‌داشتم این حدیث را به تو نمی‌گفتم».

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص508 من لایحضره الفقیه، ج1، ص230/ الصراط المستقیم، ج1، ص314؛ «بتفاوت»

3 (قلم/ 51)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا قَالَ لَمَّا أَخْبَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِفَضْلِ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالُوا هُوَ مَجْنُونٌ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ ما هُوَ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ، هنگامی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مقام و منزلت امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای آن‌ها صحبت کرد، گفتند: او دیوانه است. پس خداوند تعالی فرمود: وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ که منظور امیرالمؤمنین (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص510 بحارالأنوار، ج22، ص73/ بحارالأنوار، ج35، ص394/ القمی، ج2، ص383/ نورالثقلین

4 (قلم/ 51)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لَیُزْلِقُونَکَ أی یقتلونک و یهلکونک.

 

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لَیُزْلِقُونَکَ یعنی البته نزدیک است آنان که کافر شدند تو را بکشند و نابود سازند.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص510 بحارالأنوار، ج60، ص11

5 (قلم/ 51)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) رَقَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) حَسَناً (علیه السلام) وَ حُسَیْناً (علیه السلام) فَقَالَ أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّهًِْ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنَی کُلِّهَا عَامَّهًًْ مِنْ شَرِّ السَّامَّهًِْ وَ الْهَامَّهًِْ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّهًٍْ وَ مِنْ شَرِّ کُلِ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ ثُمَّ الْتَفَتَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) إِلَیْنَا فَقَالَ هَکَذَا کَانَ یُعَوِّذُ إِبْرَاهِیمُ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ (علیهم السلام).

 

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امام علی (علیه السلام) فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) این تعویذ و دعا را برای حضرت حسنین (علی‌ها السلام) خواند: أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّةِ وَ أَسْمَائِهِ الحُسْنَی کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الهَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّة وَ مِنْ شَرِّ کُلِ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص510 نورالثقلین

آیه وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ [52]

 

درحالی‌که این [قرآن] جز تذکّر [و مايه‌ی بيدارى] برای جهانیان نیست.

 

1 (قلم/ 52)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لَمَّا أَخْبَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِفَضْلِ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالُوا هُوَ مَجْنُونٌ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ ما هُوَ یَعْنِی أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - هنگامی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مقام و منزلت امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای آن‌ها صحبت کرد، گفتند: هُوَ مَجْنُونٌ. پس خداوند تعالی فرمود: وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ که منظور امیرالمؤمنین (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص510 بحارالأنوار، ج22، ص73/ بحارالأنوار، ج35، ص394/ القمی، ج2، ص383

2 (قلم/ 52)

الصّادق (علیه السلام) - وَ الذِّکْرُ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).

 

امام صادق (علیه السلام) - الذِّکْرُ همان علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است.

 

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج16، ص510 بحارالأنوار، ج37، ص221

مطالب مرتبط
: 1402/02/23     : 479
: 1    : 9
شما نیز به این مطلب امتیاز دهید :
تنظیمات
این پرونده را به اشتراک بگذارید :
Facebook Twitter Google LinkedIn

یادداشت کاربران
درج یک یادداشت :
نام کاربری :
پست الکترونیکی :
وب :
یادداشت :
کد امنیتی :
1 + 2 = ?