تفسیر روایی سوره معارج

سوره معارج

ثواب قرائت

1

(معارج/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - أَکْثِرُوا مِنْ قِرَاءَهًِْ سَأَلَ سَائِلٌ فَإِنَّ مَنْ أَکْثَرَ قِرَاءَتَهَا لَمْ یَسْأَلْهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَنْ ذَنْبٍ عَمِلَهُ وَ أَسْکَنَهُ الْجَنَّهًَْ مَعَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) - سوره‌ی سَأَلَ سَائِلٌ (معارج) را زیاد بخوانید؛ زیرا هرکس این سوره را زیاد بخواند، خداوند متعال در روز قیامت، از وی درباره‌ی گناهانی که مرتکب شده، بازخواست نخواهد کرد و به خواست خداوند، وی را با محمّد (صلی الله علیه و آله) وارد بهشت خواهد کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص8

ثواب الأعمال، ص119/ نورالثقلین/ البرهان

2

(معارج/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ سَأَلَ سَائِلٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس سوره‌ی سَأَلَ سائِلٌ را بخواند، خداوند ثواب آن‌هایی که امانت‌ها و عهد خود را رعایت می‌کنند. و آن‌ها که بر نمازهایشان مواظبت می‌نمایند. (مؤمنون/9-8) را به او خواهد داد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص8

مستدرک الوسایل، ج4، ص353/ نورالثقلین

3

(معارج/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهًَْ کَانَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَدْرَکَتْهُمْ دَعْوَهًُْ نُوحٍ وَ مَنْ قَرَأَهَا وَ کَانَ مَأْسُوراً أَوْ مَسْجُوناً مُقَیَّداً فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ وَ حَفِظَهُ حَتَّی یَرْجِعَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس این سوره را بخواند، از جمله مؤمنانی محسوب خواهد شد که دعوت نوح (علیه السلام) را درک کرده و پذیرفتند. و هرکس که اسیر و یا در زندان باشد و این سوره را بخواند، خداوند او را آزاد و رها خواهد ساخت و تا زمان بازگشتش خداوند، وی را محفوظ نگه خواهد داشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص8

البرهان

4

(معارج/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَهَا لَیْلًا أَمِنَ مِنَ الْجَنَابَهًِْ وَ الِاحْتِلَامِ وَ أَمِنَ فِی تَمَامِ لَیْلِهِ إِلَی أَنْ یُصْبِحَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس این سوره را در شب بخواند، از جنابت و محتلم‌شدن در امان خواهد بود و شب را به خواست خداوند با امنیّت و آرامش به صبح خواهد رساند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص8

البرهان

آیه سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ [1]

تقاضاکننده‌ای تقاضای عذابی کرد که انجام می‌گیرد.

1

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ فِیکَ شَبَهاً مِنْ عِیسَی‌ابْنِ‌مَرْیَمَ (علیه السلام) وَ لَوْ لَا أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی‌ابْنِ‌مَرْیَمَ (علیه السلام) لَقُلْتُ فِیکَ قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ یَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَهًَْ قَالَ فَغَضِبَ الْأَعْرَابِیَّانِ وَ الْمُغِیرَهًُْ‌بْنُ‌شُعْبَهًَْ وَ عِدَّهًٌْ مِنْ قُرَیْشٍ مَعَهُمْ فَقَالُوا مَا رَضِیَ أَنْ یَضْرِبَ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِیسَی‌ابْنَ‌مَرْیَمَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ‌مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ* وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ* وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ یَعْنِی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ قَالَ فَغَضِبَ الْحَارِثُ‌بْنُ‌عَمْرٍو الْفِهْرِیُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ یَتَوَارَثُونَ هِرَقْلًا بَعْدَ هِرَقْلٍ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهًًْ مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ مَقَالَهًَْ الْحَارِثِ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَمْرٍو إِمَّا تُبْتَ وَ إِمَّا رَحَلْتَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ بَلْ تَجْعَلُ لِسَائِرِ قُرَیْشٍ شَیْئاً مِمَّا فِی یَدَیْکَ فَقَدْ ذَهَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِمَکْرُمَهًِْ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ ذَلِکَ إِلَیَّ ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَلْبِی مَا یُتَابِعُنِی عَلَی التَّوْبَهًِْ وَ لَکِنْ أَرْحَلُ عَنْکَ فَدَعَا بِرَاحِلَتِهِ فَرَکِبَهَا فَلَمَّا صَارَ بِظَهْرِ الْمَدِینَهًِْ أَتَتْهُ جَنْدَلَهًٌْ فَرَضَخَتْ هَامَتَهُ ثُمَّ أَتَی الْوَحْیُ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِع.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوبصیر گوید: روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نشسته بود که امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «تو به عیسی‌بن‌مریم (علیه السلام) می‌مانی، و اگر نبود ترس از اینکه گروه‌هایی از امّتم درباره‌ی تو همان را گویند که ترسایان درباره‌ی عیسی (علیه السلام) می‌گفتند، درباره‌ی تو چیزهایی می‌گفتم که از میان مردم گذر نکنی مگر آنکه خاک پایت را برای تبرّک می‌بردند». آن دو تن اعرابی خشمگین شدند و به همراهی مغیرةبن‌شعبه و گروهی از قریشیان که همراه آن‌ها بودند، گفتند: «برای عموزاده‌اش به نمونه‌ای پایین‌تر از عیسی (علیه السلام) راضی نیست». و این آیه برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد: و هنگامی‌که درباره‌ی فرزند مریم مثلی زده شد، ناگهان قوم تو به خاطر آن داد و فریاد راه انداختند. و گفتند: «آیا خدایان ما بهترند یا او (مسیح)؟! [اگر معبودان ما در دوزخند، مسیح نیز در دوزخ است، چرا که معبود واقع شده]»! ولی آن‌ها این مثل را جز از طریق جدال [و لجاج] برای تو نزدند آنان گروهی کینه‌توز و پرخاشگرند! مسیح فقط بنده‌ای بود که ما نعمت به او بخشیدیم و او را نمونه و الگویی برای بنی اسرائیل قرار دادیم. و هرگاه بخواهیم به‌جای شما در زمین فرشتگانی قرار می‌دهیم که جانشین [شما] گردند! . (زخرف/6057) حارث‌بن‌عمرو فهری خشمگین شد و گفت: «خدایا! اگر این حکم درست می‌باشد و از نزد توست که مقرّر شده، بنی‌هاشم پیشواییِ امّت را مانند هراکلیوس پس از هراکلیوس به ارث برند (یعنی به رسم پادشاهان) پس بر سر ما از آسمان سنگ بباران یا عذاب دردناکی بر ما فرود آر». بنابراین خداوند سخن حارث را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) وحی کرد و این آیه هم نازل شد: ولی [ای پیامبر]! تا تو در میان آن‌ها هستی، خداوند آن‌ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می‌کنند، خدا عذابشان نمی‌کند. (انفال/33) پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «ای عمرو! یا توبه کن یا کوچ کن». او گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! از آنچه داری برای قریشیان بهره‌ای مقرّر کن، زیرا بنی‌هاشم صاحب تمام مکارم عرب و عجم شدند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من چنین نکرده‌ام این کار خداوند سبحان است». او گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! دلم به توبه تمایلی ندارد از کنار شما خواهم رفت». و دستور داد شترش را بیاورند، او سوار آن شد. و چون به حومه مدینه رسید تکّه سنگی به سر او خورد و بر فرقش کوفت، و در اینجا به پیامبر (صلی الله علیه و آله) وحی آمد که: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص8

الکافی، ج8، ص57/ بحارالأنوار، ج35، ص323/ البرهان/ شواهدالتنزیل، ج2، ص382

2

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَبُوبَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) یَا عَلِیُّ لَوْ لَا أَنَّنِی أَخَافُ أَنْ یَقُولَ فِیکَ مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ لَقُلْتُ الْیَوْمَ فِیکَ مَقَالَهًًْ لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِکَ الْخَبَرَ قَالَ الْحَارِثُ‌بْنُ‌عَمْرٍو الْفِهْرِیُّ لِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَا وَجَدَ مُحَمَّدٌ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ یُوشِکُ أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً مِنْ بَعْدِهِ وَ اللَّهِ إِنَّ آلِهَتَنَا الَّتِی کُنَّا نَعْبُدُ خَیْرٌ مِنْه… دَعَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْحَارِثَ فَقَالَ إِمَّا أَنْ تَتُوبَ أَوْ تَرْحَلَ عَنَّا قَالَ فَإِنَّ قَلْبِی لَا یُطَاوِعُنِی إِلَی التَّوْبَهًِْ لَکِنِّی أَرْحَلُ عَنْکَ فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ فَلَمَّا أَصْحَرَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ طَیْراً مِنَ السَّمَاءِ فِی مِنْقَارِهِ حَصَاهًٌْ مِثْلُ الْعَدَسَهًِْ فَأَنْزَلَهَا عَلَی هَامَتِهِ وَ خَرَجَتْ مِنْ دُبُرِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَفَحَصَ بِرِجْلِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی رَسُولِهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکَافِرِینَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ هَکَذَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی! اگر بیم آن نداشتم که مردم همان چیزهایی را که درباره عیسی (علیه السلام) مسیح گفتند درباره تو بگویند، امروز سخنی درباره‌ی تو می¬گفتم که از هرجا بگذری مسلمانان خاک پای تو را به عنوان تبرّک بردارند. حارث بن عمرو فهریّ به جمعی از دوستانش گفت: محمّد (صلی الله علیه و آله) مشابهی برای پسر عموی خود جز عیسی‌بن‌مریم نیافت و کم مانده او را پس از خود پیامبر کند، به خدا سوگند إلهه‌ای که من می‌پرستیدیم بهتر از اوست… پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) به حارث فرمود: «یا توبه می¬کنی یا از نزد ما می‌روی»؟ حارث گفت: «دلم برای توبه کردن مرا همراهی نمی¬کند لیکن شما را ترک خواهم کرد». سوار شتر خود شد و رفت و چون به صحرا رسید، خداوند پرنده¬ای را به‌سویش فرستاد که سنگی به اندازه‌ی عدس با منقار خود حمل می¬کرد و آن را چنان بر فرق سرش رها ساخت که از نشمین¬گاه او در آمد. حارث با این سنگ¬ریزه به جان دادن افتاد و به شدت پاهای خود را تکان می¬داد تا مُرد و خداوند آیه: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکَافِرِینَ را برای کافران به ولایت علی (علیه السلام) فرستاد و جبرئیل اینگونه نازل کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص10

بحارالأنوار، ج35، ص320/ المناقب، ج2، ص342؛ «للکافرین… به جبرییل»

3

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ‌الْخَارِقِیِّ قَالَ لَمَّا کَانَ یَوْمُ غَدِیرِ خُمٍّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) خَطِیباً فَأَوْجَزَ فِی خُطْبَتِهِ ثُمَّ دَعَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَأَخَذَ بِضَبْعِهِ ثُمَّ رَفَعَ بِیَدِهِ حَتَّی رُئِیَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِمَا فَقَالَ أَ لَمْ أُبَلِّغْکُمُ الرِّسَالَهًَْ أَ لَمْ أَنْصَحْ لَکُمْ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَفَشَتْ هَذِهِ فِی النَّاسِ فَبَلَغَ الْحَارِثَ‌بْنَ‌النُّعْمَانِ الْفِهْرِیَّ فَرَحَلَ رَاحِلَتَهُ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَیْهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ إِذْ ذَاکَ بِمَکَّهًَْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْأَبْطَحِ فَأَنَاخَ نَاقَتَهُ ثُمَّ عَقَلَهَا ثُمَّ جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ دَعَوْتَنَا أَنْ نَقُولَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقُلْنَا ثُمَّ دَعَوْتَنَا أَنْ نَقُولَ إِنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقُلْنَا وَ فِی الْقَلْبِ مَا فِیهِ ثُمَّ قُلْتَ فَصَلُّوا فَصَلَّیْنَا ثُمَّ قُلْتَ فَصُومُوا فَصُمْنَا ثُمَّ قُلْتَ فَحُجُّوا فَحَجَجْنَا ثُمَّ قُلْتَ إِذَا رُزِقَ أَحَدُکُمْ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ فَلْیَتَصَدَّقْ بِخُمُسِهِ کُلَّ سَنَهًٍْ فَفَعَلْنَا ثُمَّ إِنَّکَ أَقَمْتَ ابْنَ‌عَمِّکَ فَجَعَلْتَهُ عَلَماً وَ قُلْتَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ أَ فَعَنْکَ أَمْ عَنِ اللَّهِ قَالَ بَلْ عَنِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَهَا ثَلَاثاً قَالَ فَنَهَضَ وَ إِنَّهُ لَمُغْضَبُ وَ إِنَّهُ لَیَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) حَقّاً فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهًًْ مِنَ السَّماءِ تَکُونُ نَقِمَهًًْ فِی أَوَّلِنَا وَ آیَهًًْ فِی آخِرِنَا وَ إِنْ کَانَ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ کَذِباً فَأَنْزِلْ بِهِ نَقِمَتَکَ ثُمَّ أَثَارَ نَاقَتَهُ فَحَلَّ عِقَالَهَا ثُمَّ اسْتَوَی عَلَیْهَا فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ الْأَبْطَحِ رَمَاهُ اللَّهُ تَعَالَی بِحَجَرٍ مِنَ السَّمَاءِ فَسَقَطَ عَنْ رَأْسِهِ وَ خَرَجَ مِنْ دُبُرِهِ وَ سَقَطَ مَیِّتاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - حسین‌بن‌محمّد خارقی گوید: در روز غدیر خم، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخنرانی کرد و علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) را فرا خواند و دو دست ایشان را گرفت و سپس دست علی (علیه السلام) را تا جایی بالا برد که سفیدی زیر بغل آن‌ها نمایان شد و فرمود: «مگر رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ نکردم؟ مگر شما را نصیحت نکردم»؟ گفتند: «به خدا سوگند! آری، این چنین بود. فرمود: هرکس من مولای اویم، علی مولای اوست. خداوندا! دوستداران او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار. این خبر بین مردم منتشر شد، و به گوش حارث‌بن‌نعمان فهری رسید و سوار بر مرکب خویش شد و نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد». و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن هنگام در مکّه بود و حرکت کرد تا اینکه به ابطح رسید و شتر خود را خواباند و زانوی آن را بست، سپس نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمده، سلام کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) پاسخ سلام وی را داد. سپس گفت: «محمّد (صلی الله علیه و آله)، از ما خواستی بگوییم: لا إله إلّا الله و گفتیم؛ سپس از ما خواستی بگوییم: شما فرستاده‌ی خدا هستی، که علی¬رغم میلمان گفتیم؛ سپس گفتی، حج بگزارید، گزاردیم، سپس گفتی، هرکس دویست درهم روزی داده شود، سالیانه یک پنجم آن را صدقه دهد، چنین کردیم. سپس عموزاده¬ات را به پیشوایی گمارده و گفتی: «هر کس من مولای اویم، اینک علی مولای اوست. خداوندا، دوستدارش را دوست بدار و دشمن دشمنش باش و یاری رسان وی را نصرت ده و فرو گذارنده او را خوار و ذلیل کن! آیا این سخن از خودتان است یا از خدا»؟ فرمود: «از جانب خداست»! سه بار آن را تکرار فرمود: پس حارث با خشم برخاست و از آنجا خارج شد درحالی‌که می¬گفت: «خدایا، اگر گفته محمّد (صلی الله علیه و آله) راست است، از آسمان سنگی بر ما ببار تا بلایی برای اوّلین و نشان و عبرتی برای آخرین ما باشد. و اگر سخنان محمّد (صلی الله علیه و آله) دروغ بوده باشد، بلای خود را بر وی نازل کن! سپس شتر خویش راهی کرده، زانویش را باز کرد و بر آن سوار گشت و چون از ابطح خارج شد، خداوند سنگی از آسمان به‌سوی وی پرتاب نمود که به سرش اصابت نموده و از نشیمنگاهش خارج گشت، بر زمین افتاد و مُرد، و خداوند متعال این آیه را نازل کرد: سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص12

بحارالأنوار، ج37، ص175/ بحارالأنوار، ج37، ص173؛ «بتفاوت» / البرهان؛ «بتفاوت» / تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص697؛ «بتفاوت یسیر» / جامع الأخبار، ص11/ شواهدالتنزیل، ج2، ص381/ البرهان

4

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ صَلَّی بِنَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) صَلَاهًَْ الْفَجْرِ یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ الْحَسَنِ وَ أَثْنَی عَلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ أَخْرُجُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَمَامِی وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ شِقَّتَانِ شِقَّهًٌْ مِنَ السُّنْدُسِ وَ شِقَّهًٌْ مِنَ الْإِسْتَبْرَقِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ رَجُلٌ أَعْرَابِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ مِنْ وُلْدِ جَعْفَرِ‌بْنِ‌کِلَابِ‌بْنِ‌رَبِیعَهًَْ فَقَالَ قَدْ أَرْسَلُونِی إِلَیْکَ لِأَسْأَلَکَ فَقَالَ قُلْ یَا أَخَا الْبَادِیَهًِْ قَالَ مَا تَقُولُ فِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ فَقَدْ کَثُرَ الِاخْتِلَافُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ضَاحِکاً فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ وَ لِمَ کَثُرَتِ الِاخْتِلَافُ فِیهِ عَلِیٌّ مِنِّی کَرَأْسِی مِنْ بَدَنِی وَ زِرِّی مِنْ قَمِیصِی فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ مُغْضَباً ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی أَشَدُّ مِنْ عَلِیٍّ بَطْشاً فَهَلْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ أَنْ یَحْمِلَ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مَهْلًا یَا أَعْرَابِیُّ فَقَدْ أَعْطَاهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ خِصَالًا شَتَّی حُسْنَ یُوسُفَ وَ زُهْدَ یَحْیَی وَ صَبْرَ أَیُّوبَ وَ طُولَ آدَمَ وَ قُوَّهًَْ جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) عَلَیْهِمُ الصَّلَاهًُْ وَ السَّلَامُ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ کُلُّ الْخَلَائِقِ تَحْتَ اللِّوَاءِ وَ تَحُفُّ بِهِ الْأَئِمَّهًُْ وَ الْمُؤَذِّنُونَ بِتِلَاوَهًِْ الْقُرْآنِ وَ الْأَذَانِ وَ هُمُ الَّذِینَ لَا یتدودون {یَتَبَدَّدُونَ} فِی قُبُورِهِمْ فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ مُغْضَباً وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ یَکُنْ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) حَقّاً فَأَنْزِلْ عَلَیَّ حَجَراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِع.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابو وقّاص گفت: پیامبر (صلی الله علیه و آله) روز جمعه نماز صبح را با ما خواند سپس با چهره‌ی کریم و زیبایش رو به ما کرد و خدای تعالی را ستایش نمود و فرمود: «روز قیامت ظاهر می‌شوم درحالی‌که علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) روبروی من است و پرچم حمد در دست اوست و آن [پرچم] در آن روز دو قسمت دارد؛ قسمتی از حریر نازک و قسمتی از حریر ضخیم است». مردی بادیه‌نشین از اهل [قبیله] نجد از فرزندان جعفربن‌کلاب‌بن‌ربیعه برخاست و به‌سویش رفت و گفت: «مرا فرستاده‌اند تا از تو بپرسم». فرمود: «ای برادر بادیه‌نشین بپرس»! گفت: «درباره‌ی علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) چه می‌گویی؟ اختلاف در مورد او زیاد شده است». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تبسّمی کرد و خندید و فرمود: «ای بادیه‌نشین! چرا اختلاف درباره‌ی او زیاد است؛ علی (علیه السلام) نسبت به من مانند سر من نسبت به بدنم است و دگمه من است نسبت به پیراهنم». با عصبانیّت برخاست. سپس گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! من از علی (علیه السلام) نیرومندترم. آیا علی (علیه السلام) می‌تواند پرچم حمد را حمل کند»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای بادیه‌نشین آهسته! خداوند روز قیامت به او ویژگی‌های گوناگونی داده است، [مانند] زیبایی یوسف، زهد یحیی، صبر ایّوب، بلندی قدّ آدم (علیهم السلام) و قدرت جبرئیل. و در دست او پرچم حمد است و همه‌ی خلایق زیر پرچم او هستند و امامان و مؤذّنان با تلاوت قرآن و اذان او را احاطه می‌کنند و آن‌ها کسانی هستند که [بدنشان] در قبرهایشان فاسد و پراکنده نمی‌شود». بادیه‌نشین با عصبانیّت برخاست و گفت: «خدایا! اگر آنچه محمّد (صلی الله علیه و آله) گفت حقّ است، سنگی بر من فرو فرست». خداوند درباره‌ی او فرمود: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِع.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص12

بحارالأنوار، ج39، ص216/ بحارالأنوار، ج8، ص6؛ «اعطی» بدل «اعطاه الله» / فرات الکوفی، ص506؛ بتفاوت لفظی/ بحارالأنوار، ج39، ص216

5

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) یَقُولُ کُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا عَمْرُوبْنُ‌الْحَارِثِ الْفِهْرِیُّ قَالَ یَا أَحْمَدُ (صلی الله علیه و آله) أَمَرْتَنَا بِالصَّلَاهًِْ وَ الزَّکَاهًِْ أَ فَمِنْکَ کَانَ هَذَا أَمْ مِنْ رَبِّکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْفَرِیضَهًُْ مِنْ رَبِّی وَ أَدَاءُ الرِّسَالَهًِْ مِنِّی حَتَّی أَقُولَ مَا أَدَّیْتُ إِلَیْکُمْ إِلَّا مَا أَمَرَنِی رَبِّی قَالَ فَأَمَرْتَنَا بِحُبِّ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) زَعَمْتَ أَنَّهُ مِنْکَ کَهَارُونَ مِنْ مُوسَی (علی‌ها السلام) وَ شِیعَتُهُ عَلَی نُوقٍ غُرٍّ مُحَجَّلَهًٍْ یَرْفُلُونَ فِی عَرْصَهًِْ الْقِیَامَهًِْ حَتَّی یَأْتُوا الْکَوْثَرَ فَیَشْرَبُوا وَ جَمِیعُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ یَکُونُونَ زُمْرَهًًْ فِی عَرْصَهًِْ الْقِیَامَهًِْ أَ هَذَا سَبَقَ مِنَ السَّمَاءِ أَمْ کَانَ مِنْکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ بَلَی سَبَقَ مِنَ السَّمَاءِ ثُمَّ کَانَ مِنِّی لَقَدْ خَلَقَنَا اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ فَقَالَ عَمْرُوبْنُ‌الْحَارِثِ الْآنَ عَلِمْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَ لَسْتُمَا مِنْ وُلْدِ آدَمَ (علیه السلام) قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ خَلَقَنِی اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ فَجَعَلَ ذَلِکَ النُّورَ فِی صُلْبِ آدَمَ (علیه السلام) فَأَقْبَلَ یَنْتَقِلُ ذَلِکَ النُّورُ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ حَتَّی تَفَرَّقْنَا فِی صُلْبِ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (علیه السلام) وَ أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَخَلَقَنِی رَبِّی مِنْ ذَلِکَ النُّورِ لَکِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی قَالَ فَوَثَبَ عَمْرُوبْنُ‌الْحَارِثِ الْفِهْرِیُّ مَعَ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْکُفَّارِ وَ هُمْ یَنْفُضُونَ أَرْدِیَتَهُمْ فَیَقُولُونَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) صَادِقاً فِی مَقَالَتِهِ فَارْمِ عَمْراً وَ أَصْحَابَهُ بِشُوَاظٍ مِنْ نَارٍ قَالَ فَرُمِیَ عَمْرٌو وَ أَصْحَابُهُ بِصَاعِقَهًٍْ مِنَ السَّمَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَهًَْ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللهِ ذِی الْمَعارِجِ فَالسَّائِلُ عَمْرٌو وَ أَصْحَابُهُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) [نقل شده است] که می‌گفت: با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودم که عمروبن‌حارث فهری نزد ما آمد و گفت: «ای احمد! به ما دستور نماز و زکات دادی. آیا این [دستورات] از طرف تو بود یا از طرف پروردگارت»! فرمود: «واجب، از طرف پروردگام است و رساندن [پیام] رسالت از طرف من است. تا [این حدّ به شما] بگویم که جز آنچه پروردگارم به من دستور داده به شما نرسانم». عمرو گفت: «به ما دستور دادی علیّ‌بن‌ابی‌طالب را دوست داشته باشیم و گمان کردی که او نسبت به تو مانند هارون نسبت به موسی (علیه السلام) است و شیعیان او بر شترانی پیشانی سفید که چهارپایشان سفید است [سوار می‌شوند] و در عرصه‌ی قیامت با ناز راه می‌روند تا کنار [حوض] کوثر بیایند و [از آن] بخورند و همه‌ی این امّت در عرصه‌ی قیامت یک جماعت هستند. آیا این از قبل، از طرف آسمان صادر شده بود یا از طرف تو بود‌ای محمّد (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «بله از قبل، از طرف آسمان صادر شده بود سپس از طرف من بود. خداوند ما را نوری زیر عرش آفرید». عمروبن‌حارث گفت: «الآن فهمیدم که تو ساحر دروغگو هستی‌ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! آیا شما دو نفر از فرزندان آدم نیستید»؟ فرمود: «بله ولکن قبل از اینکه خداوند آدم (علیه السلام) را بیافریند مرا نوری زیر عرش آفرید و آن نور را در صلب آدم (علیه السلام) قرار داد. سپس آن نور از صلبی به صلب دیگر منتقل می‌شد تا اینکه در صلب عبدالله‌بن‌عبدالمطلب و ابوطالب از هم جدا شدیم؛ پس خداوند مرا از آن نور آفرید لکن پیامبری بعد از من نیست». عمروبن‌حارث به همراه دوازده نفر از کافران برخاستند درحالی‌که آن‌ها لباسشان را تکان می‌دادند و می‌گفتند: «خداوندا! اگر محمّد (صلی الله علیه و آله) در سخنانش راستگوست، عمرو و یارانش را با شعله‌هایی از آتش [بر روی زمین] بینداز». گفت: در نتیجه عمرو و یارانش به‌وسیله‌ی صاعقه‌ای از آسمان [بر زمین] افکنده شدند و خداوند این آیه را نازل فرمود: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ* لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ* مِنَ اللهِ ذِی المَعارِجِ؛ پس تقاضاکننده‌ی عمرو و یاران او هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص14

بحارالأنوار، ج37، ص174/ فرات الکوفی، ص504؛ «بتفاوت یسیر»

6

(معارج/ 1)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌کَثِیرٍ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) سَأَلَ رَجُلٌ عَنِ الْأَوْصِیَاءِ وَ عَنْ شَأْنِ لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ وَ مَا یُلْهَمُونَ فِیهَا فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) سَأَلَ عَنْ عَذَابٍ وَاقِعٍ ثُمَّ کَفَرَ بِأَنَّ ذَلِکَ لَا یَکُونُ فَإِذَا وَقَعَ {فَ} لَیْسَ لَهُ دَافِع.

امام کاظم (علیه السلام) - عبدالرّحمن‌بن‌کثیر از امام کاظم (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ روایت کرده است که: «مردی درباره‌ی اوصیاء و شأن و منزلت شب قدر و آن الهاماتی که در این شب به آن‌ها می‌شود، پرسید». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «درباره‌ی عذابی محقّق سؤال کردی؛ سپس کفر ورزیدی و گفتی که این امر تحقّق‌پذیر نیست، اگر رخ دهد، هیچ کس نمی‌تواند آن را دفع کن».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص14

بحارالأنوار، ج94، ص13/ نورالثقلین/ البرهان/ القمی، ج2، ص385؛ «فاذا وقع… دافع» محذوف

7

(معارج/ 1)

الباقر (علیه السلام) - سُئِلَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ مَعْنَی هَذَا فَقَالَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَلَکٌ یَسُوقُهَا مِنْ خَلْفِهَا حَتَّی یَأْتِیَ مِنْ جِهَهًِْ دَارِ بَنِی سَعْدِ‌بْنِ‌هَمَّامٍ عِنْدَ مَسْجِدِهِمْ فَلَا تَدَعُ دَاراً لِبَنِی أُمَیَّهًَْ إِلَّا أَحْرَقَتْهَا وَ أَهْلَهَا وَ لَا تَدَعُ دَاراً فِیهَا وَتْرٌ لِآلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا أَحْرَقَتْهَا وَ ذَلِکَ الْمَهْدِیّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف).

امام باقر (علیه السلام) - درباره‌ی معنی این آیه پرسیده شد، ایشان فرمود: «آتشی از جانب مغرب خارج می‌شود که فرشته‌ای از پشت‌سر آن را هدایت می‌کند تا اینکه به دیار بنی‌سعدبن‌همّام و کنار مسجدشان می‌رسد و در آن هنگام، همه‌ی خانه‌های بنی‌امیّه را به همراه ساکنانش می‌سوزاند و هر خانه‌ای را که خاندان محمّد (علیهم السلام) در آن خانه، طالب خونخواهی باشند، می‌سوزاند و این شخص همان مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص16

بحارالأنوار، ج52، ص188/ البرهان/ القمی، ج2، ص385/ نورالثقلین

8

(معارج/ 1)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لَمَّا اصْطَفَّتِ الْخَیْلَانِ یَوْمَ بَدْرٍ رَفَعَ أَبُو جَهْلٍ یَدَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَقْطَعَنَا لِلرَّحِمِ وَ آتَانَا بِمَا لَا نَعْرِفُ فَأَحِنْهُ الْعَذَابَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - هنگامی‌که دو سپاه در روز بدر، در مقابل هم صف‌آرایی کردند، ابوجهل دست خود را بلند کرد و گفت: «خداوندا! این شخص، روابط خویشاوندی ما را قطع کرد، و آنچه که نسبت به آن آشنایی نداریم، برای ما آورد، پس عذاب را بر وی نازل کن». و خداوند عزّوجلّ نازل کرد: سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص16

بحارالأنوار، ج19، ص309/ البرهان/ نورالثقلین

9

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌عَبَّاسٍ قَالَ حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ عَلَی بَابِ الْجَنَّهًِْ مَکْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سِبْطَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ فَاطِمَهًُْ الزَّهْرَاءُ صَفْوَهًُْ اللَّهِ وَ عَلَی نَاکِرِهِمْ وَ بَاغِضِهِمْ لَعْنَهًُْ اللَّهِ تَعَالَی.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: «وقتی که در شب معراج به آسمان‌ها برده شدم، دیدم بر در بهشت نوشته شده بود: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللهِ وَ الحَسَنُ وَ الحُسَیْنُ سِبْطَا رَسُولِ اللهِ وَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ صَفْوَةُ اللهِ وَ عَلَی نَاکِرِهِمْ وَ بَاغِضِهِمْ لَعْنَةُ اللهِ تَعَالَی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص16

الفضایل، ص83

10

(معارج/ 1)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌عَبَّاسٍ قَالَ: … إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ وَ عِنْدَهُ الْإِمَامُ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) إِذْ دَخَلَ الْحُسَیْنُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ أَجْلَسَهُ فِی حَجْرِهِ وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَبَّلَ شَفَتَیْهِ وَ کَانَ لِلْحُسَیْنِ (علیه السلام) سِتُّ سِنِینَ فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُحِبُّ وَلَدِیَ الْحُسَیْنَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ هُوَ عُضْوٌ مِنْ أَعْضَائِی فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنَا أَمِ الْحُسَیْنُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ یَا أَبَتَا مَنْ کَانَ أَعْلَی شَرَفاً کَانَ أَحَبَّ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ أَقْرَبَ إِلَیْهِ مَنْزِلَهًًْ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) لِوَلَدِهِ أَ تُفَاخِرُنِی یَا حُسَیْنُ قَالَ نَعَمْ یَا أَبَتَاهْ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ لَهُ الْإِمَامُ عَلِیٌّ (علیه السلام) یَا حُسَیْنُ أَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین… أَنَا الَّذِی نَزَلَ عَلَی أَعْدَائِی سَأَلَ سائِلٌ بعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ بِمَعْنَی مَنْ أَنْکَرَ وَلَایَتِی وَ هُوَ النُّعْمَانُ‌بْنُ‌الْحَارِثِ الْیَهُودِیُّ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: «… روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بود و امام علی (علیه السلام) نزد او بود که حسین‌بن‌علی (علیه السلام) وارد شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را گرفت و در دامنش نشاند و پیشانی و لب‌هایش را بوسید؛ حسین (علیه السلام) شش سال داشت. علی (علیه السلام) عرض کرد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! آیا فرزندم حسین (علیه السلام) را دوست داری»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چگونه او را دوست نداشته باشم درحالی‌که عضوی از اعضای من است»؟! علی (علیه السلام) گفت: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! کدام‌یک نزد تو محبوب‌تریم من یا حسین (علیه السلام)»؟ حسین (علیه السلام) فرمود: «پدر جان! نسب هرکس شریف‌تر باشد، نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) محبوب‌تر و پیش او جایگاه بلندتری دارد». علی (علیه السلام) به فرزندش فرمود: «آیا به من مباهات می‌کنی»؟ گفت: «بله پدر جان! اگر بخواهی»! امام علی (علیه السلام) به او فرمود: «ای حسین (علیه السلام)! من امیرالمؤمنین هستم. … من کسی هستم که در مورد دشمنانم آیه: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ نازل شد؛ یعنی هرکس ولایت مرا انکار کند، [عذاب بر او واقع می‌شود] و او نعمان‌بن‌حارث یهودی است که لعنت خدای تعالی بر او باد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص16

الفضایل، ص83

آیه لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ [2]

[اين عذاب] برای کافران است، و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را دفع کند.

1

(معارج/ 2)

الصّادق (علیه السلام) -ِعَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ أَتَی الْوَحْیُ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللهِ ذِی الْمَعارِجِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَکَذَا فَقَالَ هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ هَکَذَا هُوَ وَ اللَّهِ مُثْبَتٌ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها).

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد: تقاضاکننده‌ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد! این عذاب مخصوص کافران به ولایت علی (علیه السلام) است و هیچ کس نمی‌تواند آن را دفع کند، ابوبصیر گوید: گفتم: «فدایت شوم! ما این آیات را این‌گونه نمی‌خوانیم». فرمود: «جبرئیل، این آیات را این‌گونه بر محمّد (صلی الله علیه و آله) نازل کرد و به خدا سوگند! در مصحف حضرت فاطمه (این‌گونه ثبت شده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص16

الکافی، ج8، ص57/ بحارالأنوار، ج35، ص323/ بحارالأنوار، ج37، ص176؛ «اتی الوحی الی النبی (ص)» و «من الله ذی المعارج… و الله مثبت» محذوفتان

2

(معارج/ 2)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی… لِلْکافِرینَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که درباره‌ی این آیات: «… تقاضاکننده‌ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد! این عذاب مخصوص کافران به ولایت علی (علیه السلام) است و هیچ کس نمی‌تواند آن را دفع کند»، فرمود: «به خدا سوگند! جبرئیل این آیات را این‌گونه بر محمّد (صلی الله علیه و آله) نازل کرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

الکافی، ج1، ص422/ بحارالأنوار، ج23، ص378/ المناقب، ج3، ص106

آیه مِنَ اللهِ ذِی الْمَعارِجِ [3]

از سوی خداوندی که فرشتگانش بر آسمان‌ها صعود می‌کنند.

1

(معارج/ 3)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ذُو الْمَعَارِجِ صِفَهًُْ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَنَّهُ مَعارِجُ السَّمَاءِ أَیْ مَوَاضِعُ عُرُوجِ الْمَلَائِکَهًِْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ذُو الْمعارِجِ صفت خداوند سبحان است و [منظور از] معارج آسمان یعنی محلّ‌های عروج ملائکه است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

بحرالعرفان، ج16، ص155

آیه تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَةٍ [4]

فرشتگان و روح [آن فرشته‌ی مقرّب خداوند] به‌سوی او عروج می‌کنند در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است.

فرشتگان و روح [آن فرشته‌ی مقرّب خداوند] به‌سوی او عروج می‌کنند

1 -1

(معارج/ 4)

السّجّاد (علیه السلام) -… إِنَّ الْکَعْبَهًَْ بَیْتُ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ بَیْتَ اللَّهِ فَقَدْ قَصَدَ إِلَی اللَّهِ وَ الْمَسَاجِدَ بُیُوتُ اللَّهِ فَمَنْ سَعَی إِلَیْهَا فَقَدْ سَعَی إِلَی اللَّهِ وَ قَصَدَ إِلَیْهِ وَ الْمُصَلِّی مَادَامَ فِی صَلَاتِهِ فَهُوَ وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِقَاعاً فِی سَمَاوَاتِهِ فَمَنْ عُرِجَ بِهِ إِلَی بُقْعَهًٍْ مِنْهَا فَقَدْ عُرِجَ بِهِ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْه.

امام سجاد (علیه السلام) - [در خطاب به زیدبن‌علی (علیه السلام)]… به‌راستی کعبه خانه‌ی خداست. هرکس حج خانه کند، قصد خدا کرده است. مساجد خانه‌های خدا هستند؛ هرکس بدان‌ها شتابد به‌سوی خدا شتافته و قصد او کرده است. نمازگزار تا در نماز است در پیشگاه خدا ایستاده است. اهل موقف عرفات در پیشگاه خدا ایستاده‌اند؛ خدای تبارک‌وتعالی در آسمان‌های خود بقعه‌هایی دارد که هرکس به یکی از آن‌ها صعود کند، به‌سوی خدا صعود کرده، مگر سخن خدای عزّوجلّ را نشنیده‌ای که می‌فرماید: تَعْرُجُ المَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْه.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

من لایحضره الفقیه، ج1، ص198/ بحارالأنوار، ج3، ص320/ الأمالی للصدوق، ص458/ التوحید، ص176/ علل الشرایع، ج1، ص132

1 -2

(معارج/ 4)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِی صُبْحِ لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ إِلَیْهِ مِنْ عِنْدِ النَّبِیِّ وَ الْوَصِیِّ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فرشتگان و روح [آن فرشته‌ی مقرّب خداوند] در صبح شب قدر از نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) و جانشین وی (علی (علیه السلام) ) به‌سوی او عروج می‌کنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

بحارالأنوار، ج94، ص13/ القمی، ج2، ص385

در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است

2 -1

(معارج/ 4)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ: فِی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ خَمْسُونَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ أَلْفُ سَنَهًٍْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ؛ در روز قیامت پنجاه جایگاه وجود دارد، که مدّت هر جایگاه هزار سال است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

القمی، ج2، ص386/ البرهان

2 -2

(معارج/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله): … إِنَّهُ سُرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی مَسِیرَهًَْ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ مَسِیرَهًَْ خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَیْلَهًٍْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْش.

امام علی (علیه السلام) - پیامبر (صلی الله علیه و آله) مسیر یک ماه راه از مسجد الحرام به مسجد الأقصی سیر داده شد، و از آنجا در ملکوت آسمان‌ها مسیر پنجاه‌هزار سال را عروج داده شد، و این همه در کمتر از یک سوّم شب بود، تا اینکه به ساق عرش رسید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص18

الإحتجاج، ج1، ص220

2 -3

(معارج/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ حَفْصِ‌بْنِ‌غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) أَلَا فَحَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا فَإِنَّ أَمْکِنَهًَْ الْقِیَامَهًِْ خَمْسُونَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ مُقَامُ أَلْفِ سَنَهًٍْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ.

امام صادق (علیه السلام) - حفص‌بن‌غیاث گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «آگاه باشید! و خود به حساب خویشتن برسید پیش از آنکه مورد حسابرسی قرار گیرید که بازداشتگاه‌ها و مواقف قیامت [جهت حسابرسی اعمال] پنجاه جایگاه است که هر موقفی و بازداشتگاهی هزار سال است. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَة».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص20

مستدرک الوسایل، ج12، ص155/ بحارالأنوار، ج7، ص126؛ «امکنهًْ» محذوف و «تعدون» زیادهًْ/ بحارالأنوار، ج7، ص127؛ «الا فحاسبوا… أمکنهًْ» و «ثم تلا… الف سنهًْ» محذوف/ الأمالی للمفید، ص329/ القمی، ج2، ص386/ مجموعهًْورام، ج2، ص145

2 -4

(معارج/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌مَعْمَرٍ‌السَّعْدَانِی أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ کَیْفَ شَکَکْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لِأَنِّی وَجَدْتُ الْکِتَابَ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَکَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) إِنَّ کِتَابَ اللَّهِ لَیُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَکِنَّکَ لَمْ تُرْزَقْ عَقْلًا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ یَقُول… یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَالَ وَ قَدِ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ قَالَ ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ قَالَ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ قَالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ وَ قَالَ الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ فَمَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَتَکَلَّمُونَ وَ مَرَّهًًْ أَنَّهُمْ لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ مَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّ الْخَلْقَ لَا یَنْطِقُونَ وَ یَقُولُ عَنْ مَقَالَتِهِمْ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ مَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَخْتَصِمُونَ فَأَنَّی ذَلِکَ یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ کَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیمَا تَسْمَعُ… قال (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَوْلُهُ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ قَوْلُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ قَوْلُهُ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ قَوْلُهُ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ وَ قَوْلُهُ الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ فَإِنَّ ذَلِکَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ یَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْخَلَائِقَ یَوْمَئِذٍ فِی مَوَاطِنَ یَتَفَرَّقُونَ وَ یُکَلِّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أُولَئِکَ الَّذِینَ کَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَهًُْ فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنَ الرُّؤَسَاءِ وَ الْأَتْبَاع.

امام علی (علیه السلام) - از ابومَعمَر سَعدانی روایت شده است: مردی خدمت حضرت امام علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) رسید و گفت: «ای امیر مؤمنان (علیه السلام)! من در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک کرده¬ام». حضرت (علیه السلام) به او فرمود: «مادرت سوگوارت باد! چگونه در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک کرده¬ای»؟! عرض کرد: «به خاطر اینکه دیده¬ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می¬کنند، چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می¬کنند و هرگز تکذیب نمی¬کنند، امّا خِرَدی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آنچه را که در کتاب خداوند عزّوجلّ بدان شک کرده¬ای». آن مرد عرض کرد: «یافته‌ام که خداوند می‌فرماید: … روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می‌ایستند و هیچ‌یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و [آنگاه که می‌گویند] درست می‌گویند! . (نبأ/38) و چون آنان را به سخن در آوردند، گفتند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم! . (انعام/23) و روز قیامت از یکدیگر بیزاری می‌جویید و یکدیگر را لعن می‌کنید. (عنکبوت/25) و این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان! . (ص/64) و نزد من جدال و مخاصمه نکنید من پیشتر به شما هشدار داده‌ام [و اتمام حجّت کرده‌ام]! . (ق/28) و امروز بر دهانشان مُهر می‌نهیم، و دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می‌دادند شهادت می‌دهند! . (یس/65) یک بار خبر می¬دهد که آنان سخن می¬گویند و بار دیگر خبر می¬دهد جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و [آنگاه که می‌گویند] درست می‌گویند! . (نبأ/38) و بار دیگر خبر می¬دهد که آفریدگان زبان نمی¬گشایند، حال آنکه از قول آنان می¬فرماید: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم. (انعام/23) و بار دیگر خبر می¬دهد که آنان جدل می¬کنند، چگونه این ممکن است‌ای امیرالمؤمنین؟! و چگونه در آنچه شنیدی شک نکنم»؟ … حضرت (علیه السلام) فرمود: و امّا کلام حق تعالی: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می‌ایستند و هیچ‌یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و [آنگاه که می‌گویند] درست می‌گویند! . (نبأ/38) و قول آن جناب: وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ؛ به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم. (انعام/23) و روز قیامت از یکدیگر بیزاری می‌جویید و یکدیگر را لعن می‌کنید. (عنکبوت/25) و این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان! . (ص/64) و نزد من جدال و مخاصمه نکنید من پیشتر به شما هشدار داده‌ام [و اتمام حجّت کرده‌ام]! . (ق/28) و امروز بر دهانشان مُهر می‌نهیم، و دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می‌دادند شهادت می‌دهند! . (یس/65) این‌ها هریک در جایگاهی از جایگاه¬های آن روزی است که پنجاه‌هزار سال به درازا می¬کشد. خداوند عزّ‌وجلّ در آن روز آفریدگان را درحالی‌که پراکنده¬اند، در جایگاهی جمع می¬آورد و آنان با یکدیگر سخن می¬گویند و برای یکدیگر آمرزش می¬طلبند؛ اینان کسانی هستند که در سرای دنیا از سران و پیشروان خود فرمان برده¬اند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص20

بحارالأنوار، ج90، ص132/ بحارالأنوار، ج90، ص138؛ «و اما قوله… یتفرقون» محذوف/ نورالثقلین

2 -5

(معارج/ 4)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ قَالَ: قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَطْوَلَ هَذَا الْیَوْمَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّهُ لَیُخَفَّفُ عَلَی الْمُؤْمِنِ حَتَّی یَکُونَ أَخَفَّ عَلَیْهِ مِنْ صَلَاهًٍْ مَکْتُوبَهًٍْ یُصَلِّیهَا فِی الدُّنْیَا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوسعید خدری گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسیده شد: «مدّت آن روز چقدر است»؟ فرمود: «سوگند به آن کسی که جان محمّد (صلی الله علیه و آله) در اختیار اوست، آن روز بر مؤمن خیلی سبک و کوتاه است، به‌طوری که آن روز برای مؤمن از خواندن نماز واجبش در دنیا سبک‌تر و کوتاه‌تر است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

بحارالأنوار، ج7، ص123/ نورالثقلین/ البرهان

2 -6

(معارج/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - لَوْ وَلِیَ الْحِسَابَ غَیْرُ اللَّهِ لَمَکَثُوا فِیهِ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهًٍْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَفْرُغُوا وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَفْرُغُ مِنْ ذَلِکَ فِی سَاعَهًْ.

امام صادق (علیه السلام) - اگر حساب روز قیامت به کسی غیر از خدا سپرده می‌شد، پنجاه‌هزار سال طول می¬کشید که این کار انجام پذیرد، درحالی‌که خداوند سبحان این امر را در یک ساعت انجام می‌دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

بحارالأنوار، ج7، ص123/ نورالثقلین/ البرهان

2 -7

(معارج/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - لَا یَنْتَصِفُ ذَلِکَ الْیَوْمُ حَتَّی یَقِیلَ أَهْلُ الْجَنَّهًِْ فِی الْجَنَّهًِْ وَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ.

امام صادق (علیه السلام) - آن روز از نیمه خواهد گذشت که اهل بهشت در بهشت پذیرفته می‌شوند و اهل جهنّم به جهنّم روانه می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

نورالثقلین/ البرهان

آیه فَاصْبِرْ صَبْراً جَمیلاً [5]

پس صبر جمیل پیشه کن.

1

(معارج/ 5)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا أَیْ لِتَکْذِیبِ مَنْ کَذَّب.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در مقابل آن کسانی که این امر را کذب و دروغ می‌دانند، پس صبر جمیل پیشه کن.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

القمی، ج2، ص385

آیه إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعیداً [6]

زیرا آن‌ها آن روز را دور می‌بینند.

آیه وَ نَراهُ قَریباً [7]

و ما آن رانزدیک می‌بینیم.

1

(معارج/ 7)

الصّادق (علیه السلام) - عَلَی عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌سُلَیْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ سَیِّدَنَا الْإِمَامَ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ (علیه السلام) یَقُول مَنْ دَعَا إِلَی اللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً بِهَذَا الْعَهْدِ کَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا فَإِنْ مَاتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَبْرِهِ وَ أَعْطَاهُ بِکُلِّ کَلِمَهًٍْ أَلْفَ حَسَنَهًٍْ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَهًٍْ وَ هُوَ هَذَا… اللَّهُمَّ اکْشِفْ هَذِهِ الْغُمَّهًَْ عَنِ الْأُمَّهًِْ بِحُضُورِهِ وَ عَجِّلْ لَنَا ظُهُورَهُ إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیدا.

امام صادق (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌سلیمان گوید: از آقایم امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «هرکس چهل بامداد این دعای عهد را بخواند، از یاوران قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود. و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خداوند [هنگام ظهور] او را از قبر بیرون آورد؛ و با هر کلمه‌ی این دعا؛ هزار ثواب به او عطا فرماید و هزار گناه از نامه‌ی عمل او محو کند… خدایا! این غم و اندوه را [که بر اثر غیبت او به ما رسیده] با حضور او برطرف نما و در ظهور او شتاب کن، زیرا آن‌ها آن روز را دور می‌بینند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

بحارالأنوار، ج53، ص95/ بحارالأنوار، ج83، ص61/ بحارالأنوار، ج91، ص41

آیه یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ [8]

همان روزی که آسمان همچون فلز گداخته می‌شود.

1

(معارج/ 8)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ قَالَ الرَّصَاصُ الذَّائِبُ وَ النُّحَاسُ کَذَلِکَ تَذُوبُ السَّمَاء.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاء کَالمُهْلِ؛ همان‌گونه که سرب و مس ذوب می‌شود، آسمان به همان ترتیب ذوب می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص22

بحارالأنوار، ج7، ص106/ القمی، ج2، ص386/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ [9]

و کوه‌ها مانند پشم رنگین [در فضا] متلاشی خواهد بود.

آیه وَ لا یَسْئَلُ حَمیمٌ حَمیماً [10]

و هیچ دوست صمیمی سراغ دوستش را نمی‌گیرد!

1

(معارج/ 10)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً أَیْ لَا یَنْفَعُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لَا یَسْأَلُ حَمِیمٌ حَمِیمًا [یعنی برای دوستش] سودی نخواهد داشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

بحارالأنوار، ج7، ص106/ القمی، ج2، ص386/ البرهان

آیه یُبَصَّرُونَهُمْ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنیهِ [11]

آن‌ها را به یکدیگر نشان می‌دهند [ولي هر‌كس گرفتار كار خويشتن است آن چنانكه] گنهکار دوست می‌دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند.

1

(معارج/ 11)

الباقر (علیه السلام) - یُبَصَّرُونَهُمْ یَقُولُ یَعْرِفُونَهُمْ ثُمَّ لَا یَتَسَاءَلُونَ.

امام باقر (علیه السلام) - منظور از یُبَصَّرُونَهُمْ؛ مردم آنان را می‌شناسند، سپس مورد سؤال واقع نمی‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

بحارالأنوار، ج7، ص106/ القمی، ج2، ص386

2

(معارج/ 11)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَوْمَ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیه.

امام علی (علیه السلام) - [خداوندا]! از تو ایمنی و آرامش قلب می‌خواهم در آن روزی که گنهکار دوست می‌دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

بحارالأنوار، ج91، ص109/ بحارالأنوار، ج97، ص418

آیه وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخیهِ [12]

و همسرو برادرش را.

آیه وَ فَصیلَتِهِ الَّتی تُؤْویهِ [13]

و قبیله‌اش را که از او حمایت می‌کرد.

1

(معارج/ 13)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ* وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ وَ هِیَ أُمُّهُ الَّتِی وَلَدَتْهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در این آیه‌ی یَوَدُّ المُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ، وَ صَاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ* وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْویهِ، منظور همان مادری است که او را زاییده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

القمی، ج2، ص386؛ «یوم المجرم… واخیه» / نورالثقلین

آیه وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً ثُمَّ یُنْجیهِ [14]

و همه‌ی مردم روی زمین را تا مایه‌ی نجاتش گردند.

آیه کَلاَّ إِنَّها لَظی [15]

هرگز چنین نیست [كه با اين‌ها بتوان نجات يافت، آري] تنها شعله‌های سوزان آتش است.

1

(معارج/ 15)

الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ فَوُقُوفُهُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ أَمَّا لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ فَبَلَغَنِی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَبْعَ دَرَکَاتٍ أَعْلَاهَا الْجَحِیمُ یَقُومُ أَهْلُهَا عَلَی الصَّفَا مِنْهَا تَغْلِی أَدْمِغَتُهُمْ فِیهَا کَغَلْیِ الْقُدُورِ بِمَا فِیهَا وَ الثَّانِیَهًُْ لَظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی.

امام باقر (علیه السلام) - و در روایت ابوجارود از امام باقر (علیه السلام) آمده است: و دوزخ، میعادگاه همه‌ی آن‌هاست! . (حجر/43) توقّفشان بر روی [پل] صراط است. و امّا [آیه‌ی جهنّم] هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آن‌ها تقسیم شده‌اند! . (حجر/44) شنیده‌ام و خدا عالِم است خداوند جهنّم را در هفت درجه و مرتبه‌ی مختلف آفریده است که بدترین و سوزاننده‌ترین آن جحیم است که اهل آن بر روی آتش سوزان و خالص ایستاده‌اند و مغزشان در سرشان می‌جوشد، همان‌گونه که آب یا غذا در دیگ می‌جوشد. دوّمین درجه لَظَی است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

بحارالأنوار، ج8، ص289

2

(معارج/ 15)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا إِنَّها لَظی قَالَ تَلْتَهِبُ عَلَیْهِمُ النَّار.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا إِنَّهَا لَظَی؛ یعنی اینکه آتش بر آن‌ها شعله‌ور می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

القمی، ج2، ص386/ البرهان

آیه نَزَّاعَةً لِلشَّوی [16]

که پوست بدن را می‌کند و می‌بَرد.

1

(معارج/ 16)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - نَزَّاعَةً لِلشَّوی قَالَ تَنْزِعُ عَیْنَیْهِ وَ تُسَوِّدُ وَجْهَهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در این آیه نَزَّاعَةً لِّلشَّوَی، یعنی اینکه دو چشم او را بیرون می‌آورد و صورتش را سیاه می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص24

القمی، ج2، ص386

آیه قول تعالی: تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی [17]

و کسانی را که [به فرمان خدا] پشت کردند [به‌سوي خود] می‌خواند.

1

(معارج/ 17)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ طَارِقِ‌بْنِ‌شِهَابٍ عَنْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ… الْإِمَامُ کَلِمَهًُْ اللَّه… وَ هَلْ یُعْرَفُ أَوْ یُوصَفُ أَوْ یُعْلَمُ أَوْ یُفْهَمُ أَوْ یُدْرَکُ أَوْ یُمْلَکُ مَنْ هُوَ شُعَاعُ جَلَالِ الْکِبْرِیَاءِ وَ شَرَفُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ جَلَّ مَقَامُ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) عَنْ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ وَ نَعْتِ النَّاعِتِینَ وَ أَنْ یُقَاسَ بِهِمْ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِینَ کَیْفَ وَ هُمُ الْکَلِمَهًُْ الْعَلْیَاءُ {الْعُلْیَا} وَ التَّسْمِیَهًُْ الْبَیْضَاءُ وَ الْوَحْدَانِیَّهًُْ الْکُبْرَی الَّتِی أَعْرَضَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ حِجَابُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ الْأَعْلَی.

امام علی (علیه السلام) - طارق‌بن‌شهاب از امام علی (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: … امام کلمة اللهِ است… آیا می¬توان کسی را که پرتو جلال کبریا و شرف زمین و آسمان است را شناخت یا وصف نمود و یا فهمید و یا درک کرد یا احاطه نمود؟ مقام آل محمّد (علیهم السلام) از وصف ستایشگران و توصیف وصف‌کنندگان و اینکه احدی را بتوان با آن¬ها مقایسه نمود بزرگتر است. چگونه بتوان؟ درحالی‌که آن¬ها کلمه‌ی علیاء و نام درخشان و وحدانیّت کبرا هستند که هرکس به آن¬ها پشت کند یا کناره گیرد، رویگردان شده است و آن¬ها حجاب خداوند بزرگ و بلند مرتبه¬اند؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص26

بحارالأنوار، ج25، ص172

2

(معارج/ 17)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ جَابِرِ‌بْنِ‌یَزِیدَ‌الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ مَرَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی دَهْرِهِ کُتِبَ فِی رِقِّ الْعُبُودِیَّهًِْ وَ رُفِعَ فِی دِیوَانِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا نَادَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ ثُمَّ یُدْفَعُ إِلَیْهِ هَذَا الْکِتَابُ وَ یُقَالُ لَهُ خُذْ هَذَا کِتَابُ الْعَهْدِ الَّذِی عَاهَدْتَنَا فِی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ… وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِالتَّسْمِیَهًِْ الْبَیْضَاءِ وَ بِالْوَحْدَانِیَّهًِْ الْکُبْرَی الَّتِی قَصُرَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ آمَنْتُ بِحِجَابِکَ الْأَعْظَمِ وَ بِکَلِمَاتِکَ التَّامَّهًِْ الْعُلْیَا.

امام باقر (علیه السلام) - جابر جعفی گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هرکس این دعا را یک بار در عمر خود بخواند، در سلک بندگی نوشته شود و در دیوان قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ثبت گردد، زمانی که قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند، اسم خود و پدرش را صدا می¬کند، سپس این نوشته به او داده می¬شود و به او گفته می¬شود: «بگیر! این نوشته پیمانی است که در دنیا عهد آن را بستی… به درگاه تو شکایت می‌کنم. و به نامگذاری سپید و وحدانیّت بزرگ که هرکس پشت نمود و فرار کرد از آن کوتاه ماند. و به حجاب اعظم تو و به کلمات والا و کامل تو [که سرای بلا را از آن آفریدی] ایمان آوردم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص26

بحارالأنوار، ج92، ص337

3

(معارج/ 17)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی قَالَ تَجُرُّهُ إِلَیْهَا.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی، [منظور آن است که] او را به‌سوی خود می‌کشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص26

القمی، ج2، ص386

آیه وَ جَمَعَ فَأَوْعی [18]

و [آن‌ها كه اموال را] جمع و ذخیره کردند.

1

(معارج/ 18)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ جَمَعَ فَأَوْعی أَیْ جَمَعَ مَالًا وَ دَفَنَهُ وَ وَعَاهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ جَمَعَ فَأَوْعَی یعنی مالی را جمع‌آوری و آن را انباشته کرده و در راه خدا انفاق ننمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص26

القمی، ج2، ص386

آیه إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً [19]

به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است.

1

(معارج/ 19)

السجّاد (علیه السلام) - اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أُمُوراً تَفَضَّلْتَ بِهَا عَلَی کَثِیرٍ مِنْ خَلْقِکَ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ مِنْ غَیْرِ مَسْأَلَهًٍْ مِنْهُمْ لَک… فَرَضِیتُ بِمَا إِلَیْهِ صَیَّرْتَنِی وَ إِنْ کَانَ الضُّرُّ قَدْ مَسَّنِی وَ الْفَقْرُ قَدْ أَذَلَّنِی وَ الْبَلَاءُ قَدْ حَلَّ بِی فَإِنْ یَکُ ذَلِکَ مِنْ سَخَطٍ مِنْکَ فَأَعُوذُ بِحِلْمِکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ إِنْ کُنْتَ أَرَدْتَ أَنْ تَبْلُوَنِی فَقَدْ عَرَفْتَ ضَعْفِی وَ قِلَّهًَْ حِیلَتِی إِذْ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعا.

امام سجاد (علیه السلام) - خداوندا! من از تو چیزهایی درخواست می‌کنم که آن‌ها را به بسیاری از خلقت – از کوچک و بزرگ بخشیده‌ای بدون اینکه آن‌ها از تو درخواست کنند… و به آنچه مرا به سمت آن گرداندی، راضی گشتم؛ اگرچه بدحالی و مشکلات به من روی آورده و فقر مرا خوار کرده و بلا به من رسیده. به‌راستی‌که آن از خشم تو بر من است. پس پناه می‌برم از خشم تو به رضایت تو‌ای سرور من اگر خواستی مرا امتحان کنی پس ضعفم و چاره اندکم را شناختی زیرا فرمودی: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعا.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص26

بحارالأنوار، ج91، ص137/ بحارالأنوار، ج92، ص441/ الدعوات، ص175؛ «بتفاوت الفظی»

2

(معارج/ 19)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً أَیْ حَرِیصا.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا یعنی حریص است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

القمی، ج2، ص386

آیه إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً [20]

هنگامی‌که بدی به او رسد بی‌تابی می‌کند.

1

(معارج/ 20)

السجّاد (علیه السلام) - فَرَضِیتُ بِمَا إِلَیْهِ صَیَّرْتَنِی وَ إِنْ کَانَ الضُّرُّ قَدْ مَسَّنِی وَ الْفَقْرُ قَدْ أَذَلَّنِی وَ الْبَلَاءُ قَدْ حَلَّ بِی فَإِنْ یَکُ ذَلِکَ مِنْ سَخَطٍ مِنْکَ فَأَعُوذُ بِحِلْمِکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ إِنْ کُنْتَ أَرَدْتَ أَنْ تَبْلُوَنِی فَقَدْ عَرَفْتَ ضَعْفِی وَ قِلَّهًَْ حِیلَتِی إِذْ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعا.

امام سجاد (علیه السلام) - راضی هستم به آنچه مرا به آن [حالت] منتقل فرمودی؛ اگرچه بد حالی و مشکلات به من روی آورده و فقر مرا ذلیل و خوار ساخته و مصیبت بر من وارد شده است؛ پس اگر آن از ناحیه‌ی خشم تو است، از خشم تو به حلمت پناه می‌برم و اگر خواسته بودی مرا بیازمایی، [نیازی به آزمودن نداری به خاطر اینکه] ضعف و کم‌بودن راه چاره مرا می‌دانی؛ چون تو فرمودی: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعا إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعا.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

بحارالأنوار، ج91، ص137/ بحارالأنوار، ج92، ص441/ الدعوات، ص175

2

(معارج/ 20)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً قَالَ الشَّرُّ هُوَ الْفَقْرُ وَ الْفَاقَهًُْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا؛ شرّ، همان فقر و تنگدستی است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

القمی، ج2، ص386

آیه وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً [21]

و هنگامی‌که خوبی به او رسد مانع دیگران می‌شود [و بخل می‌ورزد].

1

(معارج/ 21)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً قَالَ الْغِنَاءُ وَ السَّعَهًُْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِذَا مَسَّهُ الخَیْرُ مَنُوعًا، منظور از الخَیْرُ، دارایی و مکنت است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

القمی، ج2، ص386

آیه إِلاَّ الْمُصَلِّینَ [22]

مگر نمازگزاران،

1

(معارج/ 22)

الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال ثُمَّ اسْتَثْنَی فَقَالَ إِلَّا الْمُصَلِّینَ فَوَصَفَهُمْ بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِم.

امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده که امام باقر (علیه السلام) فرموده است: «سپس استثنا قائل شد و فرمود: إِلَّا المُصَلِّینَ و آنان را به‌وسیله‌ی برترین اعمالشان توصیف کرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

بحارالأنوار، ج84، ص22/ القمی، ج2، ص386

2

(معارج/ 22)

العسکری (علیه السلام) - قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً إِلَّا الْمُصَلِّینَ فَاسْتَثْنَی اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ الْمُصْطَفَی وَ أَنْتَ یَا سَیِّدَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ جَمِیعِ الْخَلْق.

امام عسکری (علیه السلام) - [ای امیرمؤمنان (علیه السلام)]! خدای جلّ و عزّ فرمود: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً، إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً، وَ إِذا مَسَّهُ الخَیْرُ مَنُوعاً، إِلَّا الْمصَلِّینَ؛ پس خدای تعالی پیامبرش [حضرت] مصطفی (صلی الله علیه و آله) و تو را‌ای سرور اوصیا از همه‌ی خلق استثناء فرمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

بحارالأنوار، ج97، ص366

آیه الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ [23]

کسانی که نمازهایشان را دائماً به‌جا می‌آورند.

1

(معارج/ 23)

الباقر (علیه السلام) - الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قَالَ هِیَ النَّافِلَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - فضیل گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ، پرسیدم. فرمود: «منظور، نماز مستحبّی است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

الکافی، ج3، ص269/ تهذیب الأحکام، ج2، ص240/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص29/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص57؛ «فی النوافل» بدل «هی النافلهًْ» / وسایل الشیعهًْ، ج4، ص70/ عوالی اللآلی، ج2، ص21/ نورالثقلین/ البرهان

2

(معارج/ 23)

الباقر (علیه السلام) - رُوِیَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَ هَذَا فِی النَّوَافِلِ وَ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.

امام باقر (علیه السلام) - از امام باقر (علیه السلام) روایت شده است که این آیه در مورد نوافل است و سخن خداوند: و آن‌ها که بر نماز مواظبت دارند. (معارج/34) در مورد فریضه‌ها و واجبات است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص28

بحارالأنوار، ج84، ص22/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص228/ بحارالأنوار، ج10، ص106/ بحارالأنوار، ج84، ص39/ الخصال، ج2، ص628/ البرهان/ تحف العقول، ص117/ نورالثقلین

3

(معارج/ 23)

الباقر (علیه السلام) - فِیِرِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ یَقُولُ إِذَا فَرَضَ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ النَّوَافِلِ شَیْئاً دَامَ عَلَیْه.

امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است که امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی آیه: الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ فرمود: «اگر امر مستحبّی را بر خویش واجب بداند، همواره به انجام‌دادن آن تداوم خواهد داشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

بحارالأنوار، ج84، ص22/ القمی، ج2، ص386

4

(معارج/ 23)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مَنْ أَتَی الصَّلَاهًَْ عَارِفاً بِحَقِّهَا غُفِرَ لَهُ لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ نَافِلَهًًْ فِی وَقْتِ فَرِیضَهًٍْ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ وَ لَکِنْ یَقْضِی بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا أَمْکَنَهُ الْقَضَاءُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ یَعْنِی الَّذِینَ یَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ لَا تُقْضَی النَّافِلَهًُْ فِی وَقْتِ فَرِیضَهًٍْ ابْدَأْ بِالْفَرِیضَهًِْ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ.

امام علی (علیه السلام) - کسی که با شناختن حق نماز، نماز خواند آمرزیده می‌شود. مرد نبایستی در هنگام نماز واجب نماز نافله بخواند؛ مگر عذری داشته باشد که پس از آن در صورت امکان قضا نماید، خداوند می‌فرماید: الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُون؛ یعنی کسانی که همواره آنچه شب از آنان فوت می‌شود در روز، و آنچه در روز از آنان فوت شده در شب قضا می‌کنند. در وقت نماز واجب، قضای نماز نافله نمی‌شود. نخست نماز واجب را بخوان، آنگاه هرچه خواستی نماز دیگر بخوان.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

وسایل الشیعهًْ، ج4، ص228/ بحارالأنوار، ج10، ص106/ بحارالأنوار، ج84، ص39 و الخصال، ج2، ص628 و البرهان و تحف العقول، ص117 و نورالثقلین؛ فیهم: «من اتی… یصلی» محذوف

5

(معارج/ 23)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ أَنَا شَابٌّ فَوَصَفَ لِیَ التَّطَوُّعَ وَ الصَّوْمَ فَرَأَی ثِقْلَ ذَلِکَ فِی وَجْهِی فَقَالَ لِی إِنَّ هَذَا لَیْسَ کَالْفَرِیضَهًِْ مَنْ تَرَکَهَا هَلَکَ إِنَّمَا هُوَ التَّطَوُّعُ إِنْ شُغِلْتَ عَنْهُ أَوْ تَرَکْتَهُ قَضَیْتَهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَکْرَهُونَ أَنْ تُرْفَعَ أَعْمَالُهُمْ یَوْماً تَامّاً وَ یَوْماً نَاقِصاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ وَ کَانُوا یَکْرَهُونَ أَنْ یُصَلُّوا حَتَّی یَزُولَ النَّهَارُ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ إِذَا زَالَ النَّهَارُ.

امام باقر (علیه السلام) - زراره گوید: در ایّام جوانی حضور امام باقر (علیه السلام) رسیدم. امام (علیه السلام) نمازهای نافله و روزه‌های سنّت را برایم توصیف می‌کرد. موقعی که در چهره‌ی من نگریست و نگرانی مرا در چهره‌ام دید، فرمود: «این نمازهای نافله و روزه‌های سنّت مانند نماز و روزه‌ی فریضه نیست که هرکس ترک کند، در تباهی سقوط کند. این‌ها عبادت اختیاری و افتخاری است. اگر از ادای آن باز ماندی یا در اثر خورد و خواب جوانی ترک کردی، در فرصت مناسب قضای آن را بجا می‌آوری. بندگان خداوند راضی نمی‌شوند که یک روز عبادت آنان تام و کامل به پیشگاه خدا بالا رود و روز دیگر ناتمام و ناقص. چراکه خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ و نیز بندگان خداوند راضی نمی‌شوند که قبل از زوال خورشید به نماز نافله بپردازند، زیرا درهای آسمان را هنگام زوال خورشید می‌گشایند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

الکافی، ج3، ص442/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص77/ نورالثقلین

6

(معارج/ 23)

الکاظم (علیه السلام) - الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قَالَ أُولَئِکَ وَ اللَّهِ أَصْحَابُ الْخَمْسِینَ مِنْ شِیعَتِنَا.

امام کاظم (علیه السلام) - الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ، به خدا سوگند! این¬ها یاران پنجاه‌گانه از شیعیان ما هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

بحارالأنوار، ج27، ص139/ بحارالأنوار، ج84، ص46/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص699/ بحارالأنوار، ج27، ص139/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص699/ بحارالأنوار، ج84، ص46/ بحارالأنوار، ج66، ص268؛ «بتفاوت الفظی» / البرهان

7

(معارج/ 23)

الصّادق (علیه السلام) - هَذَا فِی التَّطَوُّعِ مَنْ حَافَظَ عَلَیْهِ وَ قَضَی مَا فَاتَهُ مِنْهُ.

امام صادق (علیه السلام) - این [آیه]: الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ در مورد [نماز] مستحبّی است. کسی که بر آن محافظت نماید و آنچه وقتش گذشته قضا نماید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

مستدرک الوسایل، ج3، ص158/ بحارالأنوار، ج84، ص48

8

(معارج/ 23)

الرّضا (علیه السلام) - الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قَالَ یَدُومُونَ عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ النَّوَافِلِ فَإِنْ فَاتَهُمْ بِاللَّیْلِ قَضَوْا بِالنَّهَارِ وَ إِنْ فَاتَهُمْ بِالنَّهَارِ قَضَوْا بِاللَّیْلِ وَ قَالَ أَنْتُمْ رُعَاهًُْ الشَّمْسِ وَ النُّجُومِ وَ مَا أَحَدٌ یُصَلِّی صَلَاتَیْنِ وَ لَا یُؤْجَرُ أَجْرَیْنِ غَیْرُکُمْ لَکُمْ أَجْرٌ فِی السِّرِّ وَ أَجْرٌ فِی الْعَلَانِیَهًِْ.

امام رضا (علیه السلام) - الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ دائماً واجبات و مستحبّات را به‌جا می‌آورند؛ اگر در شب [نمازی] از دستشان برود، روز قضای [آن را] می‌خوانند و اگر در روز از دستشان برود، شب به‌جا می‌آورند. شما دیده‌بانان خورشید و ستارگان هستید و غیر از شما کسی نیست که دو بار نماز بخواند [نمازی با مخالفین و به صورت تقیّه و نمازی در نهان به روش شیعیان] و دو بار پاداش داده شود. شما پاداشی در نهان و پاداشی در آشکارا دارید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

دعایم الإسلام، ج1، ص214/ مستدرک الوسایل، ج3، ص60؛ «قال انتم… فی العلانیه» محذوف/ مستدرک الوسایل، ج3، ص159؛ «قال انتم… فی العلانیه» محذوف / فقه الرضا رررع زززز، ج1، ص72؛ «قال انتم… فی العلانیه» محذوف / بحارالأنوار، ج66، ص268؛ «قال انتم… فی العلانیه» محذوف/ مفتاح الفلاح، ص239؛ «قال انتم… فی العلانیه» محذوف / بحارالأنوار، ج79، ص349

9

(معارج/ 23)

الباقر (علیه السلام) - فی قوله إِلَّا الْمُصَلِّینَ. الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ إِنَ ذَلِکَ فِی النَّوَافِلِ یَدْعُونَ عَلَیْهَا.

امام باقر (علیه السلام) - إِلَّا المُصَلِّینَ. وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (معارج/34) آن در نمازهای مستحبّی است که در آن [پروردگارشان را] می‌خوانند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص30

فقه القرآن، ج1، ص131

آیه وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ [24]

و کسانی که در اموالشان حق معیّنی است.

1

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ سَمَاعَهًَْ‌بْنِ‌مِهْرَانَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَال إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَهًًْ لَا یُحْمَدُونَ إِلَّا بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاهًُْ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ مِنْ غَیْرِ الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ فِی مَالِهِ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِ وَ سَعَهًِْ مَالِهِ فَیُؤَدِّی الَّذِی فَرَضَ عَلَی نَفْسِهِ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ جُمْعَهًٍْ وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ شَهْر.

امام صادق (علیه السلام) - سماعةبن‌مهران از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «خداوند عزّوجلّ در اموال ثروتمندان، حقّی برای فقیران و تنگدستان قرار داد که با به‌جای آوردن آن از آنان تعریف و تمجید نخواهد شد، که همانا زکات است. به‌وسیله‌ی زکات از ریخته‌شدن خونشان جلوگیری می‌کنند و به‌وسیله‌ی آن مسلمان نامیده شدند؛ ولی درعین‌حال خداوند عزّوجلّ در اموال ثروتمندان حقوقی غیر از زکات نیز معیّن کرده است و می‌فرماید: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ، چیزی غیر از زکات است و آن چیزی است که شخص در مال خویش معیّن می‌کند که باید با توجّه به توانایی و دارایی خویش تعیین شود. این چیزی که بر خود واجب دانست که به‌جای آورد، اگر بخواهد می‌تواند هر روز، و یا هر جمعه، و یا هر ماه آن را به‌جای بیاورد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص32

الکافی، ج3، ص498/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص46؛ «ان الله… مسلمین» محذوف / البرهان/ نورالثقلین

2

(معارج/ 24)

السجّاد (علیه السلام) - عَنِ الْقَاسِمِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُول إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی أَبِی عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَهًِْ الْمَفْرُوضَتَیْنِ قَالَ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ مِنَ الزَّکَاهًِْ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَهًِْ فَمَا هُوَ فَقَالَ هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ إِنْ شَاءَ أَکْثَرَ وَ إِنْ شَاءَ أَقَلَّ عَلَی قَدْرِ مَا یَمْلِکُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَمَا یَصْنَعُ بِهِ قَالَ یَصِلُ بِهِ رَحِماً وَ یَقْرِی بِهِ ضَیْفاً وَ یَحْمِلُ بِهِ کَلًّا أَوْ یَصِلُ بِهِ أَخاً لَهُ فِی اللَّهِ أَوْ لِنَائِبَهًٍْ تَنُوبُهُ فَقَالَ الرَّجُلُ اللَّهُ یَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَاتِهِ.

امام سجاد (علیه السلام) - قاسم‌بن‌عبدالرّحمن انصاری گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «مردی نزد پدرم علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «منظور از حقّ معلوم در این آیه: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمحْرُومِ چیست؟ علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) فرمود: «حقّ معلوم آن چیزی است که شخص از مال خویش تعیین می‌کند که از مال زکات و صدقه واجب نیست». عرض کرد: «اگر زکات و صدقه‌ی واجب نیست، پس چیست»؟ فرمود: «آن چیزی که شخص از مال خویش تعیین می‌کند که کم یا زیادبودن آن با توجّه به توانمندی و دارایی اوست». آن شخص به ایشان عرض کرد: «با آن مال چه کار کند»؟ فرمود: «با آن صله‌ی رحم را به‌جای آورد و به تنگدستی کمک کند و باری را از دوش خانواده‌ای بردارد و یا به برادری دینی که گرفتار است و به مصیبتی درافتاده است کمک کند». آن مرد گفت: «خداوند می‌داند که رسالت خویش را در کجا قرار دهد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص32

الکافی، ج3، ص500/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص49 و نورالثقلین و البرهان؛ فیهم: «یقوی به ضعیفا» بدل «یقری به ضیفا»

3

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال‌کُنَّا عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) وَ مَعَنَا بَعْضُ أَصْحَابِ الْأَمْوَالِ فَذَکَرُوا الزَّکَاهًَْ فَقَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ الزَّکَاهًَْ لَیْسَ یُحْمَدُ بِهَا صَاحِبُهَا وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ ظَاهِرٌ إِنَّمَا حَقَنَ بِهَا دَمَهُ وَ سُمِّیَ بِهَا مُسْلِماً وَ لَوْ لَمْ یُؤَدِّهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاهًٌْ وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ فِی أَمْوَالِکُمْ غَیْرَ الزَّکَاهًِْ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا عَلَیْنَا فِی أَمْوَالِنَا غَیْرُ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ قُلْتُ مَا ذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الَّذِی عَلَیْنَا قَالَ هُوَ الشَّیْءُ یَعْمَلُهُ الرَّجُلُ فِی مَالِهِ یُعْطِیهِ فِی الْیَوْمِ أَوْ فِی الْجُمْعَهًِْ أَوْ فِی الشَّهْرِ قَلَّ أَوْ کَثُرَ غَیْرَ أَنَّهُ یَدُومُ عَلَیْه.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودیم که برخی از ثروتمندان نیز همراه ما بودند. آنان نام زکات را به میان آوردند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «زکات، چیزی نیست که به خاطر آن از صاحبش تعریف و تمجید شود، بلکه زکات، امری ظاهری است که به‌وسیله‌ی آن از ریخته‌شدن خون آن شخص جلوگیری می‌شود و به‌وسیله‌ی آن مسلمان نامیده می‌شود و اگر آن را به‌جای نیاورد، نماز وی پذیرفته نخواهد شد. در اموال شما حقوقی غیر از زکات وجود دارد». عرض کردم: «خداوند، تو را خیر دهد! چه حقوقی غیر از زکات در اموال وجود دارد که باید آن را به‌جای آوریم»؟ فرمود: «سبحان الله! مگر نشنیده‌ای که خداوند عزّوجلّ در قرآن می‌فرماید: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ». عرض کردم: «چه حقّی بر گردن ما وجود دارد»؟ فرمود: «همان چیزی است که شخص در مال خویش تعیین می‌کند که در پایان هر روز و یا هر جمعه و یا هر ماه، آن را به‌جای آورد. کم یا زیادبودن آن مهم نیست، بلکه مهم آن است که بر آن تداوم داشته باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص32

الکافی، ج3، ص499/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص47/ نورالثقلین/ البرهان؛ «یؤتها» بدل «یؤدها»

4

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ إِسْمَاعِیلَ‌بْنِ‌جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ أَ هُوَ سِوَی الزَّکَاهًِْ فَقَالَ هُوَ الرَّجُلُ یُؤْتِیهِ اللَّهُ الثَّرْوَهًَْ مِنَ الْمَالِ فَیُخْرِجُ مِنْهُ الْأَلْفَ وَ الْأَلْفَیْنِ وَ الثَّلَاثَهًَْ الْآلَافِ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَکْثَرَ فَیَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ وَ یَحْمِلُ بِهِ الْکَلَّ عَنْ قَوْمِهِ.

امام صادق (علیه السلام) - اسماعیل‌بن‌جابر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ پرسیدم که آیا منظور آیه، چیزی غیر از زکات است»؟ فرمود: «آن است که خداوند مالی و ثروتی به شخص می‌دهد که آن شخص هزار و دوهزار و سه‌هزار و بیشتر یا کمتر از آن مال، برای صله‌ی رحم و کم‌کردن سختی مخارج قومش تعیین کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص34

الکافی، ج3، ص499/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص48/ نورالثقلین/ البرهان

5

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - رَوَی سَمَاعَهًُْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ الْحَقُّ الْمَعْلُومُ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ هُوَ الشَّیْءُ تُخْرِجُهُ مِنْ مَالِکَ إِنْ شِئْتَ کُلَّ جُمْعَهًٍْ وَ إِنْ شِئْتَ کُلَّ شَهْرٍ وَ لِکُلِّ ذِی فَضْلٍ فَضْلُه… وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ غَیْرُ الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ أَنَّهُ فِی مَالِهِ وَ نَفْسِهِ وَ یَجِبُ لَهُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِ وَ سَعَتِهِ.

امام صادق (علیه السلام) - سماعه از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: حَقٌّ مَّعْلُومٌ از زکات نیست، و آن چیزی است که از مال خود اگر خواسته باشی در روز جمعه یا در هر ماه جدا می‌کنی. و هر دستِ دهنده‌ای را فضیلتی است. … وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ، و آن مال یا کمکی است که خود شخص بر خود لازم می‌دارد که برای فرد یا جامعه انجام دهد؛ و واجب است که اندازه‌ی آن را در خور توانایی و گشایش زندگی خویش تعیین کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص34

من لایحضره الفقیه، ج2، ص48/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص51

6

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ هَذَا شَیْءٌ سِوَی الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی نَفْسِهِ کُلَّ یَوْمٍ أَوْ کُلَّ جُمُعَهًٍْ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَهًٍْ.

امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ* لِلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ، پرسیده شد. فرمود: «این چیزی جدا از زکات است، و باید هرکس پرداخت آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا سالانه برای خویش مقرّر دارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص34

مستدرک الوسایل، ج7، ص35/ بحارالأنوار، ج93، ص99؛ «للسایل و المحروم» محذوف

7

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) قَالَ إِنِّی لَأَطُوفُ بِالْبَیْتِ مَعَ أَبِی (علیه السلام) إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ طُوَالٌ جُعْشُمٌ مُتَعَمِّمٌ بِعِمَامَهًٍْ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَرَدَّ عَلَیْهِ أَبِی فَقَالَ أَشْیَاءُ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهَا مَا بَقِیَ أَحَدٌ یَعْلَمُهَا إِلَّا رَجُلٌ أَوْ رَجُلَانِ قَالَ فَلَمَّا قَضَی أَبِی الطَّوَافَ دَخَلَ الْحِجْرَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ هَاهُنَا یَا جَعْفَرُ (علیه السلام) ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ أَبِی کَأَنَّکَ غَرِیب… قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ قَالَ هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَیَکُونُ لِلنَّائِبَهًِْ وَ الصِّلَهًِْ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ صَدَقْتَ قَالَ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبِی عَلَیَّ بِالرَّجُلِ قَالَ فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَجِدْه.

امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌مروان از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «من به همراه پدرم خانه‌ی خدا را طواف می‌کردیم که مردی بلند قامت، با پیشانی باد کرده که عمّامه‌ای بر سر داشت، جلو آمد و گفت: «سلام بر تو‌ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! پدرم جواب سلام وی را داد. او گفت: «درباره‌ی چیزهایی می‌خواستم از شما بپرسم که تنها یک یا دو نفر جواب آن را می‌دانند». هنگامی‌که پدرم طواف کرد، وارد حِجْر شد و دو رکعت نماز خواند. سپس آن مرد گفت: «همین‌جا، ای اباجعفر (علیه السلام)»! آن حضرت رو به‌سوی آن مرد کرد و او درباره‌ی آن مسائل از ایشان پرسید، یکی از سؤالات او این بود که: «منظور از حق معلوم در این آیه: فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ چیست»؟ فرمود: «آن چیزی که شخص از مال خویش معیّن می‌کند که برای گرفتاری‌ها و صله‌ی رحم می‌باشد». آن مرد گفت: «راست گفتی»! پدرم از این سخن وی تعجّب کرد. سپس آن مرد برخاست و آنجا را ترک کرد. پدرم به من فرمود: «آن مرد را فرا خوان»! دنبال وی رفتم، ولی او را نیافتم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص34

بحارالأنوار، ج96، ص204/ العیاشی، ج1، ص29/ البرهان؛ «فتعجب» بدل «فعجب» / مستدرک الوسایل، ج7، ص35؛ «عن جعفربن محمد… ابی کأنک غریب» محذوف/ بحارالأنوار، ج93، ص95؛ «عن جعفربن محمد (ص) … کانک غریب» و «قال صدقت… فلم أجده» محذوفتان

8

(معارج/ 24)

الباقر (علیه السلام) - عَن عَبْدِ الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌کَثِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنَ الشِّیعَهًِْ لِیُوَدِّعَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْعِرَاقِ فَأَخَذَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) بِیَدِهِ ثُمَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ بِمَا کَانَ یَصْنَعُ قَالَ فَوَدَّعَهُ الرَّجُلُ وَ مَضَی فَأَتَاهُ الْخَبَرُ بِأَنَّهُ قُطِعَ عَلَیْهِ فَأَخْبَرْتُ بِذَلِکَ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ أَعِظْهُ فَقُلْتُ بَلَی ثُمَّ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِذَا أَنَا فَعَلْتُ ذَلِکَ أَعْتَدُّ بِهِ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ إِنْ شِئْتَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مِنَ الْحَقِّ الْمَعْلُومِ.

امام باقر (علیه السلام) - عبدالرّحمن‌بن‌کثیر گوید: نزد امام باقر (علیه السلام) بودم که مردی از شیعه برای وداع و رفتن به سوی عراق نزد او آمد. آن حضرت دستش را گرفت و آنچه پدرش می‌کرد، به او بازگفت. گوید: آن مرد با حضرت وداع کرد و رفت و خبر آمد که راه را بر او بریدند. من موضوع را به آن حضرت گزارش دادم. فرمود: «سبحان الله! آیا من به او پند ندادم»؟ گفتم: «چرا». سپس گفتم: «قربانت گردم! چون من این کار کردم، آن را به حساب زکات گذاشتم»؟ فرمود: «نه، و اگر خواهی، از حق معلوم به حساب آور».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص34

المحاسن، ج2، ص349/ نورالثقلین

9

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌الْقَاسِمِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ سَابَاطَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) لِعَمَّارٍ السَّابَاطِیِ یَا عَمَّارُ أَنْتَ رَبُّ مَالٍ کَثِیرٍ قَالَ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَتُؤَدِّی مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَتُخْرِجُ الْحَقَّ الْمَعْلُومَ مِنْ مَالِکَ قَالَ نَعَم.

امام صادق (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌قاسم مردی از اهل ساباط گوید: امام صادق (علیه السلام) به عمّار ساباطی فرمود: «ای عمّار (رحمة الله علیه)! آیا تو اموال بسیاری در اختیار داری»؟ عمّار (رحمة الله علیه) گفت: «بلی»! فرمود: «زکاتی را که خداوند برای تو واجب کرده است، می‌پردازی»؟ گفت: «بلی»! فرمود: «حَقٌّ مَعْلُومٌ را از مال خود پرداخت می‌کنی»؟ گفت: «بلی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

الکافی، ج3.501/ نورالثقلین

10

(معارج/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - هُوَ أَنْ تَصِلَ الْقَرَابَهًَْ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصَدَّقَ عَلَی مَنْ عَادَاکَ.

امام صادق (علیه السلام) - آن است که به خویشاوندان رسیدگی کنی و به کسی که تو را محروم ساخته عطا کنی و به کسی که با تو دشمنی کرده صدقه بدهی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

نورالثقلین

آیه لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ [25]

برای سائل و محروم.

1

(معارج/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ إِسْمَاعِیلَ‌بْنِ‌جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ أَ هُوَ سِوَی الزَّکَاهًِْ فَقَالَ هُوَ الرَّجُلُ یُؤْتِیهِ اللَّهُ الثَّرْوَهًَْ مِنَ الْمَالِ فَیُخْرِجُ مِنْهُ الْأَلْفَ وَ الْأَلْفَیْنِ وَ الثَّلَاثَهًَْ الْآلَافِ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَکْثَرَ فَیَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ وَ یَحْمِلُ بِهِ الْکَلَّ عَنْ قَوْمِهِ.

امام صادق (علیه السلام) - اسماعیل‌بن‌جابر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: و الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ* لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ، پرسیدند که: «آیا آن چیزی جز زکات است»؟ فرمود: «[آری!] خداوند به مرد ثروت و مالی می‌دهد، او هزار یا دوهزار یا سه‌هزار از آن مال یا کمتر یا بیشتر را کنار می‌گذارد، و با آن صله‌ی رحم می‌کند، یا بار خرج را از دوش خویشان بر می‌دارد. [این آیه دلالت بر این مطلب دارد.]

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

الکافی، ج3، ص499/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص48

2

(معارج/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَن عیسَی‌بْنِ‌داوُدَ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ‌مُوسَی عَنْ أَبِیهِ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَاهُ مُحَمَّدَ‌بْنَ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ فَقَالَ أَبِی احْفَظْ یَا هَذَا وَ انْظُرْ کَیْفَ تَرْوِی عَنِّی إِنَّ السَّائِلَ وَ الْمَحْرُومَ شَأْنُهُمَا عَظِیمٌ أَمَّا السَّائِلُ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی مَسْأَلَتِهِ اللَّهَ حَقَّهُ وَ الْمَحْرُومُ هُوَ مَنْ حُرِمَ الْخُمُسَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ ذُرِّیَّتُهُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) هَلْ سَمِعْتَ وَ فَهِمْتَ لَیْسَ هُوَ کَمَا یَقُولُ النَّاسُ.

امام صادق (علیه السلام) - عیسی‌بن‌داود از امام کاظم (علیه السلام)، از پدرش نقل می‌کند که: شخصی از امام باقر (علیه السلام)، درباره‌ی این آیه: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ پرسید. پدرم فرمود: «ای فلانی! این را به خاطر بسپار و در روایت‌کردن آن خوب دقّت کن و ببین چگونه از من روایت می¬کنی. سائل و محروم دارای شأن و منزلتی عظیم هستند. سائل همان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است که حقّ خود را درباره‌ی اهل بیتش از خدای متعال مسئلت می¬کند و محروم کسی است که از خمس محروم شده است که منظور از آن همانا امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امامان (علیهم السلام) هستند. آیا خوب دقّت کردی و آنچه را گفتم، فهمیدی؟ سائل و محروم آن‌گونه که مردم می‌گویند، نیست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

مستدرک الوسایل، ج7، ص304/ بحارالأنوار، ج24، ص279/ بحارالأنوار، ج93، ص188/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص699/ البرهان؛ «أحرم» بدل «حرم»

3

(معارج/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ الْمَحْرُومُ الْمُحَارَفُ الَّذِی قَدْ حُرِمَ کَدَّ یَدِهِ فِی الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ.

امام صادق (علیه السلام) - صفوان جمّال از امام صادق (علیه السلام)، درباره‌ی این آیه: لِّلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ، روایت می‌کند که فرمود: «محروم، آن شخصِ دارای حرفه¬ای است که تلاش و زحمت او در داد و ستد، بی‌نتیجه مانده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

الکافی، ج3، ص500/ وسایل الشیعهًْ، ج9، ص49/ نورالثقلین/ البرهان

4

(معارج/ 25)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَنْ هَذَا الْمَحْرُومُ فَقَالا الْمَحْرُومُ الرَّجُلُ الَّذِی لَیْسَ بِعَقْلِهِ بَأْسٌ وَ لَمْ یُبْسَطْ لَهُ فِی الرِّزْقِ وَ هُوَ مُحَارَفٌ.

امام باقر و امام صادق (علی‌ها السلام) - لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ؛ المَحْرُومُ، شخصی است که اندیشه و قدرت تعقّل وی چندان بد نیست و با وجود اینکه صاحب حرفه است، دامنه‌ی رزق و روزی وی محدود است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص36

المقنعهًْ، ص264/ نورالثقلین/ البرهان

5

(معارج/ 25)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِلسَّائِلِ حَقٌ وَ لَوْ جَاءَ عَلَی الْفَرَسِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - لِلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ؛ سائل حقّی دارد هرچند [سوار] بر اسب بیاید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص38

جامع الأخبار، ص137

آیه وَ الَّذینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ [26]

و آن‌ها که به روز جزا ایمان دارند.

1

(معارج/ 26)

الباقر (علیه السلام) - وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ قَالَ بِخُرُوجِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف).

امام باقر (علیه السلام) - وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ؛ منظور، ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص38

الکافی، ج8، ص287/ بحارالأنوار، ج24، ص313/ بحارالأنوار، ج51، ص62/ بحارالأنوار، ج66، ص268/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ الَّذینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ [27]

و آن‌ها که از عذاب پروردگارشان بیمناکند.

آیه إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ [28]

چرا که هیچ‌کس از عذاب پروردگارش در امان نیست.

آیه وَ الَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ [29]

و آن‌ها که دامان خویش را [از بي‌عفّتي] حفظ می‌کنند.

1

(معارج/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی سَارَهًَْ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْهَا یَعْنِی الْمُتْعَهًَْ فَقَالَ لِی حَلَالٌ فَلَا تَتَزَوَّجْ إِلَّا عَفِیفَهًًْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ فَلَا تَضَعْ فَرْجَکَ حَیْثُ لَا تَأْمَنُ عَلَی دِرْهَمِکَ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوساره گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی ازدواج موقّت پرسیدم. فرمود: «حلال است، فقط با زن عفیف و پاکدامن ازدواج کن. خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ، آنجایی که از محفوظ بودن مال خویش مطمئن نیستی، شرمگاه خویش را قرار نده».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص38

الکافی، ج5، ص453/ نورالثقلین/ البرهان

2

(معارج/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) … تَحِلُ الْفُرُوجُ بِثَلَاثَهًِْ وُجُوهٍ نِکَاحٍ بِمِیرَاثٍ وَ نِکَاحٍ بِلَا مِیرَاثٍ وَ نِکَاحٍ بِمِلْکِ الْیَمِینِ.

امام علی (علیه السلام) - سکّونی از امام صادق (علیه السلام) و ایشان از پدرانش نقل می‌کند که امام علی (علیه السلام) فرمود: … زن از سه راه حلال می‌شود: عقد دائم، عقد منقطع (صیغه موقّت) و بردگی (کنیزی).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص38

من لایحضره الفقیه، ج3، ص382/ نورالثقلین

3

(معارج/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْقَاسِمِ‌بْنِ‌بُرَیْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُوعَمْرٍو الزُّبَیْرِی عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: … فَرَضَ عَلَی الْبَصَرِ أَنْ لَا یَنْظُرَ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْ یُعْرِضَ عَمَّا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِیمَانِ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ فَنَهَاهُمْ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی عَوْرَاتِهِمْ وَ أَنْ یَنْظُرَ الْمَرْءُ إِلَی فَرْجِ أَخِیهِ وَ یَحْفَظَ فَرْجَهُ أَنْ یُنْظَرَ إِلَیْهِ وَ قَالَ وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ‌یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَ مِنْ أَنْ تَنْظُرَ إِحْدَاهُنَّ إِلَی فَرْجِ أُخْتِهَا وَ تَحْفَظَ فَرْجَهَا مِنْ أَنْ یُنْظَرَ إِلَیْهَا وَ قَالَ کُلُّ شَیْءٍ فِی الْقُرْآنِ مِنْ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنْ الزِّنَا إِلَّا هَذِهِ الْآیَهًَْ فَإِنَّهَا مِنَ النَّظَر.

امام صادق (علیه السلام) - [خداوند] بر چشم واجب کرده که به آنچه دیدن آن را حرام کرده است، ننگرد، و از آنچه نظر به آن را نهی کرده و حلال نیست اعراض کند؛ و این عمل چشم است و ایمان چشم، و خود فرموده است: به مؤمنان بگو چشم‌های خود را [از نگاه به نامحرمان] فروگیرند، و عفاف خود را حفظ کنند. (نور/30) بدین‌گونه مؤمنان را از اینکه به عورت‌های خود نگاه کنند، نهی کرد و نیز نباید انسان به عورت برادر خود نگاه کند، و باید عورت خویش را پوشیده دارد تا کسی به آن ننگرد؛ و [باز] فرموده است: و به آنان با ایمان بگو چشم‌های خود را [از نگاه هوس‌آلود] فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند. (نور/31) و زنی به اندام نهان خواهر خود نگاه نکند، و آن را پوشیده دارد تا نظر دیگری بر آن نیفتد». در اینجا امام صادق (علیه السلام) چنین افزود: «هرچه در قرآن درباره‌ی نگهداری و حفظ اندام نهان (فرج) آمده، مقصود حفظ از زنا است، جز در این آیه که مقصود نگاه است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص38

الکافی، ج2، ص35/ نورالثقلین

آیه إِلاَّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ [30]

جز با همسران و کنیزان [كه در حكم همسرند آميزش ندارند]، به یقین چنین کسانی مورد سرزنش نخواهند بود.

آیه فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ [31]

و هرکس جز این‌ها را طلب کند، متجاوز است.

آیه وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ [32]

و آن‌ها که امانت‌ها و پیمان خود را رعایت می‌کنند.

آیه وَ الَّذینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ [33]

و آن‌ها که به ادای شهادتشان قیام می‌نمایند.

آیه وَ الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ [34]

و آن‌ها که بر نمازشان مواظبت دارند.

1

(معارج/ 34)

الباقر (علیه السلام) -ٍعَنِ الْفُضَیْلِ قَال سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ قَالَ هِیَ الْفَرِیضَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - فُضَیل گوید: از امام باقر (علیه السلام)، درباره‌ی این آیه: وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ پرسیدم. فرمود: «همان نماز واجب است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

تهذیب الأحکام، ج2، ص240/ بحارالأنوار، ج66، ص268؛ «ای یراعون… عن الباقر (» زیادهًْ/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص29/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص70/ نورالثقلین

2

(معارج/ 34)

الباقر (علیه السلام) - الفَضْلُ‌بْنُ‌الْحَسَنِ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.

امام باقر (علیه السلام) - طبرسی در مجمع‌البیان در روایتی از امام باقر (علیه السلام) آورده است: وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ یعنی در فریضه‌ها و واجبات [بر نمازشان مواظبت دارند].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

وسایل الشیعهًْ، ج4، ص57/ بحارالأنوار، ج80، ص5/ بحارالأنوار، ج84، ص22

3

(معارج/ 34)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْن‌الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ‌الْمَاضِی (علیه السلام) وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ قَالَ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْخَمْسِ صَلَوَاتٍ مِنْ شِیعَتِنَا.

امام کاظم (علیه السلام) - محمّدبن‌فُضَیل از امام کاظم (علیه السلام) درباره‌ی آیه: وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ روایت می‌کند که فرمود: «آن‌ها صاحب نمازهای پنج‌گانه‌ی شیعیان ما هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

بحارالأنوار، ج27، ص139/ بحارالأنوار، ج79، ص292/ وسایل الشیعهًْ، ج4، ص58/ بحارالأنوار، ج84، ص46/ نورالثقلین

4

(معارج/ 34)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ قَال أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْخَمْسِینَ صَلَاهًًْ مِنْ شِیعَتِنَا.

امام کاظم (علیه السلام) - وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ اینان صاحبان پنجاه نماز از شیعیان ما هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

بحارالأنوار، ج80، ص5/ نورالثقلین

5

(معارج/ 34)

الباقر (علیه السلام) - رَوَی زُرَارَهًُْ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) هَذِهِ الْفَرِیضَهًُْ مَنْ صَلَّاهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا لَا یُؤْثِرُ عَلَیْهَا غَیْرَهَا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا بَرَاءَهًًْ لَا یُعَذِّبُهُ وَ مَنْ صَلَّاهَا لِغَیْرِ وَقْتِهَا مُؤْثِراً عَلَیْهَا غَیْرَهَا فَإِنَّ ذَلِکَ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ وَ إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ.

امام باقر (علیه السلام) - زراره از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: «هرکس نماز واجب را بخواند و قدر و ارزش آن را بداند و هیچ چیز دیگری را بر آن ترجیح ندهد، خداوند برائت را برایش می‌نویسد و عذابش نمی¬کند، و کسی که نماز واجب را بعد از اوّل وقت بخواند و کارهای دیگر را بر نماز مقدّم دارد، بستگی به خواست خداوند دارد؛ اگر خواست، او را می‌بخشاید و اگر خواست، عذابش می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

بحارالأنوار، ج80، ص5/ نورالثقلین

6

(معارج/ 34)

فِقه الرّضا (علیه السلام) - إِعْلَمْ أَنَّ لِکُلِّ صَلَاهًٍْ وَقْتَیْنِ أَوَّلٌ وَ آخِرٌ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ آخِرُهُ عَفْوُ اللَّهِ وَ نُرَوَّی أَنَّ لِکُلِّ صَلَاهًٍْ ثَلَاثَهًَْ أَوْقَاتٍ أَوَّلٌ وَ أَوْسَطُ وَ آخِرٌ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ أَوْسَطُهُ عَفْوُ اللَّهِ وَ آخِرُهُ غُفْرَانُ اللَّهِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهُ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَتَّخِذَ آخِرَ الْوَقْتِ وَقْتاً وَ إِنَّمَا جُعِلَ آخِرُ الْوَقْتِ لِلْمَرِیضِ وَ الْمُعْتَلِّ وَ لِلْمُسَافِرِ وَ قَالَ إِنَّ الرَّجُلَ قَدْ یُصَلِّی فِی وَقْتٍ وَ مَا فَاتَهُ مِنَ الْوَقْتِ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ قَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فَلَا أُحِبُّ أَنْ یَسْبِقَنِی أَحَدٌ بِالْعَمَلِ لِأَنِّی أُحِبُّ أَنْ تَکُونَ صَحِیفَتِی أَوَّلَ صَحِیفَهًٍْ یُرْفَعُ فِیهَا الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ قَالَ مَا یَأْمَنُ أَحَدُکُمُ الْحَدَثَانَ فِی تَرْکِ الصَّلَاهًِْ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُهَا وَ هُوَ فَارِغٌ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ قَالَ یُحَافِظُونَ عَلَی الْمَوَاقِیت.

فقه الرّضا (علیه السلام) - بدان‌که هر نمازی دو وقت دارد: اوّل وقت و آخر وقت. اوّل وقت خشنودی خداست و آخر وقت عفو و بخشش خداست و [در حدیث دیگری ما] روایت می‌کنیم که هر نمازی سه وقت دارد: اوّل و وسط و آخر. اوّل وقت خشنودی خدا، وسطش عفو خدا و آخرش آمرزش خداست. و اوّل وقت برترین آن است و کسی حق ندارد آخر وقت را انتخاب کند. آخر وقت فقط برای بیمار، علیل و ناتوان و مسافر قرار داده شده است. و فرمود: «شخصی گاهی در وقتی [غیر از اوّل وقت] نماز می‌خواند و وقتی که از دستش رفته برای او از خانواده و اموالش بهتر است». و فرمود: «زمانی‌که ظهر شود، درهای آسمان باز شود و دوست ندارم کسی در عمل بر من پیشی گیرد؛ چون دوست دارم پرونده‌ی من اوّلین پرونده‌ای باشد که عمل صالح در آن بالا می‌رود». و فرمود: «بعد از داخل‌شدن وقت هیچ‌یک از شما که فارغ و بی‌مشکل است، در مورد ترک نماز از حوادث و سختی‌های روزگار ایمن نیست و خدای عزّوجلّ فرمود: الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ بر اوقات نماز محافظت می‌کنند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص40

بحارالأنوار، ج79، ص349/ مستدرک الوسایل، ج3، ص96؛ «اعلم ان لکل… هو فارغ» محذوف

7

(معارج/ 34)

الباقر (علیه السلام) - الذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ إِنَّ ذَلِکَ فِی النَّوَافِلِ یَدْعُونَ عَلَیْهَا.

امام باقر (علیه السلام) - الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ، آن [مواظبت] در نمازهای مستحبّی است که در آن [پروردگارشان را] می‌خوانند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص42

فقه القرآن، ج1، ص131

آیه أُولئِکَ فی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ [35]

آنان [كه چنين اوصافي دارند] در باغ‌های بهشتی گرامی داشته می‌شوند.

1

(معارج/ 35)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِالسَّکِینَهًِْ وَ الْوَقَارِ وَ کُنْ سَهْلًا لَیِّناً عَفِیفاً مُسْلِماً تَقِیّاً نَقِیّاً بَارّاً طَاهِراً مُطَهَّراً صَادِقاً خَالِصاً سَلِیماً صَحِیحاً لَبِیباً صَالِحاً صَبُوراً شَکُوراً مُؤْمِناً وَرِعاً عَابِداً زَاهِداً رَحِیماً عَالِماً فَقِیهاً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی‌أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُون.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - پسر مسعود! آرامش دل و وقار داشته باش و سهل‌گیر و نرمخو و عفیف و پارسا و نیکوکار و راستگو و خالص و سالم و عاقل و شکیبا و شاکر و مؤمن و پاکدامن و عابد و زاهد و دلسوز و دانا و فهیم باش. که خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص42

بحارالأنوار، ج74، ص109/ مکارم الأخلاق، ص457

آیه فَما لِ الَّذینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعینَ [36]

پس کافران را چه می‌شود که با سرعت نزد تو می‌آیند.

1

(معارج/ 36)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی خَبَرِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) … فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً وَ لِهَذِهِ الْآیَهًِْ ظَاهِرٌ وَ بَاطِنٌ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلُّوا عَلَیْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً أَیْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَ اسْتَخْلَفَهُ علیکم فضله {وَ فَضَّلَهُ عَلَیْکُمْ} وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَیْهِ تَسْلِیماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُ لَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا مَنْ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَفَا ذِهْنُهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ لِأَنَّ اللَّهَ سَمَّی النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) بِهَذَا الِاسْمِ حَیْثُ قَالَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ لِعِلْمِهِ أَنَّهُمْ یُسْقِطُونَ قَوْلَ سَلَامٌ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) کَمَا أَسْقَطُوا غَیْرَهُ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُقَرِّبُهُمْ وَ یُجْلِسُهُمْ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ حَتَّی أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لَهُ فِی إِبْعَادِهِمْ بِقَوْلِهِ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ بِقَوْلِهِ فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُون.

امام علی (علیه السلام) - در روایت کسی که ادّعای تناقض در قرآن کرد، امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: … «و امّا آنچه جاهل و عالم در مورد فضیلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از کتاب خدا دانسته، این سخن خداوند سبحان است: کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده. (نساء/80) و نیز فرموده است: خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستد‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم [فرمان او] باشید. (احزاب/56) و این آیه ظاهری دارد و باطنی. ظاهر این آیه سخن خداوند است؛ صَلُّوا عَلَیْهِ و باطنش، این سخن است؛ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً یعنی کاملاً تسلیم کسی که او را وصیّ و جانشین خود برای شما قرار داد و او را بر شما برتری داد، باشید و تسلیم آنچه برای او پیمان گرفته است، باشید. و این از چیزهایی است که به تو خبر دادم که تأویل آن را جز کسی که حسّ لطیف و ذهن تیزبین و قدرت تشخیص داشته باشد، نمی‌داند و همین‌طور است سخن خداوند عزّوجلّ: سلام بر الیاسین! (صافات/130) و چون خداوند پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به این اسم نامید آنجا که فرمود: یس. سوگند به قرآن حکیم. که تو قطعاً از رسولان [خداوند] هستی. (یس/3-1) چون او می‌دانست که سَلَامٌ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ را [از قرآن] حذف می‌کنند همان‌طوری که غیر آن را حذف کردند. و پیوسته رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آن‌ها هم صحبت می‌شد و آن‌ها را به خود نزدیک می‌کرد و آن‌ها را در سمت راست و چپش می‌نشاند تا اینکه خدای عزّوجلّ در مورد دورکردن آن‌ها با این سخنش به او اجازه داد: و به‌طرزی شایسته از آنان دوری گزین. و نیز فرمود: فَما لِالَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ. عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص42

بحارالأنوار، ج89، ص45/ بحارالأنوار، ج90، ص121/ الاحتجاج، ج1، ص253/ نورالثقلین

2

(معارج/ 36)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - مُهْطِعِینَ، أَیْ أَذِلَّاء.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از مُهْطِعِینَ، یعنی خوارشدگان می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص42

القمی، ج2، ص386/ البرهان

آیه عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزینَ [37]

از راست و چپ، گروه گروه [و آرزوي بهشت دارند]؟!

1

(معارج/ 37)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَولُهُ: عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزینَ أَیْ قُعُود.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ یعنی نشستگانند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص44

القمی، ج2، ص386

آیه أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعیمٍ [38]

آیا هریک از آن‌ها [با اين اعمال زشتش] طمع دارد که او را در بهشت پرنعمت الهی وارد کنند؟!

1

(معارج/ 38)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی خَبَرِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) … إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ بِسَعَهًِْ رَحْمَتِهِ وَ رَأْفَتِهِ بِخَلْقِهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا یُحْدِثُهُ الْمُبَدِّلُونَ مِنْ تَغْیِیرِ کَلَامِهِ قَسَمَ کَلَامَهُ ثَلَاثَهًَْ أَقْسَامٍ فَجَعَلَ قِسْماً مِنْهُ یَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِلُ وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُهُ مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِئَلَّا یَدَّعِیَ أَهْلُ الْبَاطِلِ مِنَ الْمُسْتَوْلِینَ عَلَی مِیرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ عِلْمِ الْکِتَابِ مَا لَمْ یَجْعَلْهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ لِیَقُودَهُمُ الِاضْطِرَارُ إِلَی الِایتِمَارِ بِمَنْ وَلَّاهُ أَمْرَهُمْ فَاسْتَکْبَرُوا عَنْ طَاعَتِهِ تَعَزُّزاً وَ افْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ اغْتِرَاراً بِکَثْرَهًِْ مَنْ ظَاهَرَهُمْ وَ عَاوَنَهُمْ وَ عَانَدَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ وَ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً وَ لِهَذِهِ الْآیَهًِْ ظَاهِرٌ وَ بَاطِنٌ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلُّوا عَلَیْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً أَیْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَ اسْتَخْلَفَهُ علیکم فضله} وَ فَضَّلَهُ عَلَیْکُمْ {وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَیْهِ تَسْلِیماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُ لَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا مَنْ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَفَا ذِهْنُهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ لِأَنَّ اللَّهَ سَمَّی النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) بِهَذَا الِاسْمِ حَیْثُ قَالَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ لِعِلْمِهِ أَنَّهُمْ یُسْقِطُونَ قَوْلَ سَلَامٌ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) کَمَا أَسْقَطُوا غَیْرَهُ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُقَرِّبُهُمْ وَ یُجْلِسُهُمْ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ حَتَّی أَذِنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِی إِبْعَادِهِمْ بِقَوْلِهِ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ بِقَوْلِهِ فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیم.

امام علی (علیه السلام) - در خبری که ادّعای تناقض در قرآن شده بود، امام علی (علیه السلام) فرمود: … سپس خداوند که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد به سبب فراخی رحمت و مهربانی¬اش در حقّ آفریدگان و نیز از آنجا که می¬دانست تبدیل‌کنندگان در کتابش تغییر به وجود می¬آورند، کلام خود را بر سه‌گونه تقسیم کرد: گونه¬ای را چنان قرار داد که دانا و نادان در می¬یابند، گونه‌ای را چنان قرار داد که تنها دارندگان ذهن پالوده و احساس لطیف و تشخیص درست درمی¬یابند؛ یعنی همان کسانی که خداوند خود، سینه‌شان را برای اسلام گشوده است، و گونه¬ای دیگر را چنان قرار داد که تنها خدا و امنای او و راسخون در علم که سلام و درود خدا بر ایشان باد در می‌یابند. البته خداوند چنین کرد تا اهل باطل، یعنی همان کسانی که بر میراث رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنگ زده و مستولی شدند، درباره‌ی دانش کتاب خدا ادعای چیزی را نکنند که خداوند برای آنان قرار نداده است. و به خاطر نیازی که به دانستن علم کتاب دارند، مجبور شوند سر به آستان کسانی دیگر بگذارند و به سراغ کسانی بروند که خداوند، امر خویش را به آنان سپرده بود؛ امّا آنان بزرگی فروختند و از طاعت او سرباز زدند و به خداوند عزّ و جلّ بهتان زدند و از زیادی یاران و پشتیبانان خود و دشمنان خداوند و رسولش که سلام و درود خدا بر او باد فریفته شدند و از این رو در برابر اطاعت از خداوند، تکبّر پیشه کردند. و امّا آنچه که دانا و نادان از ذکر برتری رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در کتاب خدا می¬دانند، کلام حق تعالی است که فرمود: کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است. (نساء/80) و خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستد‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم [فرمان او] باشید. (احزاب/56) که این آیه ظاهری دارد و باطنی، ظاهرش آنجاست که فرمود: صَلُّوا عَلَیْهِ و باطنش آنجاست که فرمود: وَ سَلِّمُوا تَسْلِیمًا؛ یعنی تسلیم کسی شوید که او را وصیّ و جانشین خود قرار داد و بر شما برتری¬اش بخشید و تسلیم آنچه که به او سپرد، شوید. این از جمله آیاتی بود که گفتم تأویلش را تنها دارندگان احساس لطیف و ذهن پالوده و تشخیص درست می‌دانند. همچنین این کلام خداوند متعال: سلام بر الیاسین! (صافّات/130) چراکه خداوند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را بدین اسم نامید و فرمود: یس*وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ*إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ زیرا می¬دانست که آنان کلام او یعنی درود بر خاندان محمّد (صلی الله علیه و آله) را همچون دیگر کلام¬هایی که حذف کردند، از میان می‌برند. در همین حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همواره با آنان مأنوس بود و به خود نزدیکشان می¬داشت و آنان را بر چپ و راست خود می¬نشاند تا اینکه خداوند عزّوجلّ فرمان به دوری از آنان داد و فرمود: وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا. و فَمَالِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ*عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ *أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص44

بحارالانوار، ج45، ص89

آیه کَلاَّ إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ [39]

هرگز چنین نیست؛ ما آن‌ها را از آنچه خودشان می‌دانند آفریده‌ایم.

1

(معارج/ 39)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ، قَالَ مِنْ نُطْفَهًٍْ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهًٍْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ از نطفه سپس از علقه [آفریدیم].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

القمی، ج2، ص386/ بحارالأنوار، ج57، ص37

آیه فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ [40]

سوگند به پروردگار مشرق‌ها و مغرب‌ها که ما قادریم،

1

(معارج/ 40)

الصّادق (علیه السلام) - المَشَارِقُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَغَارِبُ الْأَوْصِیَاءُ (علیهم السلام).

امام صادق (علیه السلام) - المَشَارِقُ همانا پیامبران (علیهم السلام) هستند. و المَغَارِبُ همانا اوصیاء (علیهم السلام) و جانشینان هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

بحارالأنوار، ج24، ص77/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص700/ بحرالعرفان، ج2، ص2/ البرهان

2

(معارج/ 40)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌أَبِی حَمَّادٍ یَرْفَعُهُ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ قَالَ لَهَا ثَلَاثُمِائَهًٍْ وَ سِتُّونَ مَشْرِقاً وَ ثَلَاثُمِائَهًٍْ وَ سِتُّونَ مَغْرِباً فَیَوْمُهَا الَّذِی تُشْرِقُ فِیهِ لَا تَعُودُ فِیهِ إِلَّا مِنْ قَابِلٍ وَ یَوْمُهَا الَّذِی تَغْرُبُ فِیهِ لَا تَعُودُ فِیهِ إِلَّا مِنْ قَابِلٍ.

امام علی (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌أبی حمّاد در حدیث مرفوعی از امام علی (علیه السلام) آورده است که درباره‌ی این آیه:ِرَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ فرمود: «[خورشید] دارای سیصدوشصت مشرق و سیصدوشصت مغرب است و روزی که در آنجا طلوع می‌کند به آن نقطه باز نخواهد گشت، مگر در سال آینده، و روزی که در آنجا غروب می‌کند به آن نقطه باز نخواهد گشت، مگر سال آینده».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

معانی الأخبار، ص221/ البرهان/ نورالثقلین

3

(معارج/ 40)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ الْأَصْبَغِ‌بْنِ‌نُبَاتَهًَْ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَهًْ… فَقَامَ إِلَیْهِ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین… سَمِعْتُهُ یَقُولُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِب… وَ أَمَّا قَوْلُهُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ فَإِنَّ لَهَا ثَلَاثَمِائَهًٍْ وَ سِتِّینَ بُرْجاً تَطْلُعُ کُلَ یَوْمٍ مِنْ بُرْجٍ وَ تَغِیبُ فِی آخَرَ وَ لَا تَعُودُ إِلَیْهِ إِلَّا مِنْ قَابِلٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْم.

امام علی (علیه السلام) - اصبغ‌بن‌نباته گوید: امام علی (علیه السلام) بر منبر کوفه خطاب به ما فرمود: … ابن‌کوّاء ایستاد و گفت: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام) … شنیده‌ام که خداوند متعال فرموده است: بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِب… [امام علی (علیه السلام) فرمود:]… و امّا آیه:ِرَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ آن سیصدوشصت برج دارد، هر روز در برجی حاضر و از برجی دیگر غایب می‌شود، و فقط در سال دیگر در همان روز به همان برج باز می‌گردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

بحارالأنوار، ج10، ص121/ الاحتجاج، ج1، ص259/ البرهان؛ «تغرب» بدل «تغیب» / نورالثقلین

4

(معارج/ 40)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لِلشَّمْسِ کُلَّ یَوْمٍ مَطْلِعٌ تَطْلُعُ فِیهِ وَ مَغْرِبٌ تَغْرُبُ فِیهِ غَیْرُ مَطْلِعِهَا بِالْأَمْسِ وَ غَیْرُ مَغْرِبِهَا بِالْأَمْسِ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خورشید هر روز یک مطلعی دارد که از آن طلوع می‌کند، و یک مغربی که در آن نهان می‌شود جز مشرق و مغرب دیروزش.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

بحارالأنوار، ج55، ص211

5

(معارج/ 40)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَلا أُقْسِمُ أی أقسم بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ قَالَ مَشَارِقِ الشِّتَاءِ وَ مَغَارِبِ الصَّیْفِ وَ مَغَارِبِ الشِّتَاءِ وَ مَشَارِقِ الصَّیْفِ وَ هُوَ قَسَمٌ وَ جَوَابُه إِنَّا لَقادِرُون.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از فَلَا أُقْسِمُ یعنی سوگند؛ بِرَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ، مشرق‌های زمستان و مشرق‌های تابستان، و مغرب‌های زمستان و مغرب‌های تابستان است، و این جمله، قسم است که جواب آن، این سخن است: إِنَّا لَقَادِرُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص46

القمی، ج2، ص386

آیه عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقینَ [41]

که جای آنان را به کسانی بدهیم که از آن‌ها بهترند؛ و ما هرگز مغلوب نخواهیم شد.

آیه فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذی یُوعَدُونَ [42]

آنان را به حال خود واگذار تا در باطل فرو روند و بازی کنند تا روز موعود خود را ملاقات نمایند.

آیه یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ [43]

همان روز که از قبرها به‌سرعت خارج می‌شوند، گویی به‌سوی بت‌ها می‌دوند.

1

(معارج/ 43)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً قَالَ مِنَ الْقُبُورِ کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ قَالَ إِلَی الدَّاعِی یُنَادَوْن.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ، قبرهاست، و کَأَنَّهُمْ إِلَی نُصُبٍ یُوفِضُونَ، منظور این است که به‌سوی دعوت‌کننده فرا خوانده می¬شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

بحارالأنوار، ج7، ص106/ القمی، ج2، ص386/ نورالثقلین/ البرهان

2

(معارج/ 43)

السجّاد (علیه السلام) - یَأْمُرُ اللَّهُ أَرْوَاحَ الْخَلَائِقِ فَتَأْتِی فَتَدْخُلُ فِی الصُّورِ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ إِسْرَافِیلَ أَنْ یَنْفُخَ فِی الصُّوَرِ لِلْحَیَاهًِْ وَ بَیْنَ النَّفْخَتَیْنِ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ قَالَ فَتَخْرُجُ الْأَرْوَاحُ مِنْ أَثْقَابِ الصُّورِ کَأَنَّهَا الْجَرَادُ الْمُنْتَشِرُ فَتَمْلَأُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَتَدْخُلُ الْأَرْوَاحُ فِی الْأَرْضِ إِلَی الْأَجْسَادِ وَ هُمْ نِیَامٌ فِی الْقُبُورِ کَالْمَوْتَی فَتَدْخُلُ کُلُّ رُوحٍ فِی جَسَدِهَا فَتَدْخُلُ فِی خَیَاشِیمِهِمْ فَیُحْیَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی فَتَنْشَی الْأَرْضُ عَنْهُم کَمَا قَالَ یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُون.

امام سجّاد (علیه السلام) - سپس خدا امر می‌فرماید که زنده شود. جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و حاملین عرش به فرمان خدا زنده می‌شوند. و خدا به اسرافیل فرمان می‌دهد که صور را بردارد. بعد به روح‌های آفریدگان فرمان می‌دهد که در صور وارد شوند، خدا به اسرافیل فرمان می‌دهد که در صور برای زنده‌شدن بدمد، فاصله‌ی دو نفخه‌ی صور چهل سال است. پس ارواح مردم از سوراخ‌ها مانند ملخ‌های پراکنده بیرون می‌آیند. و بین زمین و آسمان پر می‌گردد. روح‌ها در زمین وارد پیکرها می‌شوند. درحالتی‌که بدن‌ها در گورها خوابیده‌اند. هر روحی وارد پیکر خود می‌گردد. و روح در بینی‌های آنان داخل می‌شود و به فرمان خداوند متعال زنده می‌شوند و از گورستان بیرون می‌آیند چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید. یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

إرشادالقلوب، ج1، ص55

3

(معارج/ 43)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی تَحْشُرُ بِهِ جَمِیعَ خَلْقِکَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [خدایا]! از تو درخواست می‌کنم به آن اسمت که به‌وسیله‌ی آن همه‌ی خلقت را محشور می‌گردانی درحالی‌که از قبرها به‌سرعت خارج می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

بحارالأنوار، ج90، ص261

4

(معارج/ 43)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قِیلَ: کَأَنَّهُمْ إِلَی أَوْثَانِهِمْ یَسْعَوْنَ لِلتَّقَرُّبِ إِلَیْهَا.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - [در مورد تفسیر آیه] گفته شده است: گویا آن‌ها به‌سوی بت‌هایشان می‌شتابند تا به آن‌ها تقرّب جویند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

بحرالعرفان، ج16، ص165

آیه خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذی کانُوا یُوعَدُونَ [44]

درحالی‌که چشم‌هایشان [از شرم و وحشت] به زیر افتاده، و [پرده‌اي از] ذلّت و خواری آن‌ها را پوشانده است. این همان روزی است که به آن‌ها وعده داده می‌شدند.

1

(معارج/ 44)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ یَحْیَی‌بْنِ‌مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ قَالَ یَعْنِی یَوْمَ خُرُوجِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف).

امام باقر (علیه السلام) - یحیی‌بن‌میسّر از امام محمّد باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ، روایت می‌کند که فرمود: «منظور از این آیه، روز ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

بحارالأنوار، ج53، ص120/ البرهان/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص700

2

(معارج/ 44)

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ قَالَ تُصِیبُهُمْ ذِلَّهًٌْ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُون.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ، این است که به ذلّت و خواری گرفتار می‌شوند این همان روزی است که به آن‌ها وعده داده می‌شدند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج17، ص48

القمی، ج2، ص386

مطالب مرتبط

نام کاربری :

پست الکترونیکی :

وب :

یادداشت :

کد امنیتی :

8 + 3 = ?